Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШДА НАТИЖАГА ЙЎНАЛТИРИЛГАН БЮДЖЕТЛАШТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ'

ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШДА НАТИЖАГА ЙЎНАЛТИРИЛГАН БЮДЖЕТЛАШТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
179
46
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим / олий таълим / бюджет / бюджетдан ташқари фондлар / давлат бюджети / маҳаллий бюджет / натижавийликка кўра молиялаштириш / илмий салоҳият / education / higher education / budget / extra-budgetary funds / state budget / local budget / results-based financing / scientific potential.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ш. Кучкаров, А. Б. Шеров

Мазкур мақолада таълим тизимининг мамлакат иқтисодиётига таъсири, Ўзбекистонда таълим тизимини молиялаштириш тартиби, натижавийликка кўра молиялаштириш имкониятлари, натижавийликка кўра молиялаштиришда эътиборга олиниши лозим бўлган кўрсаткичлар таркиби ишлаб чиқилган ва тегишли хулосалар шакллантирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RESULTS OF RESULTING BUDGETING IN FINANCING OF EDUCATIONAL INSTITUTIONS

This article develops the impact of the education system on the country's economy, the procedure for financing the education system in Uzbekistan, the possibility of financing based on results, the composition of indicators to be taken into account when financing based on results, and draws appropriate conclusions.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШДА НАТИЖАГА ЙЎНАЛТИРИЛГАН БЮДЖЕТЛАШТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ»

ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШДА НАТИЖАГА

ЙУНАЛТИРИЛГАН БЮДЖЕТЛАШТИРИШ ИСТЩБОЛЛАРИ

Ш. Кучкаров А. Б. Шеров

Урганч давлат университети

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада таълим тизимининг мамлакат иктисодиётига таъсири, Узбекистонда таълим тизимини молиялаштириш тартиби, натижавийликка кура молиялаштириш имкониятлари, натижавийликка кура молиялаштиришда эътиборга олиниши лозим булган курсаткичлар таркиби ишлаб чикилган ва тегишли хулосалар шакллантирилган.

Калит сузлар: таълим, олий таълим, бюджет, бюджетдан ташкари фондлар, давлат бюджети, махаллий бюджет, натижавийликка кура молиялаштириш, илмий салохият

RESULTS OF RESULTING BUDGETING IN FINANCING OF EDUCATIONAL INSTITUTIONS

ABSTRACT

This article develops the impact of the education system on the country's economy, the procedure for financing the education system in Uzbekistan, the possibility of financing based on results, the composition of indicators to be taken into account when financing based on results, and draws appropriate conclusions.

Keywords: education, higher education, budget, extra-budgetary funds, state budget, local budget, results-based financing, scientific potential.

КИРИШ

Хрзирги кунда таълим инсон фаолиятининг барча тармок хамда сохаларига янги технология ва инновацияларни жорий этиш, ракобатбардошликни хамда ахоли турмуш даражасини оширишнинг мухим шартларидан бири сифатида эътироф этилмокда. Х,ар бир мамлакат таълимнинг ошиб бораётган ролини хисобга олиб, таълим тизимини ривожлантириш стратегиясини миллий стратегия устуворликлари билан белгилаши, таълим сифатини ошириш ва олиш имкониятини кенгайтиришга йуналтириши лозим.

Мамлакатда таълим тизимининг ривожланиш даражаси мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиш даражасига бевосита богликдир. Таълимга йуналтирилаётган харажатлар жисмоний капитални ривожланишига узини

таъсирини курсатган холда, мамлакатнинг уз технологик ривожланиши хамда бошка давлатлар томонидан ишлаб чикилган технологияларни тез илгаб олиш имкониятини яратиб бериш каби билвосита таъсирини хам курсатади. Яна шуни алохида таъкидлаш мумкинки, иктисодий усишни таъминлашга таълимнинг тури, сифати ва самарадорлиги каби барча жабхалари таъсир курсатади. Таълим боскичларига йуналтирилаётган харажатлар хажми нафакат тургидан-тугри иктисодий усиш суръатларига таъсир курсатади, балки ривожланиш учун зарур буладиган таълим салохиятини шаклланишига хам таъсир курсатади.

АСОСИЙ КИСМ

Таълим иктисодиётга нафакат бевосита, шу билан бирга билвосита (ташки) хам таъсир курсатади. Чунки бирор инсон томонидан олинаётган билим атрофидаги бошка инсонларга, саноат тармокларига, шахарларга, туман ва кишлокларга, умуман мамлакатга таркалиши каби таъсирларини хам куриш мумкин. Кенг микёсда таълимдан шаклланадиган ижтимоий-иктисодий таъсир, хусусий холатга нисбатан фаркли уларок, узининг хажмлари билан ва уз навбатида шунга яраша таъсири билан хам таълим сохасини давлат томонидан куллаб-кувватланишига асос була олади. Таълимнинг ижтимоий-иктисодий таъсири канчалик юкори булса, шунчалик таълимга йуналтирилаётган давлат харажатларини самарадорлик даражаси юкори булади.

Таълим - бу жамиятнинг стратегик ресурси ва давлат хамда жамият курилишида мухим устуворлик эканлигини хисобга олиб, бутун таълим тизимининг хар бир боскичини бошкаришда давлат етакчи роль уйнайди.

Махаллий уз-узини бошкарув молиявий асосларини мустахкамлаш буйича мухим йуналишлар танлаб олинган, уз махаллий солик манбаларини усиши оркали хамда молиявий сиёсатни юргизиш ва молиявий потенциялига эришиш, фойдаланиш самарадорлигига мос даражадаги махаллий таълим учун молиявий ёрдам танлаш оркали махаллий бюджетнинг даромад базаларини ошириш лозим булади.

Бюджет ташкилотларида, шу жумладан таълим тизимида факат харажатларни режалаштириш конуниятларига амал килган холда иктисодий чегарани аниклаш лозим булса, яъни сметалар асосида прогнозлаштириш, бюджетдан ташкари маблагларни умумлаштириш ва олдиндан белгиланган максадларга сарфлаш мумкин булади. Таълим сохасидаги бюджет ташкилотларида маблагларни режалаштиришнинг хозирги кунда амалиётда турли хилдаги усуллардан фойдалана олинаётганини таъкидлаш жоиз. Хрзирги кунда изланишлар олиб борилаётган усуллардан бири бу халк таълими сохасидаги бюджет ташкилотларига натижавийлик курсаткичларига караб режалаштириш

устида турли хилдаги индикаторлар, мезонлар ишлаб чикилмокда. Юкоридаги фикрлардан хулоса шуки, хар бир бюджетдан маблаг режалаштириш усулининг камчиликлари борлиги ва мукаммал эмаслигидир. Таълими муассасаларида иш хаки харажатларининг маблаг билан таъминлаш манбаларига келадиган булсак, бизнинг фикримизча, маблаг манбалари бюжетдан булганлиги сабабли харажатларни оптималлаштириш кераклиги, кейинги фикр эса маблаг бюжетдан ажратилаётгани учун харажатларни давлат томонидан кам харажат килиб юкори самарадорликка эришиш тамойилига таянган холда иш тутишни инобатга олиб, кушимча даромадли ишлар билан шугулланилиши лозим. ^атор тадкикотчилар, Балтини ва Бегунова фикрича, талим муассасаларининг эркинлигини ошириш кераклиги, маблаг сарфланишининг иктисодий йуналишларини мустакил тарзда сарфлаши лозимлиги айтиб утилган. Шундагина таълим стандартлари тулик бажарилиши таъминланади деб таъкидланган.

Таълим тизимини молиялаштириш асосан давлат ва нодавлат молиявий манбалар хисобига амалга оширилади. Молиялаштиришнинг давлат манбалари таркибига:

- республика ва махаллий бюджет маблаглари;

- бюджетдан ташкари давлат максадли жамгармалари маблаглари киради.

Молиялаштиришнинг нодавлат манбалари таркибига эса:

- таълим муассасаларининг тадбиркорлик фаолиятидан келадиган даромадлар;

- хорижий кредитлар ва грантлар;

- ота-оналарнинг бадаллари, пулли таълимдан тушадиган кушимча маблаглар;

- хомийлик ва хайрия маблаглари;

- бошка маблаглар.

Хрзирги кунда мамлакатимиз давлат бюджетининг асосий кисми айнан таълим тизимини молиялаштиришга сарфланмокда. Таълим харажатлари таркибида халк таълими муассасаларини молиялаштириш етакчи уринда туради (1-расм).

250

200

150

100

50

214,8

165,9

117,1

131,1

46,4

28,4 _ 30 ,no 34,6 23,8 ■ 30,8

17,1

30 34,6

30 20,9 ■щ

■■ ш

2020 2021

30,8 30,8

2019 2020 2021 2022 режа

■ Жами бюджет харажатлари ■ Жами таълим харажатлари

■ Умумий таълим харажатлари

1-расм. Узбекистон Республикаси Давлат бюджети таркибида таълим

харажатлари (трлн. сум)

Манба: "Фуцаролар учун бюджет " оммабоп цулланмасининг мос йиллардаги нашри.

0

Юкоридаги расм маълумотларидан куришимиз мумкинки, 2019-2022 йилларда умумий таълим харажатлари карийб 2 баробарга (1,8 баробар) ошганига карамасдан, жами бюджет харажатлари таркибидаги улуши деярли узгармаган ва уртача 14-15 фоизни ташкил этмокда. Бирок жами таълим харажатлари таркибида умумий таълим харажатларининг улуши 2022 йилда 2019 йилги 60 фоиздан 66 фоизга кутарилиши режалаштирилган. Бунинг асосий сабабларидан бири сифатида аксарият урта махсус, касб-хунар таълими муассасаларининг сон жихатидан камаёиши, профессионал таълим муассасаларида укитишнинг тулов-контракт шаклидан фойдаланишга рухсат этилиши, шунингдек 2020 йилдан 10 та, 2022 йилдан эса 35 та олий таълим муассасаларининг узини-узи молиялаштириш тизимига утганликларини курсатиш мумкин.

Халкаро тажрибадан маълумки, хар бир мамлакат истикболли режалар тузар экан, аввало, таълимга эътиборни кучайтиради. Иктисодиётни модернизациялаш шароитида таълим тизими харажатларини амалга оширишни такомиллаштириш йулларини аниклаш дастлаб, уларни сарф килишнинг хукукий асосларини, ундаги афзаллик ва заиф томонларни тадкик килиш талаб этилади. Бу ерда суз, биринчи навбатда, таълим харажатлари, харажатлар сметаси, уни тузиш услубиётини такомиллаштириш хусусида бориши керак.

Хрзирги кунда мамлакатимизда таълим муассасалари укувчи (талаба) сонига караб молиялаштириш тизимига утган. Бирок, жахон тажрибасини тахлил килиш натижасида таълим муассасаларини нафакат укувчи 1ки талабалар сонига караб, балки таълим муассасаларининг натижадорлигига, хусусан умумий таълим муассасаларини назарда тутадиган булсак, укувчиларининг нечи фоизи олий таълим муассасасига талабаликка кабул килинганлиги, канча кисми республика ва халкаро фан олимпиадаларида совриндор булганлиги, канча кисми спорт мусобакаларида совриндор булганлиги, укитувчиларининг илмий салохияти, таълим муассасининг республика ва халкаро даражадаги турли мусобакаларда иштироки, миллий рейтинг тизимимизда эгаллаган урнига караб кушимча маблаглар ажратиш оркали улар фаолиятини янада куллаб-кувватлаш мумкин.

ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни таъкидлаш лозимки, таълим тизимини молиялаштиришни такомиллаштириш узлуксиз ва давомий жараёндир. Шу боис, ушбу йуналишдаги фаолиятнинг хукукий-меъёрий асосларини замон ва истикбол талабларига мувофик янгилаб бориш зарур. Хусусан, сохадаги инновацион янгиланиш, моддий-техник базани бойитиб бориш, услубий таъминотни янада яхшилаш, педагоглар фаолиятини рагбатлантириш уз навбатида, шунга мос равишда молиялаштиришни талаб этади.

АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)

1. Sherov, A. (2019) "REFORMS IN THE SYSTEM OF HIGHER EDUCATION AND THEIR IMPACT ON FINANCIAL STABILITY," International Finance and Accounting: Vol. 2019 : Iss. 3 , Article 21. Available at: https: //uzj ournal s.edu.uz/interfinance/vol2019/iss3/21

2. Sherov, A. (2018) "LEGAL BASIS AND IMPORTANCE OF STATE FINANCING OF EDUCATION SYSTEM," International Finance and Accounting: Vol. 2018 : Iss. 2 , Article 92. Available at: https://uzjournals.edu.uz/interfinance/vol2018/iss2/92

3. Шеров, А. Б., & Юсупов, Ш. Б. (2021). Зарубежный опыт эффективной организации денежно-кредитной политики в стране. Scientific progress, 2(1), 605609.

4. Шеров, А. Б., & Раджабов, Х. М. (2021). Коммерческие банки как субъект финансирования инвестиционных проектов. Scientific progress, 2(1), 889-893.

5. А. Б. Шеров, & Х. А. Худайкулов (2021). ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ КОММЕРЧЕСКОГО БАНКА НА МИРОВЫХ ФИНАНСОВЫХ РЫНКАХ. Scientific progress, 2 (1), 1261-1265.

6. Кучкаров, Ш., & Шеров, А. Б. (2022). СЕМЕЙНОЕ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВО И ЕГО ЭФФЕКТИВНОСТЬ. Барцарорлик ва Етакчи Тадцицотлар онлайн илмий журнали, 2(1), 154-157.

7. Bakberganovich, S. A. (2021). Ways to Increase the Efficiency of Financing Higher Education Institutions. Journal of Marketing and Emerging Economics, 1(7), 49-56. Retrieved from http://openaccessjournals.eu/index.php/jmee/article/view/883

8. Khudoykulov H.A., & Sherov A.B. (2021). DIGITAL ECONOMY DEVELOPMENT IN CORPORATE GOVERNANCE OF JOINT STOCK COMPANY. Экономика и бизнес: теория и практика, (3-2), 217-219. doi: 10.24412/2411 -0450-2021 -3-2-217-219

9. Шеров, А. (2017). Олий таълим муассасаларига бюджетдан ташкари маблагларни жалб этишни такомиллаштириш. "Biznes-Эксперт", (3 (111)), 3.

10. Шеров, А. Б. (2021). ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ АКШ ТАЖРИБАСИ. Scientific progress, 1(6), 972978.

11. Turabov, S. (2021). LEGAL BASIS OF FINANCIAL RELATIONS OF BUDGET ORGANIZATIONS IN THE IMPLEMENTATION OF PUBLIC PROCUREMENT. International Finance and Accounting, 2021(4), 3.

12. Шеров, А. Б. (2021). Олий таълим муассасаларини бюджет маблаглари хдсобидан молиялаштиришни такомиллаштириш йуллари. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(10), 1121-1133.

13. Арсаханова, З. А. (2021). Инвестиции в высшее образование и эффективность использования бюджетных средств. Управление образованием: теория и практика, 11(5), 117-125.

14. Шеров, А. Б. (2020). Олий таълим муассасаларини молиялаштиришни такомиллаштириш йуллари" мавзусидаги иктисодиёт фанлари буйича фалсафа доктори илмий даражасини олиш учун тайёрланган докторлик диссертацияси.

15. Sh. B. Alisher (2019). Foreign experience in financing of higher educational system. Экономика и бизнес: теория и практика, (5-1), 41-43. doi: 10.24411/2411-04502019-10667

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.