Научная статья на тему 'ТАНИБ ОЛИШ УЧУН КЎРСАТИШ ТЕРГОВ ҲАРАКАТИНИ МАХСУС ЖИҲОЗЛАНГАН ТЕРГОВ ХОНАЛАРИДА ЎТКАЗИШНИНГ АЙРИМ ЖИҲАТЛАРИ'

ТАНИБ ОЛИШ УЧУН КЎРСАТИШ ТЕРГОВ ҲАРАКАТИНИ МАХСУС ЖИҲОЗЛАНГАН ТЕРГОВ ХОНАЛАРИДА ЎТКАЗИШНИНГ АЙРИМ ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Право»

106
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
суд / тергов / ҳуқуқ / қонун / жиноят / гувоҳ

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Ойбек Алланазаров, Одилбек Жабборов

Мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш борасида амалга оширилган тизимли ислоҳотлар натижасида жиноятлар ва бошқа ҳуқуқбузарликлар профилактикаси, фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш борасида муайян натижаларга эришилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАНИБ ОЛИШ УЧУН КЎРСАТИШ ТЕРГОВ ҲАРАКАТИНИ МАХСУС ЖИҲОЗЛАНГАН ТЕРГОВ ХОНАЛАРИДА ЎТКАЗИШНИНГ АЙРИМ ЖИҲАТЛАРИ»

TAHHB OJHm YHYH KYPCATHm TEPrOB ^ÄPÄKÄTHHH MAXCyC ^H^O3^AHrAH TEPrOB XORAtfAPH^A YTKA3HmHHHr AHPHM

^H^AT^APH

OößeK A^^aHa3apoB

Y3ÖeKHCTOH PecnyönHKacn HHß ÄKageMHACH go^HTH

Ogn^ßeK ^aßßopoB

Y3ÖeKHCTOH PecnyönHKacn HHß ÄKageMHACH MarHcrpH

AHHOTAUHM

MaMnaKarHMroga cyg-xyKyK th3hmhhh ncnox, Kunnm Öopacnga aManra omnpnnraH th3hmhh HcnoxpTnap Hara^acnga ^HHoaTnap Ba öomKa xyKyKÖy3apnHKnap npo^HnaKTHKacH, ^yKaponapHHHr xyKyKgapn, эpкннпнкrapн Ba KOHyHHH MaH^aaraapHHH xuMoa Kunnm Öopacnga MyañaH Harn^anapra эpнmнgцн. Ka^HT cy3^ap: cyg, TeproB, xyKyK, KoHyH, ^hhoat, ryBOx,.

KHPHm

Ma3Kyp HyHannmga aManra ornnpunaeTraH HcnoxpTnapHHHr MaHTHKuñ gaBOMH CH^amga Y3ÖeKHCTOH PecnyönHKacn Hpe3HgeHTHHHHr 2017 hhh 18 anpenga Kaöyn KunHHraH "hhkh nmnap opraHnapHHHHr ^HHoaxrapHH TeproB Kunnm coxacngarH ^aonHHTHHH TyögaH TaKoMHnnamrapHm Hopa-TagÖHpnapn TyrpHCHga"rH n^ 2898-cohhh ^apopnga ^hhoat HmnapHHH TeproB KHnnm ^apaeHHga 3apypaTra Kypa añpHM TeproB xapaKarnapHHH yTKa3Hm y^yH aygno- Ba BHgeo Kañg этнm ycKyHanapn ÖHnaH ^Hx,o3naHraH Maxcyc xoHanapHH Tammn этнm öyHHna Mactyn gaBnar opraHnapnra Ba3H^anap KyHHggn.

Ymöy Kapop TanaönapngaH Kennö hhkhö, Y3ÖeKHCTOH PecnyönHKacn ^ÜKHHHr 127-MoggacH AHra khcm öunaH TyngHpunHÖ, yHra Kypa TaHHÖ onyBHHHHHr xaB^CH3nnrHHH TatMHHnam MaKcagnga maxcHH TaHHÖ onnm ynyH Kypcamm TeproB xapaKaTHHH TaHHÖ onHHyBHHHHHr TaHHÖ onyBHHHH KypHÖ Typnmn hcthcho jmnagnraH maponraapga yTKa3HnnmH MyMKHHnnra öenranaö KyHHggn. fflyHHHrgeK, HHß xy3ypHgarH TeproB ^enapTaMeHTH Ba yHHHr KyHH TH3HMHgara öynHHManapHHHHr ÖHp KHCMHga Maxcyc ^Hxp3naHraH TeproB xoHanapn TamKHn jrangH.

A^ABHET^AP TA^H^H BA METO^O^OrHH

hpo^cc hmthpokhhnapnra hhcöarah pyxhh öochm ytka3hnnmhhhhr onghhh onnm ba ynaphhhr xab^cronnrhhh

July, 2022

63

таъминлаш максадида улар иштирокидаги таниб олиш учун курсатиш тергов харакатларининг айримларини юкорида кайд этилган шаклда утказилиши максадга мувофик. Ушбу турдаги таниб олиш учун курсатиш тергов харакатини утказиш жойи ва шаклини белгилашда процесс иштирокчиларининг ёши, жинси, шахсига хос хусусиятлари ва процессуал макоми инобатга олиниши зарур.

Узбекистан Республикаси ЖПКда иштирокчилар бир-бирини куриб туришини истисно этадиган шароитларда амалга ошириладиган таниб олиш учун курсатиш айнан махсус жихозланган тергов хоналарида утказилиши кайд этилмаган. "Таниб олинувчининг таниб олувчини куриб туриши истисно этадиган шароитлар" эса турлича булиши мумкин. Жумладан, Н.К^шаев ва Ш.Файзиевлар таниб олиш учун курсатишни бундай шароитларда амалга ошириш учун бир томонлама куринадиган ойна оркали, таниб олувчи турган жойни коронги холатга келтириш ва таниб олинувчи турган жойнинг ёруглик даражасини кучайтириш йули билан амалга ошириш мумкинлигини баён этишган. Н.Н.Ильин эса, таниб олувчининг хавфсизлигини таъминлаш максадида таниб олинувчининг харакатлари акс этган видеотасвирдан фойдаланган холда ушбу тергов харакатини утказиш таклифини илгари сурган.

Юкорида кайд этилган махсус жихозланган тергов хоналари бир томонлама куринадиган ойна билан жихозланган булиб, у ерда таниб олиш учун курсатиш тергов хдракатини унинг иштирокчилари бир-бирини куриб туришини истисно этадиган шароитларда утказиш учун зарур шароитлар яратилган. Бундай хоналар ташкил этилмаган худудлардаги тергов булинмаларида эса, таниб олувчи турган жойни коронги холатга келтириш ва таниб олинувчи турган жойнинг ёруглик даражасини кучайтириш йули билан ушбу тергов харакатини амалга ошириш процессуал тартибга зид булмайди.

Фикримизча, Н.Н.Ильин томонидан илгари сурилган видеотасвирдан фойдаланган холда таниб олиш учун курсатиш тергов харакатини утказиш бир оз муаммоли масаласи хисобланади. Биринчидан, таниб олиш учун курсатиш тергов харакатини бу шаклда утказиш буйича амалдаги конунчиликда бирон-бир тартиб белгиланмаган. Иккинчидан, ушбу шаклда утказиладиган таниб олиш учун курсатишда таниб олинувчи шахснинг узи иштирок этмаганлиги сабабли уни иштирокчилар бир-бирини куриб туришини истисно этадиган шароитларда утказиладиган таниб олиш сифатида бахолаб булмайди. Шу сабабли таниб олиш учун курсатиш тергов харакатини видеотасвирдан фойдаланган холда утказилиши максадга мувофик эмас.

Таниб олиш учун курсатиш тергов харакатини махсус жихозланган тергов хоналарида амалга оширишда ушбу тергов

July, 2022

64

хaрaкaтини ут^иш бyйичa умумий тaктик коидaлaргa риоя килиниши зaрyр. Бу борaдa Т.Б.Мaмaткyлов, Ш.Х.Хaсaновлaр шaxсни тaниб олиш учун кyрсaтишдa хaрaкaтлaр тaктик жихaтдaн кyйидaги кетмa-кетликдa бaжaрилишини тaвсия этишгaн: 1) xолислaрни тaклиф этиш, yлaрнинг хукук вa мaжбyриятлaрини тушунтириш; 2) стaтистлaрни тaклиф этиш, yлaрнинг хукук вa мaжбyриятлaрини тушунтириш; 3) тaниб олинувчи шaxсни тaклиф этиш, yнгa хукук вa мaжбyриятлaрини тушунтириш хaмдa бош^ иштирокчилaр орaсидaн истaлгaн жойни тaнлaб олишни тaклиф этиш; 4) тaниб олувчини тaклиф этиш, yнгa тергов хaрaкaтининг мaксaди вa тaртиби, хукук вa мaжбyриятлaрини тушунтириш, aгaрдa у гувох ëки жaбрлaнyвчи бyлсa кyрсaтyв бериmдaн бош тортиш ëки битатуриб ëлFOн кyрсaтyв бергaнлик учун жиноий жaвобгaрлик хaкидa огохлaнтириш; 5) тaниб олyвчигa кyрсaтилaëтгaн шaxслaрни кyзaтиб, yлaр орaсидaн биронтaсини тaниши, aгaр тaнисa, кaйси бирини вa кaндaй сaбaблaргa кyрa тaниши хaкидa кyрсaтyв беришни тaклиф этиш; 6) тaниб олингвн шaxсгa узининг фaмилияси, исми-шaрифини aйтишини тaклиф этиш; V) тaниб олувчи вa тaниб олингaн шaxсдaн бир-бирлaригa сaволлaри бор-йуклиги хaкидa сyрam; 8) иштирокчилaрдaн тaниб олиш учун кyрсaтиш жaрaëни бyйичa фикрлaри, кyшимчa вa эътирозлaри бор-йуклигини сyрam; 9) тергов хaрaкaти нaтижaлaрини бaëнномaдa кaйд этиш.

Ушбу тергов хaрaкaтини мaxсyс жихозлaнгaн тергов xонaлaридa yткaзишдa мaзкyр хaрaкaтлaрнинг бaрчaси aмaлгa оширилaди. Бирок угар бошкaчaрок тaртибдa вa кетмa-кетликдa бaжaрилaди. Жyмлaдaн,

- тергов хaрaкaти иккига xонaдa aмaлгa оширилaди (тaниб олувчи вa xолислaр бир xонaдa, тaниб олинувчи вa стaтистлaр бошкa xонaдa бyлишaди);

- иmтирокчилaрнинг хукук вa мaжбyриятлaри бир вaктдa вa бир жойдa эмaс, кетмa-кетлик билaн турли жойлaрдa тyшyнтирилaди;

- тергов хaрaкaти нaтижaлaрини видеоëзyвгa кaйд этиш хaр иккaлa xонaдa aлохидa теxник воситaлaр ëрдaмидa aмaлгa оширилиши мумкин.

Ушбу тергов хaрaкaтини yткaзишдa хaл килиниши лозим бyлгaн тaктик xyсyсиятгa эта бyлгaн вaзифaлaрдaн янa бири - тaниб олувчи вa тaниб олинyвчилaрнинг тергов хaрaкaти боmлaнгyнигa кaдaр бир-бирлaри билaн куришиб колиmлaригa йул кyймaслик чорaлaрини куришдир. Бу борaдa М.А.Астaшов тaниб олувчи шaxс тaниб олинувчи билaн yчрaшиб колишининг олдини олиш мaксaдидa, yлaрнинг тергов хaрaкaти боmлaнгyнигa кaдaр бyлгaн вaктдaги жойлaшyвини тугри тaнлaш лозимлигини бaëн килгaн. Бунинг учун дaстлaб ушбу иштирокчилaрни тергов хaрaкaтлaри ^r^^a^^an биногa турли вaктлaрдa чaкиртириш, тергов хaрaкaти боmлaнгaнидaн кейин тaниб олувчини xонaгa

July, 2022

65

чакиртирищда ёрдамчи ходимлар ва техник воситалардан фойдаланиш каби вазифаларнинг тугри хал этилган булиши максадга мувофик.

Махсус жихозланган тергов хоналарида таниб олиш учун курсатиш тергов харакатини утказишда иштирокчилар кетма-кетлик билан хоналарга таклиф этилиши хамда уларнинг хукук ва мажбуриятлари тушунтирилиши зарур. Ушбу харакатлар дастлаб таниб олинувчи ва статистлар жойлашадиган хонада амалга оширилиши максадга мувофик Таниб олинувчига хукук ва мажбуриятлари тушунтирилганидан кейин унга статистлар орасидан узи истаган жойни эгаллаш имконияти яратилади. Терговчининг кейинги харакатлари иккинчи хонага таниб олувчини таклиф этиш ва унга хукук ва мажбуриятларини тушунтиришдан иборат булади.

Ушбу жараёнларда холисларнинг иштироки ва уларнинг жойлашиш урни масаласида олимлар томонидан турли хил фикрлар билдирилган.

Жумладан, айрим муаллифлар ушбу жараёнда турт нафар холислар иштирокини таъминлаш, уларнинг иккитаси таниб олинувчи ва статистлар ёнида, колган иккитаси эса таниб олинувчи жойлашган хонада булиши зарурлигини таъкидлашган. В.Ю.Голубовский, Н.Н.Гусевалар ушбу фикрни маъкулламасдан, таниб олувчининг хавфсизлигини таъминлаш нуктаи назаридан тергов харакатида холисларнинг сонини купайтириш максадга мувофик эмаслигини баён этишган.

УзР ЖПКнинг 127-моддасида таниб олиш учун курсатиш тергов харакатини таниб олувчи ва таниб олинувчи бир-бирини куриб туришини истисно этадиган шароитларда утказишда холислар таниб олувчи жойлашган хонада булиши белгилаб куйилган. Шунингдек, ЖПКнинг 352-моддасида кайд этилишича, бир тергов харакатини бир неча терговчи ёки суриштирувчилар бир пайтнинг узида турли хоналарда утказаётган холларда, хар бир терговчи ва суриштирувчи хузурида доимо камида икки нафар холис иштирок этиши лозим.

Махсус жихозланган тергов хоналарида таниб олиш учун курсатиш жараёнидаги харакатлар турли хоналарда бажарилса-да, бир пайтнинг узида эмас, балки кетма-кетликда турли вактларда амалга оширилади. Шунга кура, холислар хоналарнинг хар бирида булиши лозимлиги тугрисидаги конун талаби ушбу тергов харакатини утказиш жараёнига тааллукли эмас деган фикрдамиз. Шунингдек, махсус жихозланган хоналарда утказиладиган таниб олиш учун курсатиш жараёнида турт нафар холислар тергов харакатининг хар томонлама, тула ва холисона утказилишига хизмат килса-да, ташкилий жихатдан нокулайликларни юзага келтириши мумкин.

Шу сабабли тергов харакатини ушбу шаклда утказишда холислар дастлаб таниб олинувчи ва статистлар жойлашган

July, 2022

66

хонада булиши, тергов харакатининг ушбу иштирокчилар боглик кисмида тулик иштирок этганидан сунг терговчи билан биргаликда таниб олувчи таклиф этиладиган хонага бориши хамда тергов хдракатининг кейинги барча жараёнларида катнашиши максадга мувофик.

Баъзи муаллифлар махсус жихозланган тергов хоналарида утказиладиган таниб олиш учун курсатиш тергов харакатида холислар иштирокини бошка мукобил чорага узгартириш таклифини илгари суришган. Жумладан, О.В.Поликашина, таниб олиш учун курсатиш тергов харакатида холисларнинг иштирокидан бутунлай воз кечиш вакти келганлигини билдирган. Ю.В.Малахова эса, холислар иштирокидан воз кечишни хамда унинг урнига видеоёзув оркали жараён кайд этилишини тавсия этган.

Амалдаги ЖПКнинг 352-моддасига кура, таниб олиш учун курсатиш холислар иштирок этиши шарт булган тергов харакатларидан бири хисобланади ва уларнинг иштирокини истисно этувчи алохида холатлар назарда тутилмаган. Фикримизча, конунчиликда холислар институтининг белгиланишидан кузланган асосий максад процессуал харакатларнинг холисона утказилишини таъминлашга каратилган булиб, утказилган тергов харакатлари буйича кейинчалик билдирилган шикоятлар ва юзага келиши мумкин булган бошка зиддиятли масалаларни хал килишда айнан улардан объектив маълумотлар олиниши кузланган. Бирок бугунги кунда фукароларнинг ортикча оворагарчилигини олдини олиш максадида, ушбу вазифаларни техник воситалар имкониятларидан окилона фойдаланиш оркали хал этиш мумкин.

Бу борада О.В.Поликашина ва Ю.В.Малаховаларнинг таниб олиш учун курсатишда холислар иштироки масаласи буйича таклифлари асосли булиб, махсус жихозланган хоналарда утказиладиган таниб олиш учун курсатишда жараён видеоёзув оркали кайд этилган холатларда холислар иштирокидан воз кечилиши максадга мувофик.

ХУЛОСА

Юкорида кайд этилганлардан келиб чикиб, махсус жихозланган хоналарда таниб олиш учун курсатиш тергов харакатини утказишга тайёргарлик куриш, уни утказиш ва натижаларини расмийлаштириш масалаларида куйидаги хулосаларга келинди:

1. Махсус жихозланган тергов хоналари ташкил этилмаган худудлардаги тергов булинмаларида таниб олиш учун курсатиш тергов харакатини таниб олувчи турган жойни коронги холатга келтириш ва таниб олинувчи турган жойнинг ёруглик

July, 2022

67

даражасини кучайтириш йули билан амалга ошириш мумкин.

2. Таниб олувчи ва таниб олинувчиларнинг тергов харакати бошлангунига кадар бир-бирлари билан куришиб колишларига йул куймаслик максадида иштирокчиларни тергов харакатлари утказиладиган бинога турли вактларда чакиртириш, уларни хонага чакиртиришда ёрдамчи ходимлар ёки техник воситалардан фойдаланиш максадга мувофик.

3. Таниб олувчи ва таниб олинувчи бир-бирини куриб туришини истисно этадиган шароитларда таниб олиш учун курсатиш тергов харакатини утказишда холислар хар иккала хонада амалга ошириладиган процессуал жараёнларда катнашиши шарт.

4. Махсус жихозланган хоналарда утказиладиган таниб олиш учун курсатишда жараён видеоёзув оркали кайд этилган холатларда холислар иштирокидан воз кечилиши буйича коидалар конунчиликка киртилиши максадга мувофик.

REFERENCES

1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 18 апрелдаги "Ички ишлар органларининг жиноятларни тергов килиш сохасидаги фаолиятини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Карори // URL: http://www.lex.uz (Электрон манбага мурожаат килинган вакт: 20.12.2017).

2. Кушаев Н.М., Файзиев Ш.Ф. Жиноят процессида утказиладиган тергов харакатлари. Укув кулланма /ю.ф.н. доц. З.Ф.Иногомжонованинг тахрири остида. -Т.: ТДЮИ нашриёти, 2007. Б. 53-54.

3. Ильин Н.Н. Предъявление лица для опознания по видеоизображениям: тактические особенности// Вестник Воронежского института МВД России. 2013. № 2. С. 75- 76.

4. Маматкулов Т. Б., Хасанов Ш. Х. Криминалистика: Чизмалар альбоми. - Т., 2005. - Б. 90.

5. Кузнецов С.Е. Применение видеозаписи при производстве предъявления для опознания // Юридическая наука и правоохранительная практика. 2017. № 1 (39). С. 109.

6. Асташов М.А. Тактические особенности предъявления для опознания живых лиц // Территория науки. 2015. № 2. С. 156-157.

7. Баранов В. М., Белозерова И. И., Зинковский С. Б., Горбатенко О. Г., Кучерков И. А. Виды предъявления для опознания. нужны ли изменения в УПК РФ // Проблемы экономики и юридической практики. 2017. № 4. С. 129.

July, 2022

68

8. Голубовский В.Ю., Гусева Н.Н. Производство опознания в условиях, исключающих визуальное наблюдение, как средство обеспечения процессуальной безопасности лица, заключившего досудебное соглашение о сотрудничестве // Известия Российского государственного педагогического университета имени А.И.Герцена. - СПб., 2015. - №174. - С. 90-94.

9. Поликашина О.В. Понятые при предъявлении личности для опознания с участием несовершеннолетних. // Наука и Школа: Общероссийский научно -педагогический журнал 2015. № 6. С. 14-17.

10. Малахова Ю.В. Обеспечение безопасности несовершеннолетних потерпевших и свидетелей при производстве отдельных следственных действий // Вестник Тамбовского университета. Серия: Гуманитарные науки. 2011. № 4(96). С. 325-326.

July, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.