Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИНИ САМАРАЛИ ТАШКИЛ ЭТИШДА ИНТЕЛЛЕКТ ХАРИТАЛАРИНИНГ АҲАМИЯТИ'

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИНИ САМАРАЛИ ТАШКИЛ ЭТИШДА ИНТЕЛЛЕКТ ХАРИТАЛАРИНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
321
75
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ментал харита / интеллект харитаси / таълим жараёни / лойиҳалаш / тақдимотлар. / ментальная карта / интеллектуальная карта / учебный процесс / дизайн / презентации.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Мирзаева Нодира Абдухамидовна

Мақола замонавий таълим технологияларидан унумли ва самарали фойдаланиш услуби хақида. Ментал хариталарни таълим жараёнига тадбиқ этишнинг қулайликлари, афзаллиги уни турли фан тармоқларида қўллаш имкониятини беради. Ментал хариталардан нафақат таълим – тарбия, балки хаётий жараёнларни лойиҳалашда хам фойдаланиш мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЗНАЧЕНИЕ ИНТЕЛЛЕКТ-КАРТ В ЭФФЕКТИВНОЙ ОРГАНИЗАЦИИ УЧЕБНОГО ПРОЦЕССА

В статье рассматривается метод продуктивного и эффективного использования современных образовательных технологий. Удобство применения, преимущества ментальных карт в учебном процессе дают возможность использовать их в различных отраслях науки. Ментальные карты могут быть использованы не только в образовании, но и в проектировании жизненных процессов.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИНИ САМАРАЛИ ТАШКИЛ ЭТИШДА ИНТЕЛЛЕКТ ХАРИТАЛАРИНИНГ АҲАМИЯТИ»

Мирзаева Нодира Абдухамидовна,

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти табиий фанлар факультети "Биология" кафедраси укитувчиси

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИНИ САМАРАЛИ ТАШКИЛ ЭТИШДА ИНТЕЛЛЕКТ ХАРИТАЛАРИНИНГ А^АМИЯТИ

УДК: 378.147: 371.134

МИРЗАЕВА Н.А. ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИНИ САМАРАЛИ ТАШКИЛ ЭТИШДА ИНТЕЛЛЕКТ ХАРИТАЛАРИНИНГ АЦАМИЯТИ

Макола замонавий таълим технологияларидан унумли ва самарали фойдаланиш услуби хакида. Ментал хариталарни таълим жараёнига тадбик этишнинг кулайликлари, афзаллиги уни турли фан тармокларида куллаш имкониятини беради. Ментал хариталардан нафакат таълим -тарбия, балки хаётий жараёнларни лойих,алашда хам фойдаланиш мумкин.

Таянч суз ва тушунчалар: ментал харита, интеллект харитаси, таълим жараёни, лойих,алаш, такдимотлар.

МИРЗАЕВА Н.А. ЗНАЧЕНИЕ ИНТЕЛЛЕКТ-КАРТ В ЭФФЕКТИВНОЙ ОРГАНИЗАЦИИ УЧЕБНОГО ПРОЦЕССА

В статье рассматривается метод продуктивного и эффективного использования современных образовательных технологий. Удобство применения, преимущества ментальных карт в учебном процессе дают возможность использовать их в различных отраслях науки. Ментальные карты могут быть использованы не только в образовании, но и в проектировании жизненных процессов.

Ключевые слова и понятия: ментальная карта, интеллектуальная карта, учебный процесс, дизайн, презентации.

MIRZAEVA N.A. THE VALUE OF INTELLIGENCE CARDS IN THE EFFECTIVE ORGANIZATION OF THE EDUCATIONAL PROCESS

The article deals with the method of productive and effective implementation of modern educational technologies. The convenience of mental maps implementation in the educational process is the advantage, which makes it possible to use them in various fields of science. Mental maps can be used not only in education, but also in the design of life processes.

Key words and concepts: mental map, intellectual map, educational process, design, presentations.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

Кириш.

Замонавий дунё узининг мураккаб ахбо-рот окими билан такомиллашиб бормокда. Купчилик холатларда ахборот окимининг куплиги ва унда рационалликни ажрата олиш мураккаблик келтириб чикаради. Таъ-лим жараёнини фаоллаштириш, талаб кабул килаётган билимларни узок вакт хотирада сакланиши учун электрон ментал хариталар самаралидир. Интеллект хариталари анъана-вий таълим усулларига ёрдамчи восита сана-либ, укитувчи томонидан берилаётган билимларни (конспектлаштириш, таянч иборалар-дан фойдаланиш, схема ва жадваллар ёрда-мида) яхлит тизимга айлантиришда жуда кулай.

Мацсад.

Хозирда инсон кенг ахборотлар оламида фаолият юритиш билан бирга: интернет, телевидение, матбуот ва реклама роликларига тукнаш келади. Интеллект хариталари - мана шундай кенг ахборотларни талабаларга х,ар кандай ахборот манбаларини, билимлар ва узлаштирилиётган янги тушунчаларни тез ва осон таснифлаш ва тизимлаштиришга имкон беради. Агар XXI аср бошларигача ракамли-ахборот технологияларига таълим жараё-нинг ёрдамчи воситаси сифатида каралган булса, хозирги замонавий дунёда таълимнинг ракамли технологиялари илFор усуллардан саналмокда1.

Асосий к,исм.

Ахборотни кабул килиш ва бошкариш учун миянинг чап ярим шарлари масъулдир. Мантикий жих,атлар: нутк, кетма-кетликдаги бажариладиган аклий операциялар, ахбо-ротнинг узвийлиги, х,амда ракамлар билан боFлик операцияларга миянинг унг ярим шарлари жавоб беради. Миянинг унг ярим шарлари мавх,ум муаммоларни: фазовий мулжал олиш, идрокнинг яхлитлиги, тасаввур, рангни х,ис килиш ва ритм х,иссини х,ал килади. Идрок харитаси инсон онгида асосий образларни

1 Дорошенко Е.Г., Пак Н.И., Рукосуева Н.В., Хегай Л.Б. О технологии разработки ментальных учебников // Вестник Томского государственного педагогического университета, (Tomsk State Pedagogical University Bulletin). 2013. Вып. 12 (140). С. 145-151.

шакллантириш оркали ривожланади. Бу эса янги Fоя ва натижаларни шакллантириш жараёнида онг остидаги идрокни уЙFотишдан бошланади.

Таълим жараёнида доимий кулланиб келинган матн, жадвал, руйхат ва диаграмма каби шакллар узларининг бир катор камчили-кларига эга:

• таълимнинг анъанавий маъруза шаклида баён этилган ва матнга туширилган билимлар, узининг хажм жих,атдан катталиги ва эсда олиб колишнинг кийинлиги билан;

• керакли маълумот ва ахборотни урганиб, аниклашга куп вактнинг сарф булиши билан;

• таянч суз ва ибораларни аниклаб олишнинг кийинлиги билан;

• муаммонинг ечимини топишда ижод-корликни куллаш билан боFлик муаммолар мавжудлиги билан нокулайликлар келтириб чикади.

Интеллект хариталарининг зарурияти ва долзарблиги, билимларни янги куринишга табакалаштириш, кайта тартиблаб эсда олиб колишда замонавий ёндашув зарур экан-лиги акс этади. Бугунги кунда ахборотнинг кенг окими ва кулами интеллект хариталари-нинг ах,амиятига шубх,а колдирмайди. Хозирги замонавий таълим тизимида Mind Maps (Тони Бьюзен - эсда олиб колиш методикасининг муаллифи)2 турли номларда кулланилмокда:

- ментал харита;

- интеллект хариталари;

- акл хариталари;

- тафаккур хариталари;

- идрок харитаси;

- тушунчалар хариталари;

- билимлар хариталари;

- хотира хариталари;

- хиссиётлар хариталари номлари билан кулланилиб келиняпти.

Бугунги кунга келиб, билимларни тизимлаш ва ахборотни кайта ишлашда интеллект хариталари энг яхши воситачи х,исобланади. Улар укув жараёнини самарали узлаштирилиш имконини беради, ахборотни кабул килиш тезлигини, лойих,а ишлаб чикиш сонини

2 Modern Mind Mapping for Smarter Thinking e-book (Proactive Press, March 2013)

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

купайтиришда х,амда укув дастурида, кунда-лик турмуш тарзимизда х,ам кенг кулланиши амалий фаолиятда тасдиFини топган.

Ментал хаританинг назарий асоси Дэвид Осубел томонидан таърифланган. Унинг асосий Fояси мавжуд билимлар асосида янги Fоялар, назариялар ва тушунчалар такдимотидир. Кейинчалик таникли амери-калик психолог Дэвид Осубел яратган хари-таларга 1960 йилда интеллект харитасини тузиш йурикномасини назарий жих,атдан Кор-нелл университетида Джозеф Новак1 ривож-лантирди. Янги назария ментал хариталарни янги Fоялар асосида янада ривожлантирди. Айни пайтда ментал хариталарни яратишни ва амалиётга тадбик этишни, факатгина таълим тизими энг самарали усули сифатида куллаб кувватлаяпти.

Ментал хариталар ёрдамида нафакат талаба узлаштирган билимларини тизимлаб, мустах,камлайди, балки ментал харитани фан-нинг турли сох,аларида куллаш имкониятини беради:

• маънавий, иктисодий, сиёсий, хулк-атворга хос ахлокий хусусиятларни режалаш-тиришда (кун, х,афта, ой, йилларни);

• нуткни тайёрлаш;

• уз-узини такдимотлаш;

• таътилни режалаштириш;

• нарсаларни йиFиш таърифлари;

• хорижий сузларни танлаш учун-

• brainstorming - аклий хужумни утказиш жараёнида;

• иншо ва такдимотлар ёзиш;

• дарсларга тайёргарлик алгоритми тузишда,

• хонани тозалашда;

• болалар куни тартибини тузишда фой-даланиш мумкин2.

1 Новак Д., Канас А. Теория построения и практика применения карт понятий. URL: http://cmap.ihmc.us/ Publications/ResearchPapers/TheoryCmaps/TheoryUnderl

2 Кирилина Р., Кирилин С.. Интеллект-карты от А до Я / Рената Кирилина, Сергей , Кирилин. — [б. м.] :

Издательские решения, 2019. — 166 с. ISBN 978-5-44965094-8

1974 йили Тони Бьюзен3 ментал хариталар методологияси хакидаги дастлабки китобини чоп этди. Унинг ишлари асосида «Акл билан ишла» асари нашр этилган булиб, китобда ментал хариталарни унлаб компьютер дастур-лари учун концептуал асос сифатида такдим этди. Тони Бьюзен инсон онгини мантикий тафаккур асосида ривожлантириб, инсондаги мавжуд билим, куникма ва малакаларни хари-тага тушириш ва лойих,алашга эришади.

Фикр ва тафаккурни харитада жонланти-риш методи - кенг куламдаги ахборот окими тах,лили этиш ва уларни тизимли тах,лил этиб, билимларни тартиблаш имкониятини беради. Ментал хариталаш - бу инсонга катта ахборот окими билан курашиш, уни бошкариш ва уни тузишга имкон берувчи усул. Ментал харита -вокеа, ходиса, тасаввур ва Fояларни тасвир-лар оркали жонлантириш. Ментал хариталар уч асосий афзалликларга эга булиб, улар куйидагича:

1. Вактни тежаш.

2. Эслаб колиш кобилиятни ошириш.

3. Маълумотларни яхширок тушуниш ва англаш.

Ушбу усулнинг муаллифи Тони Бьюзен интеллект хариталари назариясида факат учта курсатмани куллайди:

• «Кабул килинг» - аввал интеллект хариталарини яратиш учун барча коидалар ва курсатмаларни диккат билан урганишингиз керак;

• «Кулланг» - бу технология ёрдамида матн ва ахборотларни асосий тушунчалар остида бирлаштириш х,амда камида 100та интеллект хариталарини тузиб куриш;

• «Мослашинг» - бу техникани узингиздан утказинг, мах,оратингизни оши-ринг.

Хариталарни яратиш учун факат рангли каламлар, маркерлар ишлатилади. Асосий Fоя, муаммо ёки суз марказда жойлаштирилади. Марказий фикрни ифодалаш учун чизмалар ёки расмлардан фойдаланиш мумкин. Хар бир асосий Fоя уз рангига эга. Асосий тармоклар

3 Бьюзен Тони, Бьзен Барри. Супермышление. Измени свою жизнь с помощью интеллект-карт. Минск: Попурри,2014 - 140 (польная электронная версия). -ISBN 978-985-15-3232-8/

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

Марказий юяга, иккинчи, учинчи ва бошка тармоклар эса асосий тармокларга бо-гланади. Иккиламчи юялар текис эмас (дарахт шох-лари каби), эгри булиши керак. Факат бир калит суз х,ар бир тоя линияси юкорисида ёзилади. Яхши эслаб колиш ва ассимиляция килиш учун х,ар бир суз х,акида чизмалар, расмлар, уюшмалардан фойдаланиш тавсия этилади. Уларни кушни юялар билан аралаш-тириб эмас, шохланган контур ичига жойлаш-тириш мумкин. Ментал хариталар намуналари билан куйидаги хавола оркали танишиш мумкин1.

Ментал хариталарни яратиш жараё-нида зарур буладиган восита ва амаллар куйидагилардан иборат2:

1. Ранг. Ментал харитаси доимо рангли тасвирланади. Тони Бьюзен камалак рангла-ридан фойдаланишни тавсия этади.

2. Иллюстрациялар. Бу фойдаланишда мух,им ах,амиятга эга булган график тасвирлар саналади.

3. Турли калинликдаги силлик чизиклар.

4. Блок хат. Кичик матн айнан матнни ёритувчи калит суз вазифасини утайди. Бу ерда энг мух,ими лангар сузлар булиб, улар инсон хотирасида лангар каби урнашиб, онгда маълумотни туртун сакланишига сабаб булади.

5. Ментал харитадаги элементларни аниклаб олиш зарур.

Хозирда ахборот технологиялари кенг ривожланганлиги сабабли ментал харита-ларни яратишда электрон дастурлар мавжуд булиб, бу дастурлар ёрдамида дарс жараёни маштулотларини лойих,алаштириш имконини беради.

http://freemind.sourceforge.net/wiki/index. php/Main_Page Интернет манбаидан урин олган сайт бепул булиб, ментал хариталарни яратишда жуда кулай.

1 https://www.pinterest.com/pin/636203884830616570/

https://scontent-vie1 -1 .xx.fbcdn.net/t31.0-8/13710520_1843678769180258_8562006552837353465_o.

jpg

2 Кирилина Р., Кирилин С.. Интеллект-карты от А до Я / Рената Кирилина, Сергей , Кирилин. — [б. м.] : Издательские решения, 2019. — 166 с. ISBN 978-5-44965094-8

Электрон ментал хариталарни яратиш учун Mind Meister, Text 2 Mind Map и Glinkr, Free Mind, X Mind, Explane компьютер дастур-лари каби онлайн хизматлардан фойдаланиш самарали. Дастурдан фойдаланишда узлаштирилаётган билимларнинг унумдорли-гини ошириш имконини беради.

Шундай килиб, мавжуд адабиётларнинг назарий тах,лили ментал хариталар шакли анъанавий таълим тизими билан яхши инте-грациялашган деб хулоса килиш имконини берди. Шундай килиб, ментал хариталар х,ар кандай инновацион таълим технологияси билан бирга фойдаланиш имконини беради.

Ментал хариталарни таълим жараёнининг куйидаги йуналишлар буйича куллаш мумкин:

• ахборотларни умумлаштириш ва тизимлаштириш;

• ахборотни эслаб колиш осонрок булган шаклга якинлаштириш ва зарур булганда тезда кайта ишлаб чикиш мумкин;

• кераксиз маълумотларни олиб ташлаш.

Ментал хариталар билан ишлаш ушбу

фаркларни бартараф этишга имкон беради.

Укув материалининг ушбу ноодатий такдимотини ишлаб чикиш, томошабин-лар эътиборини жалб килиш. Бу оркали эса, купрок кучли эслаб колиш ва ахборотни яхши узлаштириш кафолатланади. Маъру-заларда сиз укитувчи томонидан яратил-ган тайёр интеллект хариталаридан олдин-дан фойдалана олмайсиз. Дарсга тайёргарлик куришда, балки уларни бевосита дарс даво-мида укувчилар билан биргаликда яратиб, мавзу очиб берилгандагина янги элементлар кушилади. Бундай ментал хариталар мунозара давомида талабалар билан маълумотларни тулдиришингиз мумкин, бу эса янги мавзуни тушунтириш вактини анча камайтиради. Шу билан бирга, талабалар бутун маштулотнинг х,аммуаллифлари булиб, уларда диккат сусай-майди, балки янги ёдлаш жараёнлари ва эски маълумотларни такрорлаш жараёнлари осон-лашади.

Дарс охирида олинган билимлар билан бирга укувчи узи учун кандай билимлар кераклигини аник билади. Яратилган ментал харита укитувчи ва унинг укувчилари учун х,ам ажойиб воситага айланади. Маърузага тайёр-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

гарлик жараёнида укитувчи укувчиларнинг хотирасини янгилаш учун уларнинг «мен-тал харитаси» ни куриб чикиши кифоя. Маъ-рузалар нутк матни эмас, балки факат унинг «скелети»дир, факат тезислар эмас, балки фикрлар йуналиши х,амда х,амох,англиги сана-лади. Шунинг учун ментал хариталардан фой-даланадиган укитувчи маъруза мавзусидан четга чикмаган х,олда импровизация килиши, мавзу ва вокелик уртасида жуда осон мувоза-нат юзага келади.

Ментал харита ахборотни кайта ишлаш ва узатишнинг анъанавий усулларининг (хулоса, киска эслатмалар, диаграммалар ва бошкалар билан) мукобилидир ва бу табиий психоло-

гик асосга эга булгани учун таълим тизимида янада самаралидир.

Хулоса.

Талабаларнинг мустакил иши давомида ёки укитувчи маърузасида материалларини кабул килгач ва материалнинг тах,лилини х,амда урганилганлик даражасини аниклаб, назорат килиш учун интеллект хариталаридан фой-даланиш самаралидир. Интеллект хариталар анъанавий таълим усулларига мукобилдир. Чунки у табиий психологик асосга эга булиб, бундай ментал хариталарни таълим жараёнида куллаш талабани уз билимларининг фаол яратувчисига айлантиради.

Адабиётлар руйхати:

1. Кирилина Р., Кирилин С.. Интеллект-карты от А до Я / Рената Кирилина, Сергей , Кирилин. — [б. м.] : Издательские решения, 2019. - 166 с.

2. Дорошенко Е.Г., Пак Н.И., Рукосуева Н.В., Хегай Л.Б. О технологии разработки ментальных учебников // Вестник Томского государственного педагогического университета, (Tomsk State Pedagogical University Bulletin). 2013. Вып. 12 (140). С. 145-151.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Бьюзен Тони, Бьзен Барри. Супермышление. Измени свою жизнь с помощью интеллект-карт. Минск: Попурри, 2014. - 140 (полная электронная версия). - ISBN 978985-15-3232-8/

4. Хакимов Д.Р. Применение в учебном процессе ментальных карт. / Образовательные ресурсы и технологии. 2016 год №1 (13).

5. Новак Д., Канас А. Теория построения и практика применения карт понятий. URL: http://cmap.ihmc.us/Publications/ResearchPapers/TheoryCmaps/TheoryUnderl

6. Мюллер Х. Составление ментальных карт: метод генерации и структурирования идей / пер. с нем. В.В. Мартыновой, М.М. Демина. - М.: Омега - Л. 2007. - 126 с.

7. Modern Mind Mapping for Smarter Thinking e-book (Proactive Press, March 2013)

8. https://www.pinterest.com/pin/636203884830616570/, https://scontent-vie1-1. xx.fbcdn.net/t31.0-8/13710520_1843678769180258_ 8562006552837353465_o.jpg

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 6 (91)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.