Научная статья на тему 'ТАРИХИЙ ҚЎЛЁЗМА МАНБАЛАРНИ КОНСЕРВАТЦИЯ-РЕСТАВРАЦИЯ ҚИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИ ХУСУСИДА'

ТАРИХИЙ ҚЎЛЁЗМА МАНБАЛАРНИ КОНСЕРВАТЦИЯ-РЕСТАВРАЦИЯ ҚИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИ ХУСУСИДА Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
316
52
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Консерватция / реставрация / китоб / қўлёзма / консерватор / реставратор / қўлёзма китоб / тошбосма нашр / қўлёзма ҳужжат. / Conservation / restoration / book / manuscript / conservator / restorer / manuscript book / lithographic edition / manuscript document

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Ҳавасхон Солиева Омоновна

Тарихий ҳужжатларни реставрация қилишда, аввало, консервация амалиётини бажаришади, яъни қоғозни мустаҳкамлаш ишини қилишади. Китоб ва қўлёзма ҳужжатлар ҳақида гап кетади, унинг муқоваси, қогози, бўёғи каби жисмоний унсурларига эьтибор қаратилади. Аслида эса қўлёзма китоб, тошбосма нашр ёки тарихий қўлёзма ҳужжатлар маданий мерос намунаси бўлган ёдгорлик сифатида ўзида ҳам жисмоний, ҳам илмий, бадиий, тарихий ва бошқа компонентларни жамлайди. Ушбу мақолада Консерваторреставраторларга қўйиладиган юқори талаблар улар олдидаги вазифаларнинг ниҳоятда мураккаблигидан келиб чиқади. Консерватор-реставраторларга қўйиладиган юқори талаблар улар олдидаги вазифаларнинг ниҳоятда мураккаблигидан келиб чиқади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ON THE PROCESS OF CONSERVATION-RESTORATION OF HISTORICAL MANUSCRIPT SOURCES

When restoring historical documents, first of all, they do the practice of conservation, that is, they do the work of consolidating the paper. It talks about books and manuscripts, focusing on its physical elements such as cover, paper, paint. In fact, a manuscript, lithograph, or historical manuscript document combines both physical and scientific, artistic, historical, and other components as a monument of cultural heritage. The high demands placed on Conservative-Restorers in this article stem from the extreme complexity of the tasks before them. The high demands placed on conservative-restorers stem from the extreme complexity of the tasks before them.

Текст научной работы на тему «ТАРИХИЙ ҚЎЛЁЗМА МАНБАЛАРНИ КОНСЕРВАТЦИЯ-РЕСТАВРАЦИЯ ҚИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИ ХУСУСИДА»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 5 / 2020 ISSN 2181-063X

ТАРИХИЙ КУЛЁЗМА МАНБАЛАРНИ КОНСЕРВАТЦИЯ-РЕСТАВРАЦИЯ КИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИ ХУСУСИДА

Хдвасхон Солиева Омоновна Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг

Фаргона минтакавий филиали

Аннотация: Тарихий хужжатларни реставрация килишда, аввало, консервация амалиётини бажаришади, яъни когозни мустахкамлаш ишини килишади. Китоб ва кулёзма хужжатлар хакида гап кетади, унинг муковаси, когози, буёги каби жисмоний унсурларига эьтибор каратилади. Аслида эса кулёзма китоб, тошбосма нашр ёки тарихий кулёзма хужжатлар маданий мерос намунаси булган ёдгорлик сифатида узида хам жисмоний, хам илмий, бадиий, тарихий ва бошка компонентларни жамлайди. Ушбу маколада Консерватор-реставраторларга куйиладиган юкори талаблар улар олдидаги вазифаларнинг нихоятда мураккаблигидан келиб чикади. Консерватор-реставраторларга куйиладиган юкори талаблар улар олдидаги вазифаларнинг нихоятда мураккаблигидан келиб чикади.

Калит сузлар: Консерватция, реставрация, китоб, кулёзма, консерватор, реставратор, кулёзма китоб, тошбосма нашр, кулёзма хужжат.

ON THE PROCESS OF CONSERVATION-RESTORATION OF HISTORICAL MANUSCRIPT SOURCES

Havasxon Solieva Omonovna Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: When restoring historical documents, first of all, they do the practice of conservation, that is, they do the work of consolidating the paper. It talks about books and manuscripts, focusing on its physical elements such as cover, paper, paint. In fact, a manuscript, lithograph, or historical manuscript document combines both physical and scientific, artistic, historical, and other components as a monument of cultural heritage. The high demands placed on Conservative-Restorers in this article stem from the extreme complexity of the tasks before them. The high demands placed on conservative-restorers stem from the extreme complexity of the tasks before them.

Keywords: Conservation, restoration, book, manuscript, conservator, restorer, manuscript book, lithographic edition, manuscript document.

Диёримиз азалдан илм-маърифат учоги булиб келган. Бу юртдан не-не аллома зотлар етишиб чиккан. Улар колдирган улкан илмий мерос гарчи турли боскинлар даврида нобуд килинган, олиб кетилган булсада, бизнинг давримизгача етиб келганларининг адади, хисобга олинганлари хам кишини хайратга солади. Бугунги кунда кутубхона, архив, музей ва шахсий коллекцияларда узбек миллати ва бошка халкларнинг моддий маданий меросига багишланган купгина кулёзма, тошбосма китоб ва хужжатлар сакланиб келинмокда. Шунингдек, «Шаркшунослик институтининг кулёзмалар фонди 1943 йилда, уша пайтдаги халк кутубхонаси (хозирги Миллий кутубхона)нинг Шарк булими асосида ташкил этилган. Бу ерда дастлабки иш кулёзмаларни тавсифлаб, картотекалар тузиш булган. Дастлабки пайтда бу жойда мадрасаларни битирган домлалар ишлаган, улар араб ва форс тилларини пухта билган илмли кишилар хисобланган. Уша даврда тузилган картотекалардан хозирга кадар фойдаланиб келинмокда. 26 минг жилд кулёзма, 40 минг жилдга якин тошбосма, 5 мингдан зиёд тарихий хужжатлар сакланади». Тарихий хужжатларни реставрация килишда, аввало, консервация амалиётини бажаришади, яъни когозни мустахкамлаш ишини килишади. Кейин кисмларни бутлаш учун махсус япон когозидан фойдаланишади. Китоб ва кулёзма хужжатлар хакида гап кетганда, одатда, купчилигимиз уларнинг ичидаги маълумотлар, яъни матннигина назарда тутамиз. Мутахассисларнинг баъзи тоифалари эса, аксинча, бу ёдгорликларни унинг муковаси, когози, буёги каби жисмоний унсурларига караб бахолайдилар. Аслида эса кулёзма китоб, тошбосма нашр ёки тарихий кулёзма хужжатлар маданий мерос намунаси булган ёдгорлик сифатида узида хам жисмоний, хам илмий, бадиий, тарихий ва бошка компонентларни жамлайди. Мана шу омилларнинг бир ёки бир нечтасини инкор килиш ёки идрок кила олмаслик, тарихий ёдгорликка берилган бахонинг ноаник ва нотугри булишига олиб келади. Бахо бериш жараёнида ёдгорликнинг нафакат шакли, балки мазмуни ва рухини билиш, хис килиш керак. Китоб тарихий объектга айланиб булгач хам узига юкланган асосий вазифани бажаришда, яъни узида кайд этилган кимматли маълумотни саклашда давом этаверади. Ундаги маълумотдан фойдаланиш учун биз унга жисмоний таъсир курсатиб борамиз. Уларнинг электрон нусхалари яратилиб, муомалага киритилиши хам баъзида муаммони тула бартараф кила олмайди. Мисол тарикасида кодикологлар фаолиятини олайлик. Бу соха мутахассислари ва кулёзмаларнинг бадиий безакларини тадкик килувчи санъатшунослар уз тадкикотларини электрон ёки факсимил нусхалари ёхуд ки- тобларнинг муляжлари асосида олиб бора олмайдилар. Улар тарихий объектнинг оригинал нусхалари билан иш олиб боришга, унга жисмоний таъсир курсатишга мажбурдирлар. Бу омил, шубхасиз, китобларнинг эскиришга мойиллигини

OfflHpn6, ynapra HHc6araH HpeBeHTHB кoнcepвaцнfl Myona^anapn aManra ornHpHnHfflHHH KHHHHnamTHpagn.

fflyHgaft KHHH6, TapHXHH egropnHKnapra eTHmH MyMKHH 6ynraH 3apapHH MHHHMan gapa^ara TymHpHm ynyH ohh6 6opHnagHraH HmnapHH hhmhh acocga TamKHn Kunnrn - KoHcepBaropnap ^aonHATHHHHr acocH x,Hco6naHagH. KoHcepBaTop- pecraBparopnapra KyftHnagHraH w^opn Tana6nap ynap ongHgarH Ba3H^anapHHHr HHxp^Tga MypaKKa6nHrHgaH Kenn6 HHKagH. OaonHtfra TapHXHH egropnHKnapHH кoнcepвaцнa Ba pecтoвpaцнa KHHHm 6nnaH 6OFHHK 6ynraH Kynna6 TamKHnoT Ba MyaccacanapHH 6npnarnTHpraH EBpona KoHcepBaTop- pecTOBpaTop TamKHHOTnapn кoн^egepaцнacн (ECCO) coxaHHHr MetepHH xy^^araapHHH

umna6 HHKKaH.

XycycaH, 2002 HHnga Ka6yn KH^HHraH «Kac6HH HypHKHoMa» yn 6ynHMgaH u6opaTgup.

1. Kac6ra 2 TatpH$

2. AXHOKHH KogeKC

3. Kac6uH 6unHMnapra KyftunaguraH acocHH Tana6napgup. KogeKCHHHr MyKaggHMacuga pecтaвpaцнa ^aonHATHHHHr npegMerara TatpH^ 6epunraH.

KoHcepBaTop-pecTaBpaTopHHHr acocHH Ba3H^acu MagaHHH 6ofinHKnapHH 6yryHru Ba Kena^aK aBnognap MaH^aaTH fiynuga caKgamgaH H6opargHp. y MagaHHH 6oftnHKnapHH guorHocTHK TagKHK KHnum, кoнcepвaцнa Ba pecтaвpaцнa aManueTnapHHH 6a«:apHm Ba 6apna ^apaeHnapHH xy^^araamTHpHm MacananapHra xaM MactyngHp.

Тарихий ёдгорликка етаётган зарарни тухтатиш максадида унга тугридан-тугри таъсир курсатиш оператив (тезкор) консервация дейилади.

Реставрация маданий ёдгорликни тушунишни осонлаштириш хамда унинг тарихий, эстетик ва жисмоний яхлитлигини иложи борича саклаш максадида шикастланган ёки зарарланган кисмларига тугридан-тугри таъсир курсатишдир. Бу жараён давомида маданий ёдгорликни саклаб колиш учун кайси амалиётлар зарур ёки самарали эканини белгилаб олиш мухимдир. Китобларни консервациялашнинг тулик цикли уз ичига куйидаги жараёнларни олади: чангдан тозалаш;

дезинфекция ва дезинсекция килиш; курук тозалаш; муковадан ажратиш; ортикча намликни кетказиш; эритмалар билан ишлов бериш; нейтраллаш - ишкор билан ишлов бериш; мустахкамлаш, фиксация, хажмини ростлаш; конламалардан халос килиш; таъмирлаш;

тулдириш ва коррекция; намлаш; жилдлаш;

куритиш ва текислаш;

• матн блокига жамлаш;

• тикиш;

• корешокка урнатиш;

• бортларни урнатиш;

• муковалаш;

• ретушлаш (туслаш);

• коллаж, композит булакларни урнатиш;

• белгиларни куйиш; ураш;

• саклаш;

• намойиш этиш;

• жойлаш;

• ташиш.

Консерватор-реставратор унга ишониб топширилган маданий ёдгорликнинг эстетик ва тарихий ахамияти хамда жисмоний яхлитлигини хурмат килган холда, унинг маънавий ва бадиий кийматини асл холатида саклаб колишга интилиши керак. Бу вазифалар уз навбатида консерватор-реставраторларга куйиладиган талаблар жуда юкори булиши кераклигини англатади. «Кулёзма манбани саклашнинг узига хос талаблари мавжуд ва халкаро нормалари хам бор. Кулёзмаларнинг барча кисмлари табиий ашёдан булгани учун махсус харорат, махсус ёруглик ва куёш нурларидан келадиган ултрафиолет нурларидан химояланиши зарур. Бу манбаларнинг биздан кейин яна минг йиллар сакланиб туришини таъминлайди. Шу билан бирга, сахифалардаги сиёхлар, ранг-тасвирларнинг сакланиб колишини таъминлайди.

Юкорида айтилганлардан консервация илм, хунар ва жамиятдаги маданий бойликларни келажак авлодларга етказишга хизмат киладиган ноёб касб эканлиги маълум булади. Аслини олганда, маданий ёдгорликларни консервация килиш жараёнида жамиятининг кенг катламлари иштирок этади. Булар:

- маданий ёдгорликнинг табиати, унинг бадиий ва тарихий кимматини урганувчи тадкикотчилар;

- узларининг касбий бурчларига кура маданий ёдгорликни сакловчи, унинг умрини узайтириш учун зарур шарт шароитлар яратишга масъул ходимлар;

- ута зарур булган холатлардагина ёдгорликларнинг аслиятига энг кам даражада дахл килиб, уларга етказилган зарарни бартараф этувчи ва емирилиш жараёнларни тухтатишга интилувчи реставраторлар ва хоказо.

«Кулёзма манбани саклашнинг узига хос талаблари мавжуд ва халкаро нормалари хам бор. Кулёзмаларнинг барча кисмлари табиий ашёдан булгани учун махсус харорат, махсус ёруглик ва куёш нурларидан келадиган ултрафиолет нурларидан химояланиши зарур. Бу манбаларнинг биздан кейин

яна минг йиллар сакланиб туришини таъминлайди. Шу билан бирга, сахифалардаги сиёхлар, ранг-тасвирларнинг сакланиб колишини таъминлайди.

Хар кандай китоб ёки тарихий хужжат умрбокий эмаслиги, уларда кечаётган эскириш жараёнини батамом тухтатиш иложсиз эканлигини хаммамиз тушуниб турибмиз. Лекин уларнинг умрини имкон борича узайтириш, уларнинг шакли-шамойилию уларга битилган маълумотларни саклаган холда келажак авлодларга минимал талофатлар билан етказиб бериш бугунги кун кутубхоначиларининг консервация ва реставрация мутахассисларининг мукаддас бурчидир.

Хусусан, хозирги кунда Алишер Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхонаси томонидан «Нодир нашрлар ва кулёзмалар» маълумотлар базаси дастури жорий этилган.

Фойдаланилган адабиётлар

1. "Республика ахолисини ахборот-кутубхона билан таъминлашни ташкил этиш тугрисида" 2006 йил 20 июндаги Узбекистон Республикаси Президентининг карори // Халк сузи-2006.-20 июнь

2. Охунжонов Э.О. Ватан кутубхоначилиги тарихи: 1-кисм. Дарслик.-Т.. 2004. 106 б.

3. Кутубхона. Илмий-оммабоп журнал, 2019й № 2 сон,5-6 бетлар

4. Boltaboeva U., Sh U., Rahmonova N. CREATIVE PERSON-THE ROLE OF LIVE WORD IN EDUCATING AN ACTOR //European Journal of Arts. - 2019. -№. 3.

5. Boltaboyeva U., Rakhmonova N., Usmonov S. Characteristics of speech Art: problems and solutions //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - Т. 10. - №. 4. - С. 559-567.

6. Болтабоева У. Нутк санъатининг узига хос хусусиятлари: муаммо ва ечимлар //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. I (2).

7. Boltaboeva U. Using Oral Folk Art Methods in Improving Speech Technology //Eastern European Scientific Journal. - 2019. - №. 1.

8. Akbarova M., Tursunova G., Abdunazarov Z. Section 3. Theater art //European Journal of Arts. - С. 125.

9. Усмонов Ш. САХНАДА ТАШ^И ^ИЁФАГА АКТЁРНИНГ МУНОСАБАТИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. II.

10. Усмонов Ш. Илм даргохига бир назар //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).

11. Умарова Х,., Усмонов Ш. Санъатга багишланган умр //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).

12. Dehqonov R., Tursunova G., Abdunazarov Z. Pedagogical aproaches to the formation of musical literacy of students in the sytem of higher education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - Т. 10. - №. 3. - С. 91-95.

13. Tursunova G., Karimov B. PEARLS OF UZBEK NATIONAL DANCE //International Engineering Journal For Research & Development. - 2020. - Т. 5. -№. Conference. - С. 4-4.

14. Абдуназаров З. МИЛЛИЙ УЙИНЛАРИМИЗ ИШТИРОКИДА ЁШ АКТЁРЛАРНИ ТАСАВВУРИ ВА ДЩ^АТИНИ ЧАРХЛАШ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. III.

15. Абдуназаров З. ТИМСОЛЛАР СИЙМОСИНИ ЯРАТИШ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. III.

16. Yuldasheva S., Madumarova M. TASKS AND CONTENT OF BIBLIOGRAPHIC WORKS //European Journal of Arts. - 2020. - №. 1. - С. 148152.

17. Юлдашева С. Китоб-кунгил чироги //Oriental Art and Culture. - 2020. -№. I (2).

18. Юлдашева С. Китоб мутолаасини шакиллантиришда кутубхоначилик фаолияти //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).

19. Yunusov G., Juraev I., Ahmedov R. A LOOK AT THE REGIONAL SEASONAL FOLKLORE AND THEIR ORIGIN. THE ROLE AND IMPORTANCE OF FOLKLORE IN THE DEVELOPMENT OF DANCE ART //European Journal of Arts. - 2020. - №. 1. - С. 121-124.

20. Yunusov G. X., Juraev I., Ahmedov R. The European Journal of Arts, Issue 1/2020.

21. Talaboev A., Akbarov T., Haydarov A. The European Journal of Arts, Issue 1/2020.

22. Ахмедов Р. Миллий мусикий ижрочилик санъатига бир назар //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. I (2).

23. Юлдашев К., Эгамбердиев Х. Режиссура: кеча ва бугун //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).

24. Талабоев А. Маком санъатида сузнинг урни //Oriental Art and Culture. -2019. - №. IV (1).

25. Haydarov A. QOSHIQLAR ORQALI O'QUVCHILARDA VATANPARVARLIK TUYGUSINI SHAKLLANTIRISH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV.

26. Акбаров Т. ФОЛЬКЛОР ВА АНЪАНАВИЙ МУСЩА МАСАЛАЛАРИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV

References

1. "Республика ахолисини ахборот-кутубхона билан таъминлашни ташкил этиш тугрисида" 2006 йил 20 июндаги Узбекистон Республикаси Президентининг карори // Халк сузи-2006.-20 июнь

2. Охунжонов Э.О. Ватан кутубхоначилиги тарихи: 1-кисм. Дарслик.-Т.. 2004. 106 б.

3. Кутубхона. Илмий-оммабоп журнал, 2019й № 2 сон,5-6 бетлар

4. Boltaboeva U., Sh U., Rahmonova N. CREATIVE PERSON-THE ROLE OF LIVE WORD IN EDUCATING AN ACTOR //European Journal of Arts. - 2019. -№. 3.

5. Boltaboyeva U., Rakhmonova N., Usmonov S. Characteristics of speech Art: problems and solutions //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - Т. 10. - №. 4. - С. 559-567.

6. Болтабоева У. Нутк санъатининг узига хос хусусиятлари: муаммо ва ечимлар //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. I (2).

7. Boltaboeva U. Using Oral Folk Art Methods in Improving Speech Technology //Eastern European Scientific Journal. - 2019. - №. 1.

8. Akbarova M., Tursunova G., Abdunazarov Z. Section 3. Theater art //European Journal of Arts. - С. 125.

9. Усмонов Ш. САХНАДА ТАШКИ КИЁФАГА АКТЁРНИНГ МУНОСАБАТИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. II.

10. Усмонов Ш. Илм даргохига бир назар //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).

11. Умарова Х., Усмонов Ш. Санъатга багишланган умр //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).

12. Dehqonov R., Tursunova G., Abdunazarov Z. Pedagogical aproaches to the formation of musical literacy of students in the sytem of higher education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - Т. 10. - №. 3. - С. 91-95.

13. Tursunova G., Karimov B. PEARLS OF UZBEK NATIONAL DANCE //International Engineering Journal For Research & Development. - 2020. - Т. 5. -№. Conference. - С. 4-4.

14. Абдуназаров З. МИЛЛИЙ УЙИНЛАРИМИЗ ИШТИРОКИДА ЁШ АКТЁРЛАРНИ ТАСАВВУРИ ВА ДИККАТИНИ ЧАРХЛАШ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. III.

15. Абдуназаров З. ТИМСОЛЛАР СИЙМОСИНИ ЯРАТИШ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. III.

16. Yuldasheva S., Madumarova M. TASKS AND CONTENT OF BIBLIOGRAPHIC WORKS //European Journal of Arts. - 2020. - №. 1. - C. 148152.

17. rongameBa C. KHTo6-KyHrHn hhpofh //Oriental Art and Culture. - 2020. -№. I (2).

18. rongarneBa C. KHTO6 MyronaacnHH maKHnnaffrapHmga KyTy6xoHaHHHHK ^aonnaTH //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).

19. Yunusov G., Juraev I., Ahmedov R. A LOOK AT THE REGIONAL SEASONAL FOLKLORE AND THEIR ORIGIN. THE ROLE AND IMPORTANCE OF FOLKLORE IN THE DEVELOPMENT OF DANCE ART //European Journal of Arts. - 2020. - №. 1. - C. 121-124.

20. Yunusov G. X., Juraev I., Ahmedov R. The European Journal of Arts, Issue 1/2020.

21. Talaboev A., Akbarov T., Haydarov A. The European Journal of Arts, Issue 1/2020.

22. AxMegoB P. Mh.mhh MycHKUH h^pohhhhk caHtarara 6np Ha3ap //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. I (2).

23. ro^garneB K., 3raM6epgneB X. Pe^nccypa: Kena Ba 6yryH //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).

24. Tana6oeB A. MaspM caHtaraga cy3HHHr ypHH //Oriental Art and Culture. -2019. - №. IV (1).

25. Haydarov A. QOSHIQLAR ORQALI O'QUVCHILARDA VATANPARVARLIK TUYGUSINI SHAKLLANTIRISH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV.

26. AK6apoB T. OO.nBK.nOP BA AffLAHABHH MYCH^A MACA.TA.APH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.