Научная статья на тему 'ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ АҚШ ТАЖРИБАСИ'

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ АҚШ ТАЖРИБАСИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
173
46
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Таълим / олий таълим / молиялаштириш / даромад / хусусий манба / тўлов-шартномаси / таълим хизматлари / эндаумент фонд / федерал бюджет / маҳаллий бюджет / штатлар бюджети / education / higher education / financing / income / private source / payment agreement / educational services / endowment / federal budget / local budget / state budget.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Алишер Бакберганович Шеров

Олий таълим муассасалари мамлакат иқтисодиётини ривожланишида муҳим аҳамият касб этади. Чунки айнан олий таълим муассасалари иқтисодиётнинг тармоқ ва соҳалари учун муахассис кадрларни тайёрлайди. Олий таълим муассасаларини етарлича маблағ билан таъминламасдан туриб, улардан сифатли таълим тизимини талаб этиб бўлмайди. Ушбу мақолада олий таълим муассасаларини молиялаштиришни самарали тизимини ишлаб чиқиш мақсадиди АҚШ тажрибаси таҳлил этилган ва тегишли хулосалар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

U.S. EXPERIENCE IN HIGHER EDUCATION INSTITUTION FINANCING

Higher education institutions play an important role in the development of the country's economy. Because it is universities that train specialists for industries and sectors of the economy. It is impossible to demand a high-quality education system from universities without adequate funding. The article analyzes the US experience in developing an effective system of financing higher education institutions and draws the appropriate conclusions.

Текст научной работы на тему «ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ АҚШ ТАЖРИБАСИ»

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ АЦШ

ТАЖРИБАСИ

Алишер Бакберганович Шеров

Урганч давлат университети доценти, иктисодиёт фанлари буйича фалсафа

доктори sherbek8910 @mail .ru

АННОТАЦИЯ

Олий таълим муассасалари мамлакат иктисодиётини ривожланишида мухим ахамият касб этади. Чунки айнан олий таълим муассасалари иктисодиётнинг тармок ва сохалари учун муахассис кадрларни тайёрлайди. Олий таълим муассасаларини етарлича маблаг билан таъминламасдан туриб, улардан сифатли таълим тизимини талаб этиб булмайди. Ушбу маколада олий таълим муассасаларини молиялаштиришни самарали тизимини ишлаб чикиш максадиди А^Ш тажрибаси тахлил этилган ва тегишли хулосалар ишлаб чикилган.

Калит сузлар: Таълим, олий таълим, молиялаштириш, даромад, хусусий манба, тулов-шартномаси, таълим хизматлари, эндаумент фонд, федерал бюджет, махаллий бюджет, штатлар бюджети

U.S. EXPERIENCE IN HIGHER EDUCATION INSTITUTION

FINANCING

Alisher Bakberganovich Sherov

Associate Professor of Urgench State University, Doctor of Philosophy in Economics

sherbek8910 @mail .ru

ABSTRACT

Higher education institutions play an important role in the development of the country's economy. Because it is universities that train specialists for industries and sectors of the economy. It is impossible to demand a high-quality education system from universities without adequate funding. The article analyzes the US experience in developing an effective system of financing higher education institutions and draws the appropriate conclusions.

Key words: education, higher education, financing, income, private source, payment agreement, educational services, endowment, federal budget, local budget, state budget.

КИРИШ

А^Ш жахонда олий таълим тизими ривожланган мамлакатлар ичида энг юкори погоналарни эгаллайди. АКЩ нуфузли халкаро рейтинг агентликлари руйхатида дастлабки юзталикка кирувчи олий таълим муассасалари ичида энг катта улушга эга хисобланади. А^Шда давлат томонидан таълим тизимига ажратиладиган харажатлар узига хос булиб, бунда таълим харажатлари федерал бюджет, штатлар бюджети ва махаллий бошкарув органлари томонидан муайян мутаносибликда ажратилади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мамлакат таълим тизими (мактаб таълимидан олий таълимгача) харажатларининг 80 фоизи давлат манбаларидан молиялаштирилади. Давлат харажатларининг таркибида таълим харажатлари улуши 10-15 фоизни ташкил этади. Шундан олий таълим тизимига уртача 3-4 фоиз улуши тугри келади[1].

А^Ш олий таълим муассасалари даромадларининг шаклланиш манбалари асосан 4 манбадан ташкил топади [2]:

1. Давлат томонидан молиялаштириш

2. Таълим олиш учун тулов

3. Олий таълим муассасалари даромадлари

4. Эндаумент фондлар

Давлат томонидан молиялаштириш хам 3 та манба хисобидан молиялаштирилади: федерал бюджет, штатлар бюджети хамда махаллий бюджет.

Олий таълим муассасаларининг уз даромадлари хам бевосита хизматлар сотишдан, моддий ёрдам куринишида, инвестицияларни жалб килишдан хамда бошка таълим хизматларидан шаклланиши мумкин.

А^Ш олий таълимини молиялаштириш утган аср бошларидан бошлаб давлат бюджети маблагларидан ташкари укиш учун талабалар томонидан туланадиган тулов, грантлар ва шартномалар асосидаги хусусий сектор вакиллари томонидан хам кенг молиялаштирилган. А^Ш олий таълим муассасалари харажатларининг уртача 30 фоизи давлат томонидан молиялаштирилса, олий таълим муассасаларининг уз даромадлари хам тахминан 30 фоизини ташкил этади.

Олий таълим муассасаларининг 25-30 фоиз харажатлари укиш учун таълим олувчилар томонидан туланадиган маблаглар хисобидан молиялаштирилади. А^Шда олий таълим муассасалари даромадларининг таркибий тузилмаси укув юрти даражаси ва турига караб

фаркланиши мумкин [3].

Давлат олий таълим муассасалари даромадларининг асосий манбаларидан бири давлат томонидан штатлар бюджетлари оркали молиялаштириш хдсобланади. Давлат олий таълим муассасаларини молиялаштириш манбалари куйидаги расмда келтирилган (1-расм).

16,2

22,7

Штат бюджети

Укиш учун тулов

Федерал бюджет

Инвестиция ва хдйрия

Махдллий бюджет

1-расм. А^Шда давлат олий таълим муассасаларининг молиялаштириш

манбалари (фоизда)[4]

Юкоридаги расмдан куришимиз мумкинки, давлат олий таълим муассасаларини молиялаштириш манбалари таркибида талабалар томонидан туланадиган тулов билан штатлар бюджетидан ажратиладиган маблагларнинг улуши деярли бир хил булиб, жами молиялаштириш манбаларининг 45 фоиздан ортик кисмини ташкил этади.

Хусусий ОТМларда укиш учун туланадиган пуллар, хусусий грантлар ва хайрия маблаглари асосий молиявий манбалар хдсобланади.

Хусусий нотижорат олий таълим муассасаларини молиялаштириш манбалари таркиби бироз бошкача таксимланган (2-расм).

35 30 25 20 15 10 5 0

32,5

26,5

1 /,2

11,7 11,1

1

Укиш учун Инвестиция ва Федераль тулов бошкалар бюджет

Хайриялар, Бошка манбалар Штатлар ва грантлар ва ма^аллий

шартномалар бюджет

2-расм. А^Шда нотижорат фаолияти асосидаги хусусий олий таълим муассасаларининг молиялаштириш манбалари (фоизда)[4]

Юкоридаги 2-расмдан куришимиз мумкинки, хусусий нотижорат олий таълим муассасаларини молиялаштиришнинг асосий манбалари булиб, талабаларнинг укиш учун туловлари хамда инвестициялардан тушган маблаглар булиб, улар жами олий таълим муассасалари харажатларининг деярли 60 фоизини ташкил этади.

МУ^ОКАМА

Таълим муассасасининг мавкеи ва рейтинг курсаткичи канчалик юкори булса, укиш учун туланадиган туловлар улуши шунчалик кам булади, аксинча, товарлар сотиш ва хизматлар курсатишдан олинган уз даромадлари катта улушга эга булади.

Таълим муассасасининг мавкеи ва рейтинг курсаткичи канчалик юкори булса, укиш учун туланадиган туловлар улуши шунчалик кам булади, аксинча, товарлар сотиш ва хизматлар курсатишдан олинган уз даромадлари катта улушга эга булади.

Хусусий нотижорат олий таълим муассасалари учун уз капитал куйилмаларидан ва укиш учун туланган туловлар салмокли урин эгаллайди, шу билан бирга, давлат томонидан хам маблаглар ажратилади.

Тижорат асосидаги хусусий олий таълим муассасаларини молиялаштириш манбалари ичида талабаларнинг укиш учун туловлари асосий уринни эгаллаб, жами маблагларнинг 90 фоиздан ортигини ташкил этади. Тижорат асосидаги хусусий олий таълим муассасаларини молиялаштириш манбаларини куйидаги расмда куришимиз мумкин (3-расм).

Бошка манбалар | 2

Штатлар ва махаллий бюджет | 0,4

Таълим фаолияти ва инвестиция Щ 2,5

Федерал бюджет 4,4

Укиш учун тулов 90,7

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

3-расм. А^Шда тижорат фаолияти асосидаги хусусий олий таълим муассасаларининг молиялаштириш манбалари (фоизда)[4]

1 975

Юкоридаги расмдан шуни гувохи булиш мумкинки, АКШда тижорат асосидаги хусусий олий таълим муассасаларини молиялаштириш учун хам федерал бюджет маблаглари ажратилиб, бу жами молиялаштириш манбаларининг 4,4 фоизини ташкил этади.

АКШда олий таълим муассасаларига штатлар бюджетидан ажратилган маблаглар давлат маблагларининг таркибида энг катта улушни ташкил килади. Чунки олий таълим тизими айнан штатлар юрисдикциясига киради. Махаллий бюджет маблаглари олий таълим тизимини молиялаштиришда энг кам улушни ташкил килиб, улар асосан урта таълимни молиялаштиришда етакчи уринни эгаллайди.

НАТИЖА

АКЩда олий таълим муассасаларига талабалар ва уларнинг ота-оналари томонидан килинадиган харажатлар бошка ривожланган мамлакатларга нисбатан купрок булиб, уртача олий таълим харажатларининг 45-50 фоизини ташкил этади. Бу эса уз навбатида АКШда олий таълим муассасалари нуфузининг юкори эканлигидан далолат беради [5].

Юкорида таъкидлаганимиздек, АКШда. олий таълим олиш учун таълим олувчилар томонидан туланадиган тулов микдори олий таълим муассасасининг даражаси, нуфузи ва турига, шунингдек, талабанинг доимий яшаш жойига боглик. Масалан, бир штат вакили узининг штатида жойлашган олий таълим муассасасида укиш учун бошка штатдан келиб укиётган талабага нисбатан камрок хак тулайди.

АКШ олий таълим муассасаларида укиш учун тулов микдори хусусий олий таълим муассасаларида давлат олий таълим муассасаларига караганда юкори хисобланади, шунингдек, олий таълим муассасаси илмий салохиятига караб хам тулов микдори ошиб бораверади.

Бир катор АКШ олий таълим муассасалари дам олиш, турар жой, овкатланиш, спорт билан шугулланиш каби хизматларни йулга куйиш оркали хам кушимча даромад олади. Шунингдек, АКШда ахоли уртасида олий таълим муассасалари тиббий марказларидан фойдаланиш хам кенг оммалашган булиб, мазкур хизматдан олинадиган даромад жами олий таълим муассасаси даромадининг уртача 10-15 фоизини ташкил этади [4].

АКШ олий таълимини молиялаштиришда эндаумент фондлари хам мухим ахамият касб этади. Бу ерда бир катор машхур олий таълим муассасалари айнан эндаумент фондлари эвазига ташкил топганлигини гувохи булишимиз мумкин. Эндаумент фондлар асосан хусусий шахслар, корпорациялар, хайрия ташкилотлари, битирувчилар уюшмалари маблаглари хисобига шакллантирилади

хамда хадя ва эхсонлар билан бойитиб борилади. Шу боисдан хам инвестицион даромадларни сарфлашда муайян чекловлар мавжуд. Хрзирги кунда хайрия эхсонлари ва хадялар эндаумент фондлари шаклланиш манбаларининг асосий кисмини ташкил этади [6].

АКЩда хам Буюк Британиядаги каби келажакдаги даромадга боглик кредит туридан кенг фойдаланилади. Бу турдаги кредитлаш мамлакатда анча аввал -1970 йилларда йулга куйилган. 10-15 йил муддатга бериладиган мазкур кредитлаш туридан талабаларнинг уртача 65-85 фоизи фойдаланиб келади [7].

ХУЛОСА

Олий таълим муассасаларини молиялаштиришнинг А^Ш тажрибасини урганиш натижасида шундай хулосага келиш мумкинки, А^Шда олий таълим муассасаларининг аксарият кисми хусусийлашган булиб, даромад манбаси хам асосан хусусий манбалардан. Шунингдек, АКШда факатгина эндаумент фондлар маблалари хисобига шаклланган олий таълим муассасалари хам мавжуд [8-10]. Бизда хам Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги "Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги фанмони билан олий таълим муассасаларига эндаумент фондларини ташкил этишга рухсат берилди. Бу эса уз навбатида олий таълим муассасаларининг кушимча даромад манбаларига эга булишини таъминлайди. Шунингдек, мамлакатимизда хам хусусий олий таълим муассасаларини ташкил этишга алохида эътибор каратилмокда ва улар сонини 2030 йилга келиб 35 тага етказиш режалаштирилган. Бу эса бевосита бевосита олий таълим муассасаларини молиялаштиришнинг бюджетдан ташкари хусусий манбалари кенгайишига олиб келади.

REFERENCES

[1] Образование в цифрах: 2018 краткий статистический сборник / Л.М.Гохберг, Г.Г.Ковалева, Н. В. Ковалева и др.; Нац. исслед. ун-т "Высшая школа экономики" - М.: НИУ ВШЭ, 2018. - 80 с. -200 экз.

[2] Шеров А.Б. "Олий таълим муассасаларини молиялаштиришни такомиллаштириш йуллари" мавзусидаги иктисодиёт фанлари буйича фалсафа доктори илмий даражасини олиш учун тайёрланган докторлик диссертацияси, Тошкент, 2020. [3.] Барбашин М.Ю. Институты высшего образования и социальные дилеммы (компаративный анализ российской и американской систем). // "Педагогика и просвещение", 2013, № 2 (10). -С. 151-158.

[4] Павлова Н. А., Николаев Б. В., Дятлова А. К. Источники финансирования современной системы высшего образования в США // Гуманитарные науки. Педагогика, № 4 (40), 2016

[5] Educаtiоn аt а Gknce 2014: OECD Ind^to^. 245-бет.

[6] Б.Джонстоун Система высшего образования в США: Структура, руководства,

финансирование. Экономика образования □ № 3, 2013 1

[7] OECD (2019), Ed^ta аг а Gknce 2019: OECD МсаЬгБ, OECD Publishing, РапБ

[8] Sherov, A. (2018). LEGAL BASIS AND IMPORTANCE OF STATE FINANCING OF EDUCATION SYSTEM. International Finance and Accounting, 2018(2), 92.

[9] Sherov, A. (2015). Foreign experience in financing of higher educational system. Scientific enquiry in the contemporary world: theoretical basks and innovative approach [L 26], 1, 92-95.

[10] Sherov, A. (2019). REFORMS IN THE SYSTEM OF HIGHER EDUCATION AND THEIR IMPACT ON FINANCIAL STABILITY. International Finance and Accounting, 2019(3), 21.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.