Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ ШАРОИТИДА КОМПЕТЕНЦИЯВИЙ ЁНДАШУВ НАЗАРИЯСИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ'

ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ ШАРОИТИДА КОМПЕТЕНЦИЯВИЙ ЁНДАШУВ НАЗАРИЯСИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
5
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Компетенция / узлуксиз таълим / фаол фуқаролик позиция / жаҳон таълими / ёндошув / таълим кластери.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ҳайдарова С.А.

Мазкур мақолада компетенцияни шакллантиришга йўналтирилган таълим – ўқувчиларнинг назарий олган билимларини ўз шахсий, касбий ва ижтимоий фаолиятларида амалий қўллай олиш имкониятини шакллантиши ҳақидаги назариялар таҳлили келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ ШАРОИТИДА КОМПЕТЕНЦИЯВИЙ ЁНДАШУВ НАЗАРИЯСИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ»

Хайдарова С.А.

Жиззах давлат педагогика университети

ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ ШАРОИТИДА КОМПЕТЕНЦИЯВИЙ ЁНДАШУВ НАЗАРИЯСИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Аннотация. Мазкур мацолада компетенцияни шакллантиришга йуналтирилган таълим - уцувчиларнинг назарий олган билимларини уз шахсий, касбий ва ижтимоий фаолиятларида амалий цуллай олиш имкониятини шакллантиши уацидаги назариялар таулили келтирилган.

Калит сузлар. Компетенция, узлуксиз таълим, фаол фуцаролик позиция, жауон таълими, ёндошув, таълим кластери.

Haydarova S.A.

Jizzakh State Pedagogical University

THEORY AND METHODOLOGY OF THE COMPETENCY APPROACH IN EDUCATIONAL CLUSTER CONDITIONS

Annotation. This article presents an analysis of educational theory aimed at developing competence - creating the possibility of practical application of students' theoretical knowledge in their personal, professional and social activities.

Keywords. Competence, continuing education, active citizenship, global education, approach, educational cluster.

Узбекистан Республикасида узлуксиз таълим ва тарбияни ривожлантиишнинг хозирги боскичи компетенцияга асосланган ёндашув билан характерланади. Сунгги йилларда жамиятимизда "компетенция" тушунчаси тадкикотчиларининг диккат марказидаги масалага айланиб, уларни узлаштирилиши инсонга ижтимоий ва иктисодий, маънавий ва маданий муносабатлари тизимида муваффакиятли фаолиятига, юкори ижодкорликка эга булишига, шунингдек, бутун хаёти давомида узини узи ривожлантиришга замин булувчи шахсий масъулият ва мотивация эканлиги таъкидламокдалар. Бунинг учун инсон нафакат маълум бир билим, куникма, тажрибалар тупламига, балки бир катор шахсий фазилатларга хам эга булиши, янги билим ва тажрибаларни узлаштиришга кодир булиши ва уни уз хаётида амалга ошириши керак. Жахон таълим амалиётида компетенция тушунчаси марказий, узига хос "тугунча" вазифасини бажаради:

-биринчидан, компетенция - таълимнинг интеллектуал имкониятлари ва куникмаларини бирлаштиради;

-иккинчидан, компетенция - шаклланадиган таълим мазмунини талкин килиш мафкурасини уз ичига олади;

- учинчидан, компетенция - интеграл хусусиятга эга булиб, у маданият ва фаолиятнинг кенг сохаларини (ахборот, хукук, ижтимоий, иктисодий ва хк.) бир-бирига чамбарчас бoFлик булган бир катор куникма ва билимларни узда мужассамлаштиради1.

Миллий таълимни ривожлантиришнинг хозирги боскичи компетенцияга асосланган ёндашув билан узвий бoFлик булиб, бу мохиятан таълимдаги назарий билимлар базаси билан касбий ва амалий фаолиятнинг долзарб эхтиёжлари уртасида мутаносибликни таъминлашга каратилган мухим ижтимоий масаладир. Ушбу концепциянинг генезисини урганиш ва тахлил килиш мухим ахамият касб этиб, "компетентлик" тушунчасига эътибор каратамиз.

"Компетенция" тушунчаси биринчи марта 1975 йилда Н.Хомский томонидан - тил назарияси билан бoFлик холда муомилага таклиф этилган булиб ва шу вактдан бошлаб куплаб олимлари асарларида кулланила бошланган. Тадкикотчи И.А.Зимней компетенцияга "инсоннинг интеллектуал шахсий аникланган ижтимоий ва касбий фаолияти" -деган таърифни берган булса, бу сохада илмий тадкикот олиб борган

B.И.Байденко ва Б.Оскарссонлар компетенция туFридaн-туFри келажакдаги мутахассисларнинг шахсий ва асосий куникмалари деган назарияни илгари суришган. А.М.Новиков ва Д.А. Новиковлар компетенция бу - хаддан ташкари профессионаллик ва асосий малакалар мажмуидир деган.

C.Е.Шишов компетенция одамнинг билим ва кадриятларга мойиллигига асосланган умумий кобилияти булиб, бу билим ва вазият уртасида бoFликлик урнатган холда мавжуд муаммога мос тартибда харакат килишган имкон беради деган булса, Ж.Равен эса компетенция бу -"Муайян мавзудаги аник харакатни самарали бажариш учун зарур булган узига хос кобилият ва юкори ихтисослаштирилган билим, субъектнинг махсус куникмалари, фикрлаш услублари, шунингдек, уз хатти-харакатлари учун жавобгарликни англаш" - деган илмий фаразни илгари сурган. В.И. Байденконинг фикрича компетенция - "Билим, тажриба, мотивация ва кадрият йуналишлари асосида муаммоларни хал килиш кобилиятини белгилайдиган шахснинг ажралмас сифати"- деб эътироф этади. Тадкикотчи М.В.Рыжаков карашига кура компетенция - "Талабанинг маълум ижтимоий ва шахсий мухим сохадаги фаолияти тажрибаси билан шартланган шахсий фазилатлари (киймат-семантик) йуналишлари, билимлари, кобилиятлари ва куникмаларидир". Л.Е.Курнешова назариясига кура "Муайян жамият учун мухим муаммоларни хал килишга каратилган харакатларининг самарадорлигини бахолаш натижасида одамга берилган хусусият: Билим,

1 Бахир М. А., Ильинский, С. В. Олимпиада школьников по географии как одна из форм оценки географической компетентности учащихся / М.А. Бахир, С.В. Ильинский // География в школе. - 2014. -№5. - С. 61-63; Бахир М. А. Оценка географических знаний как компонента географической компетентности учащихся / М.А. Бахир // Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена. - 2013. - № 161. - С. 238-244.

куникма, кобилият, мотив, кадрият ва эътикодлар компетенциянинг мумкин булган таркибий кисмлардир"

Тадкикотчиларнинг ушбу назария ва илмий фаразларини тахлили шуни курсатадики, улар томонидан урганилган концепциянинг тузилиши алохида таркибий кисмлар ва мухим жихатларини уз ичига олади, бирок концептуал ахамиятга эга булган таркибий-мазмунли интеграл тушунишни англатмайди.

Бизнингча "компетенция" мохиятини тушуниш ва куллаш учун тизим интеграцияси (комбинаториал) ёндашуви масаласига эътибор каратиш максадга мувофикдир. Компетенция шунчаки шахснинг маълум шартли билим ва куникмалар туплами эмас. У хар кандай танланган фаолият сохасида шахсни муваффакият ва самарали фаолиятига хисса кушадиган хатти-харакатлар мажмуи ва индивидуал хусусиятлар фаоллигидан иборат булиб, у-укувчининг мактабда ёки дарсликда берилган маълумотлар базаси билан чекланиб колмасликни, кушимча адабиётлар бинан ишлаш ва ундаги зарурий маълумотларни филтр кила олиш куникмасини англатади.

Шундан келиб чиккан холда ва "ёндашув" ва "компетенция" тушунчаларининг таърифларига асосланиб, биз "компетенцияга асосланган ёндашув" категориясини куйидагича изохлашимиз мумкин - бу таълим максадларини аниклаш, таълим мазмунини танлаш, укув жараёнини ташкил этиш ва таълим натижаларини бахолашнинг умумий тамойиллари мажмуидир.

Республикамизда компетентликка асосланган таълим ёндашувнинг пайдо булиши, мамлакатда таълимга булган муносабатнинг узгариши, мавжуд ижтимоий-иктисодий, сиёсий шароитларни бозор иктисодиёти талабларига мувофик ташкил этилаётганлиги билан изохлаш мумкин. Чунки компетенцияга асосланган ёндашув янги, истикболли максадлар ва касб-хунар таълими натижаларини бахолашга каратилган булиб, шу билан бoFлик холда у укув жараёнининг бошка таркибий кисмларига, яъни мазмунига, педагогик технологияларига, назорат ва бахолаш воситаларига уз талабларини куяди.

Тадкикотчи И.А.Зимняянинг таъкидлашича, таълим жараёнида компетенцияга асосланган ёндашувни шакллантириш уч боскичда амалга оширилган. Биринчи боскич - 1960 йилдан 1970 йилгача булган таълим сохасидаги компетенциявий ёндашувни шакллантириш боскичи булиб, "компетенция" тоифасини илмий муомалага киритиш, "компетенция" ва "компетентлик" каби тушунчаларни фарклаш учун зарур шартларни яратиш хамда "коммуникатив компетенция" тушунчасини жорий этиш даври булган1.

Иккинчи боскич - 1970 йиллардан 1990 йиллар оралотида тилларни укитиш назарияси ва амалиётида "компетенция" тоифасининг пайдо

1 Зимняя И.А. Ключевые компетенции - новая парадигма результата образования // Высшее образование сегодня. 2003. № 5. С. 3—10.

булиши, менежмент хамда "ижтимоий компетенция" тушунчасини муомалага киритилиш даври булди.

1970 йилларда АКЩда пайдо булган компетенция таълими хорижий ва махаллий укитувчилар, психологлар ва тилшуносларнинг профессионал кизикишини уЙFOтaди. Шундай килиб, мaшFулoтлaр махаллий педагогикада катталар компетенциясини шакллантиришга йуналтирилган булиб, Н.В.Кузмина "укитишда компетенция", Л.А.Петрова "коммуникатив компетенция", А.К.Маркова "укитувчининг касбий тузилишини белгиловчи компетенцияси", Л.М.Митина "укитувчининг ижтимоий-психологик ва коммуникатив жихатларини урганиш компетенцияси"ни назарий ва амалий жихатдан ургандилар. Ж.Равен тадкикотлар алохида эътиборга молик булиб, унда инсон фаолияти турига бoFлик булмаган компетенция модели ишлаб чикилган. Ушбу компетенция моделининг узига хос хусусияти шахсни киймат-мотивацион устувор ахамиятини тан олишдир. Ишда компетенция "куп сонли таркибий кисмлардан ташкил топган ва бир -биридан нисбатан мустакил булган мураккаб ходиса..." эканлиги курсатилган.

Учинчи боскич - 1990 йиллардан 2000 йилларга кадар компетенцияни илмий категория сифатида урганиш билан бoFлик даврдир2. XXI асрда таълим буйича ЮНЕСКО халкаро комиссиясининг президенти Ж.Делорнинг нуткида таълимга асосланган булиши керак булган туртта асосий масала юзасидан гапириб жумладан шундай дейди - "Факатгина касбий малакаларни эмас, балки янада кенг маънода - турли хил вазиятларга дош беришга хамда гурухда ишлашга имкон берадиган компетенцияни эгаллаш учун нима ва кандай килишни урганинг".

Илм-фанда катор ютукларга эришган айрим мамлакатларнинг таълимдаги компетецион ёндашувини тахлил этадиган булсак утган асрнинг иккинчи ярмида россия олимлари парадигма, илмий ёндашув ва комбинация нуктаи назаридан урганилаётган концепциянинг талкинига дидактик-услубий позицияда психологик жихатдан хам маълум натижаларга эришган. Бу борада тадкикотчи А.К.Маркованинг "касбий компетенция"ни психологик факторларини ёритиб берганлиги алохида ахамиятга моликдир.

АКЩда 1960 йилдан бери америкалик тадкикотчилар таълим натижаларини битирувчиларнинг хулк-атвори ва узлаштирган билимларини амалда куллаш кобилияти билан боFлик илмий кузатишларни олиб борганлар. Бундан кузланган максад укув жараёнида шаклланган тайёргарлик ва юкори мотивация туфайли битирувчилар амалиётда мутахассис сифатида кобилиятларини намоён этаолишлиги урганилган. Америкалик олимлар когнитив компетенция ва мотивацион тенденциялар уртасидаги муносабат "... инсоннинг атроф-мухит билан самарали узаро

2 Зимняя И. А. Иерархическо-компонентная структура воспитательной деятельности // Воспитательная деятельность как объект анализа и оценивания: [сборник] / под общ. ред. И.А.Зимней. Москва, 2003.

алокасини таъминловчи омил" - деб таърифладилар ва битирувчиларнинг шахсий хусусиятлари орасида компетенциядан ташкари "компетенция мотивацияси" хам булиши керак, деган тахминни илгари суриб, у шаклланган кобилият натижаси деган илмий фаразни илгари суришган.

Буюк Британияда 1980 йилдан таълим тизимида компетенция атамаси билан параллел равишда функционал ёндашув тушунчаси кенг ишлатилиб келинади. Функционал ёндашув, авваламбор, яхлитлик ва тизимлилик тушунчаси билан тавсифланиб, билимларни бирлаштириш, битирувдан сунг профессионал сифатида касбий кадрият ва куникмаларни англаш хамда амалиётда самарали куллай олишни акс эттиради. Олинган таълим натижалари сифатини бахолаш доирасида "компетенция" атамасини талкин килишнинг инглизча мазмун-мохияти одатда америка тушунчаси билан таккослаганда анча кенгдир1.

Франция таълим тизимида 1990 йилдан бери куп улчовли ёндашув кенг кулланилиб келинади. Францияда компетенцияга асосланган ёндашув коидаларини шакллантириш мaнтиFи (бу купинча куп улчовли деб номланади) икки хил йуналишда: шахсий ва жамоавий булиб, хар бир талабанинг хулк-атворини хусусиятларига йуналтирилган ва жамоа ишини самарали ташкил этиш учун зарур булган компетентлик моделини шакллантиришга каратилган. Таърифланган ёндашувнинг куп улчовлилиги у ёки бу кутб томон тортишиш ва хар хил куламларни куришни талаб киладиган мукаммал компетенцияларни шакллантиради.

Германия таълим тизими 1990 йиллардан бошлаб бошкалардан фаркли равишда дастлаб харакат копетентциясига йуналтирилди. Ёндашувнинг узига хос хусусияти шундаки, у асосий эътиборни касбий тайёргарлик тизимининг укув дастурларига каратди. Х,ар бир укув режа бошида хар бир предметга хос булган ва асосан укишнинг устувор йуналишларини, шунингдек, ассимиляция килиш учун режалаштирилган билим, куникма ва малакаларни белгилайдиган компетенциялар туплами жойлаштирилади. Стандарт ваколатлар типологияси таълим муассасалари битирувчиларининг келажакдаги касбий фаолияти сохасига йуналтирилган

~ ^ 3

ва предметли, шахсий ва ижтимоий копетенцияларни уз ичига олади3.

Хорижий давлатларнинг компетенцияга оид илмий назарий ёндашувлари тажрибасини тахлил этар эканмиз функционал ва куп улчовли компетенциялар АКШ таълим сохасидаги "хулк-атвор ёндашуви" компетенцияси таъсирида остида шаклланганлигини кузатиш мумкин. Франция ва Германияда узига хос илмий тафаккурнинг ривожланиши билан "компетенцияга асосланган ёндашув" янада яхлит тузилишга эга булиб,

1 Звонников В.И., Челышкова М.Б. Контроль качества обучения при аттестации: компетентностный

подход: учебное пособие. Москва: Университетская книга, Логос, 2009. С-22-24.

3 Звонников В. И., Челышкова М. Б. Контроль качества обучения при аттестации: компетентностный подход: учебное пособие. Москва: Университетская книга, Логос, 2009. С-25-26

унда билим, куникма, малака, хулк-атвор ва мотивацион жихатлар билан мукамаллаштирилиб, компетенцияларни умумий кластер тузилишининг таркибий кисмлари сифатида киритилди.

Фойдаланилган адабиётлар:

I. Usarov, J. E., Eshnayev, N. J., & Haydarova, S. A. (2020). Defects in scientific research of the problems of spiritual and moral crisis and its solution. IEJRD-International Multidisciplinary Journal, 5(8), 6.

3. Haydarova, S. (2021). Geografiyani o'qitishda kompetensiyaviy yondashuvning tatbiq etishning о 'quvchi psixologiyasi bilan bog 'liq jihatlari. Журнал естественных наук, 1(1).

3. Haydarova, S. (2021). Фанни компетенциявий ёндошув асосида укитишнинг укувчи ёш психологик хусусиятларига боFлик жихатлари. Журнал естественных наук, 1(1).

4. Haydarova, S., Kuldasheva, S., Abdullayeva, S., & Shokhrukh, K. (2021). Modern Technologies in Improving the Quality of Teaching. Журнал естественных наук, 1(1).

5. Nazarovna, T. Z., Azamkulovich, D. F., Jurayevna, M. N., & Abdusalomovna, H. S. (2016). Mortality and life expectancy rates of population of the Republic of Uzbekistan in the years after independence. European science review, (3-4).

6. Haydarova, S. (2021). methods of assessing the practical competense of scholchildren (on the example of geography). Журнал естественных наук, 1(1).

7. Haydarova, S. (2021). O'QUVCHILARNING GEOGRAFIK KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISHGA PEDAGOGIC-PSIXOLOGIK YONDOSHUV. Журнал естественных наук, 1(3).

8. Усаров, Ж. Э., & Хдйдарова, С. (2021). Фанни компетенциявий ёндошув асосида укитишнинг укувчи ёш психологик хусусиятларига боFлик жихатлари. Science and Education, 2(Special Issue 1), 266-275.

8. Haydarova S., Usarov J., Eshnayev N. defects in scientific research of the problems of spiritual and moral crisis and its solution //Журнал естественных наук. - 2021. - Т. 1. - №. 1.

9. Haydarova S. GEOGRAFIYA FANI O 'QITUVCHISI KOMPETENTLIGI VA UNING ZAMONAVIY TALABLARI //Журнал естественных наук. -2021. - Т. 1. - №. 1.

10. Nazarovna, T. Z., Azamkulovich, D. F., Jurayevna, M. N., & Abdusalomovna, H. S. (2016). Mortality and life expectancy rates of population of the Republic of Uzbekistan in the years after independence. European science review, (3-4).

II. Eshbekovich U. J., Jumayevich E. N., Abdusalomovna H. S. Defects in scientific research of the problems of spiritual and moral crisis and its solution //International Engineering Journal For Research & Development. - 2020. - Т. 5. - №. 8. - С. 6-6.

12. Khaydarova, S. A. (2022). FORMATION OF PRACTICAL COMPETENCES OF SCHOOLCHILDREN IN GEOGRAPHY. Journal of Geography and Natural Resources, 2(01), 50-57.

13. Usarov, J. E., Khimmataliev, D. O., Makhmudova, D. M., Abdusalomovna, H. S., & Nizamiddinovich, E. A. (2023). Pedagogical Foundations of the Student's Individual Training Trajectory. Telematique, 22(01), 1259-1264.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.