Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА МУСИҚИЙ АСАР ИЖРОСИ УСТИДА ИШЛАШ'

ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА МУСИҚИЙ АСАР ИЖРОСИ УСТИДА ИШЛАШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
104
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Дутор / репертуар / педагогик жараён / ижрочи / эпизодик танишиш / мусиқа.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ғаниев Жаҳонгир Ҳамза Ўғли, Турапов Зулхорбек

Ушбу мақолада таълим тизимида мусиқий асар ижроси ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА МУСИҚИЙ АСАР ИЖРОСИ УСТИДА ИШЛАШ»

¿Штаюгоуа 1

\-/ТАООЮОТ1.АР Мо4 2022

Нт(у-и*1иЫу ]итаН

ТА К ШМ ЖАРА К III! ТТА \I\Y IIK IIH АГАР ТШРПГИ VГ'TT/rТТА

ТАЪЛИМ ЖАРАЕНИДА МУСИКИИ АСАР ИЖРОСИ УСТИДА

#

>

ИШЛАШ

] | ]>.■»

Ганиев Жа^онгир Х,амза угли

Узбекистон давлат консерваторияси 2 боскич магистранти

Турапов Зулхорбек Илмий-ижодий рахбар: УзДК доценти https://doi.org/10.5281/zenodo.7249354

Аннотация: Ушбу маколада таълим тизимида мусикий асар ижроси хакида суз боради.

Калит сузлар: Дутор, репертуар, педагогик жараён, ижрочи, эпизодик танишиш, мусика.

М .»,„ ба. — «б,.. _ _) „ _ тур,. #

даврга мансуб, турли характерга эга булган мусика асарларини киритиши табиий. Бунда асарнинг характери, тоналлиги, бадиий образ йуналиши, кулминацияси ва умумий тузилишини англаб олиш тулаконли ижрога ёрдам

»

беради. Буларни аниклашда укитувчининг ёрдами зарур булади. Асар назарий жихатдан узлаштирилгандан сунг унинг амалий ижросига утилади. Мусика асарлари бошидан охиригача бир хил техник кийинчиликда булмасдан, балки унинг баъзи кисмлари бошкаларига нисбатан мураккаброк булиши мумкин. Бундай вактда шу кийин жумлалар алохида ажратилиб, уларнинг ижроси

устида махсус машклар утказиш тавсия этилади. Лекин бундай ишлаш жараёни

ттт

жуда узок давом этмаслиги лозим. Шу кийин кисмнинг ижрочи томонидан мустакил равишда беками-куст ижросига эришилса хам, куп холларда асарни бошидан охиригача ижро этганда худди ана шу кисм асарнинг умумий йуналиши билан кушилмасдан, алохида ажралиб колиши эхтимоли мавжуд. Шу

^^^ V I I ^

сабабли кийин кисмларни такрорлашда шу кисмдан бир неча такт олдинга ва кейингиларини кушиб ижро этиш тавсия этилади. Асар узлаштирилаётган вактда ижрочининг имкониятларига мос булган тезлик (суръат)ни танлаш,

тт^т^лттттттт, , г^^л^гтхл ^тЧтттттттт^п ^«тттттттттт ТХЛГ.ТТ,, ¿СтЧтхлтхтт Л /Гтглттт^г. «/лл^тттттттт^

ижронинг бир маромда булишга эришиш лозим булади. Мусика асарининг

устида тугри ишлай билиш ижро махоратини оширишнинг омилларидан хисобланади. Чолгу ижрочилиги синфларининг тажрибасида баъзи мусика асарларини узлаштириш иши концерт ёки якуний назоратгача етиб бормай,

«Г-

! К*

асарлар синф иши сифатида узлаштирилади. Синф ишидан асосий максад: мусика асарининг умумий мазмуни билан танишиш; унда ишлатиладиган ижро куникмаларини узлаштириш;

|М ] 1 )> >

и>,* ^ * •>

¿Штаюгоуа 1

\-#ТА001(?ОТЬАР М0Д 2022

№4 2022

Ит|»-иИиЫу ¡игпан

шулар асосида баён килинмокчи булган мусикавий кечинмаларни чолгу ёрдамида талкин эта билишдир.

Мусика педагогикасида бундай синф ишларига алохида эътибор берилади ва у укув жараёнининг махсус шаклини ташкил этади. Синф иши сифатида укитиладигин мусика асарини узлаштириш учун ажратиладиган вактнинг чегараланганлиги шу асар устида ишлаш жараёнини жадаллаштиришни англатади. Бунда укув педагогик жараённинг узи тезлашади; укувчи олдида маълум материални киска, чегараланган вакт ичида узлаштириш вазифаси туради. Бунинг барчаси укувчидан янги укув адабиётлари билан танишиш, бир жойда туриб колмаслик, олдинги утилган вазифани бир хилда такрорлайвермасликни талаб этади. Синф иши учун ажратилган мусика асарлари устида ишлаш билан бирга нотага караб варакдан укиб чалиш (читка с листа) каби машгулотларнинг ижобий томони бор. Бу икки холда хам укувчи хилма-хил мусика асари билан киска вакт ичида танишиш имкониятига эга булади. Айни пайтда, синф иши билан нотага караб чалиш машгулоти маълум даражада бир-биридан фарк килади. Нотага караб чалишда укувчи материал билан бир марта эпизодик танишиш имкониятига эга булса, синф иши жараёнида у асар билан туларок ва асосли танишиб, узлаштиради. Синф иши билан шугуланадиган укувчи, мусика асарини бир неча бор такрорлаши туфайли узи учун шу асарнинг мохияти, мазмуни, тузилиши ва бошка сифатларини туларок очишга эришади. Шу асосда асарнинг ижодий гояси ва унда баён этилаётган бадиий фикрлар укувчига тобора тушунарли булиб боради. Синф иши учун танланадиган репертуар узининг характери, тузилиши, мазмуни ва бошка курсаткичлари жихатидан ранг-баранг булиши зарур. Бундан ташкари, репертуардан урин олган асарларнинг шакли, баён этиладиган хис туйгуларнинг бойлиги хам мухим ахамият касб этади. Мухими, синф иши учун танланган асарлар укувчиларга ёкиши, уларда катта кизикиш уйготиши лозим. Агар асосий репертуар укувчи учун мажбурий булса, синф иши учун асарларни

Ш4>

укувчининг хохишига караб танлаш имкони бор. Шу боисдан хам бунда укитувчи укувчининг истагига карши эмас, балки унга нисбатан хайрихох булиши максадга мувофик. Синф ишида фойдаланиладиган мусика асарларининг мураккаблиги укувчининг хакикий имкониятларига караганда маълум даражада кийинрок булиши мумкин. Бу асарлар концертда ёки якуний назоратларда маълум даражада ижро этилмаслигини хисобга олсак, укитувчи юкорида айтилган принципни куллаши тугри булади. Синф иши дастлабки пайтда албатта укитувчининг иштироки ва назорати остида утиши зарур. Кейинчалик, укувчининг тажриба, куникмалари ортиши билан укитувчининг иштироки камайиши, мусика асарлари билан танишиш укувчининг мустакил машгулоти вактида амалга оширилиши мумкин. Бунда укитувчи укувчига

т р

т ^ »!'

¿Штаюгоуа 1

\-#ТА001(?ОТЬАР М0Д 2022

№4 2022

Ит|»-иИиЫу ¡игпан

умумий курсатмалар бериш билан чегараланади. Укитувчи учун мухими, синф иши хамда мусика асари билан танишиш укувчи томонидан тугри ташкил этилишидир. Синф иши учун асарларни узлаштириш асосий репертуардаги асарлар устида ишлашдан фарк килади. Асосий репертуардаги кийин уринларни укувчи бир неча бор такрорлаб уни ёд олса, синф ишидаги асарлар ижросида у уз эътиборини мусика асаридаги бадиий образларни яхлитлигича талкин килишг асар шаклини уз ижроси билан умумлаштиришга каратиши

I >5#-: 11>

керак. Бунда албатта, асардаги барча курсатма ва белгиларга тула риоя килишга

эътибор берилади. Синф ишида укувчининг умумий ривожланишига ижобий таъсир этадиган имкониятлар куп, бундай машгулот билан мунтазам равишда

г

шугулланиш шу имкониятларни тула очилишига замин яратади. Укувчи синф иши учун танланган асарлар ижросига мунтазам равишда вакт ажратган холдагина кузланган максадга эришиш мумкин.

Хулоса килиб айтганда, таълим жараёнида синф ишаларидан фойдаланиш укувчининг умумий мусикий ривожланиши учун асосий омиллардан биридир. Тарбия жараёнида укувчи-талабаларга индивидуал ёндашишни талаб килади. Чунки инсонлар индивидуал хусусиятлари билан бир-биридан фарк килганидек, мутлако бир хил хусусиятли одамлар булмайди. Шунингдек хар бир укувчининг хусусиятлари хам узига хос ва такрорланмасдир. Таълим -тарбиянинг талаблари эса барча укувчилар учун ягона булиб колаверади.

Самарали натижага эришиш учун укувчиларга нисбатан педагогик воситаларни кандай куллаш керак?

Таълим ишида укувчиларнинг индивидуал хусусиятларини хисобга олиш, шу хусусиятлар асосида ишни ташкил этиш юкоридаги саволга маълум даражада жавоб булади. Таълим жараёнида укувчиларга индивидуал ёндашиш муаммоси ижодий характерга эга. Бу жараённинг хар бир боскичига олдиндан аник курсатма бериб булмайди. Педагогикада тарбияланувчиларга индивидуал ёндашиш масаласи таълим - тарбия ишининг барча бугинларини уз ичига олади. Индивидуал ёндашишнинг мохияти укувчи олдига куйилган умумий тарбия вазифасининг хар бир укувчига, унинг барча хусусиятларини хисобга олган холда педагогик таъсир курсатиш оркали амалга оширилиши хисобланади. Амалда хулки, характери, салохияти турлича булган укувчиларни учратиш мумкин. Баъзи укувчиларнинг кобилиятлари ёшлик чоглариданок сезилса, бошкаларида кобилиятни аниклаш анча вакт талаб этади. Укувчиларнинг характер ва хулклари кандай булишидан катъий назар уларга укитувчининг эътибори талаб этилади. Укувчиларга индувидуал ёндашиш биринчи, навбатда уларда ижобий сифатларни мустахкамлаш ва салбийларини йукотишга каратилади. Укувчиларнинг салбий сифатларини укитувчи вактида сезиб, бартараф этиш чораларини куриши, келажакда укувчини кайта

ж ^ »5«

¿Штаюгоуа 1

\-/ТАООЮОТ1.АР Мо4 2022

тарбиялашдек кийин ишнинг олдини олади. Тарбияда индивидуал ёндашиш самарадорлигини оширишда укувчи характеридаги ижобий сифатларга таяниш фойдали, деган фикр аввалдан маълум. Масалан, чолгуни урганаётган укувчида бирор усул бошкаларига нисбатан яхши ривожланган дейлик, Репертуар танлашда укитувчи укувчининг худди шу сифатларини хисобга олиши максадга мувофик булади. Бу укувчидаги камрок ривожланган сифатларга эътиборсизлик билан караш, дегани эмас. Аксинча, укувчилардаги ижобий

I 1>

сифатлардан унумли фойдаланиш уларда камрок ривожланган сифатларни

ишга солиш ва мукаммаллаштиришга ёрдам беради. Укувчи-талабалар умумий мусикий билимининг ривожланиши ижрони ургатишнинг мохияти маълум

асарларни урганиш, катор техник куникмаларни хосил килиш билангина чегараланиб колмаслиги лозим. Тугри фикрлай оладиган, мустакил ишлай биладиган созандани шакллантириш укитувчининг асосий вазифаси. Укитувчи факатгина чолгучилк санъатини урганаётган укувчи билан эмас, балки том маънода тарбияланувчи билан ишлаётганини хис этиши зарур. Замонавий фан, таълим ва ривожланишни илмий нуктаи назардан чукур, хар тарафлама урганиб фаолият юритиш талаб этилади. Чунки таълим ва ривожланиш жараёни бир -бири билан узвий богланган. Укувчиларнинг муайян билим, куникмаларни узлаштиришларининг индивидуал хусусиятлари, онгнинг канчалик ривожланганлиги таълим жараёнига таъсирини утказади. Кимнинг онг ва интеллект даражаси ривожланган булса, у турли билим ва куникмаларни осон ва тез узлаштира олади. Таълим ва ривожланишнинг узаро богликлигини эътироф этиш таълим жараёнида ривожланиш уз - узидан амалга ошади, дегани эмас. Фан таълимнинг ривожланишига ижобий таъсирини инкор этмайди. Шунга карамасдан, таълим таъсиридаги ривожланиш натижаси хамма вакт хам бир хил булавермайди. Ривожланиш таълим жараёнида амалга оширилади. Чолгу ижрочилиги таълимини укувчининг умумий мусикий ривожланишидан маълум даражада ажралган холда олиб бориш холлари хам йук эмас. Бунинг сабаблари куйидагича:

- кундалик дарс жараёнида укувчидаги камчиликларни бартараф этиш максадида укитувчи тамонидан берилаётган курсатмалар етарли даражада асосланмайди, яъни камчиликни келтириб чикараётган сабаблар атрофлича тахлил этилмайди:

- машгулот пайтида асосий эътибор ижрочилик куникмаларига каратилиб,

узлаштириш вазифаси иккинчи навбатга утиб колади;

укувчининг умумий мусикий ривожланиши учун зарур назарий билимларни

щл

- дарс мазмуни нисбатан кашшоклашиб колади;

- керакли назарий хулосалар ва умумлаштиришлар амалга оширилмайди;

^ )>Ч

!

Ж ^ »5«

JffiTALQINVA 1

\-/TADQIQOTLAR No4 2022

¡ImlyuHuOiy jumali i»--r

»

Miiiif-iwuuif juman

- yкyвчилaр yзлaрининг ижрочилик тaжрибaлaридa нисбaтaн там микдордa мyсикa aсaрлaридaн фойдaлaнaдилaр;

- yлaрнинг репертyaри хaрaктер, ижро мyрaккaблиги жиxaтидaн бир хил 6УЛИ6 колaди;

- yзлaштирилaётгaн ижрочилик билим Ba кyникмaлaри Узининг мaзмyни Ba х^ми жиxaтидaн тор доирa ичидa чегaрaлaниб колaди;

- бaъзи Укyвчилaр нотaниш мyсикa aсaрини мyстaкил рaвишдa тутаконли ижро этишгa ожизлик килaдилaр.

Юкоридaгилaрдaн келиб чикиб, aйтишимиз мумкинки, мaшFyлот жaрaёнидa Укyвчилaр yзлaрининг том мaънодa ривожлaнишлaри учун жyдa кaм микдордa билимгa эгa бyлaдилaр. Бyндaн тaшкaри, чолFy ижроси тaълимидa фaоллик, мyстaкиллик Ba ижобий тaшaббyс кaби сифaтлaрни шaкллaнтиришгa етaрли дaрaжaдa эътибор берилмaйди. Хyллaс, ижрочилик синфлaридa созaндaчиликнинг деярли бир томони, ижро кyникмaлaри xaмдa билимлaрини yзлaштириш Ba ривожлaнтириш иши билaн чегaрaлaниб колинaди. ЧолFy ижрочилиги тaълими билaн шyFyллaнaётгaн бaъзи синфлaрнинг кaмчилик Ba нyксонлaри мaнa шyлaрдaн иборaт. Айтиб yтилгaн кaмчиликлaрни диктат билaн чукуррок тaхлил килaдигaн бyлсaк, yндa yкyвчилaрнинг умумий ривожлaниш имкониятлaрининг кaмситилиши xоллaрини куришимиз мумкин. Хдкитаган хaм тaълим дaвомидa yзлaштирилaётгaн репертyaрнинг чегaрaлaнгaнлиги, Укyв мaтериaлидaги умумий Ba хусусий yмyмлaшмaлaрнинг кaмлиги, yкyвчилaрнинг мyстaкиллиги Ba фaоллигини тyлa дaрaжaдa ишгa солмaслик кaби кaмчиликлaр yкyвчининг умумий мусикий ривожлaнишигa тускинлик килaди. Айтиб yтилгaн кaмчиликлaр тaълим - тaрбия ишининг бaрчa

п0F0нaлaридa - бошлaнгич мусита мaктaблaридaн тортиб, Олий y^yB юртлaридa хaм мaвжyд. Айтиш керaкки, тaълим жaрaёнини yкyвчининг умумий мусикий ривожлaниш ишигa хизмaт килдиришни y^B - тaрбия жaрaёнинг бaрчa п0F0нaлaридa, aйниксa, бошлaнFич боскичдa йулга куйиш зaрyр бyлaди. Шу ■ч билaн биргa, бу вaзифaни aмaлгa оширишни узи бyлaрчиликкa куйиб куйиш хaм ярaмaйди. Тaълим йyнaлиши yкyвчининг умумий мусикий ривожлaниш тaлaблaригa жaвоб бериши зaрyр. Ижрочилик тaълимининг олдидa тyргaн реaл вaзифaлaрни хисобгa олгaн холдa, чолFyчиликдa билим Ba кyникмaлaрни Ургaтиш Ba yргaниш тор мaънодaги вaзифa бyлмaй, бaлки мaнa шу вaзифaни xan этиш мyсикa тaрбиясининг йирик мyaммолaрини xan этишгa кaрaтилиши керaк. Юкоридa aйтиб yтгaнимиздек, yкyвчининг умумий мусикий ривожлaниши тaълим жaрaёнидa aмaлгa оширилaди. Бу фикр педaгогикa фaнидa исбот килингaн конyниятлaрдaн биридир. Укитyвчи тaълим тaрбия жaрaёнидa aсосий шaхс булиб, унинг педaгогик мaxорaти Ba билими хaкикий ижрони шaкллaнтиришдa хaлк килyвчи омил булиб хизмaт килaди. Бу

и~ m ч

Ж ^ » i>

I

iW

и»

.. .jTALOIN VA • ^TADOIOOTLAR

ilmiy-uslubry jumaH

№4 2Q22

fP* >>

Ы J> 1

Я>

>3» Ы y! J>i> >j*

ы>

Ян Ы )> Я*

Ы>

! >5>

Ы ) i >>>

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

+И >

Ш>

J:

>>>

Ы p

] Я> Ы >

i >i>

Ы ]>

мax1oрaтни ривoжлaнтиришдa yкитyвчилaрнинг ишлaри билaн тaнишиш

хдм кaттa axaM^^a эгa. ИдFoр педaгoгик метoдлaрни якиндaн yргaниш тaрбия жaрaёнидa yчрaб тyрaдигaн кaмчиликдaрни бaртaрaф этишдa yкитyвчилaргa ёрдaм берaди. укитувчи уз иш.га нисбaтaн тaнкидий мyнoсaбaтдa 6улиши, кaсбдoшлaрининг мaслaxдтлaрини тyFри ^бул килиши, шyнингдек, укувчининг нaзoрaтидa экaнини yнyтмaслик керaк. Укитувчилик кaттa кyвoнч бaхт этиш билaн биргaдикдa жaвoбгaрлик хш демaкдир. Бизнинг мaмлaкaтимиздa укитувчилик rana xyрмaтгa эгa бyлгaн эъзoзли, мaсъyлиятли фaoлият x1исoблaнaди. Укитувчи тyфaйли билимлaр пoйдевoри Урнaтилaди, инсoн дyнёкaрaши Ba хaрaктери шaкллaнaди, эркин фикрлaш, мехтатга мyxдббaт, oдaмийлик, ижoдий сифaтлaр бевoситa укитувчининг тaъсиридa тaрбиялaнaди. Бунинг учун укитувчи уз билимини тyхтoвсиз тулдириб бoриши, мaхсyс aдaбиётлaр билaн кизикиши, мaшxyр Укитyвчилaр тaжрибaсини Ургaниши, шaхсий тaжрибaсини тaxдил килиб, yмyмлaштирa oлиши лoзим. Шyндaгинa бyндaй yкитyвчилaрнинг дaрслaри дoимo кизикaрли, мaзмyнли, зaмoн тaлaби дaрaжaсидa yтaди.

jW^ У

q ж**

Ш

1>3»=

Ш

»

Ыщ

* I |>

Qj^f^S).

1BB

&Ц >

q И>

s1 >i#;

q

Щ >

*Ф>

и*-

q

Ш >

Ш >

q

Щ >

Ш >

m >

i> * q

Ц >р

q > >

q q

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.