Научная статья на тему 'ТАЪЛИҚ ХАТИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ТАРИХИ ВА ТАРАҚҚИЁТИ'

ТАЪЛИҚ ХАТИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ТАРИХИ ВА ТАРАҚҚИЁТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

104
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
XIV аср / арабча хат / хат турлари / “насх” ва “таълиқ” хатлари / таълиқ хати. / XIV century / Arabic script / types of letters / "naskh" and "taliq" writing / taliq writing

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Козимхон Олимхон Ўғли Асроров

Ушбу мақолада муаллиф араб хаттотлик санъати тарихи ва хат турлари ҳақида сўз юритади. Хусусан, хат турлари ичида таълиқ хат турига алоҳида тўхталиб ўтган. Зеро, ушбу хат тури XIV асрда ижод этилиб, кўп асарлар араб хатидан фойдаланувчи араб, форс ва турикий тиллар каби халқлар томонидан амалда татбиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In this article, the author discusses the history of the art of Arabic calligraphy and the types of letters. In particular, among the types of letters, special attention was paid to the type of letter. Indeed, this type of writing was created in the fourteenth century, and many works have been practiced by peoples who use the Arabic script, such as Arabic, Persian, and Turkish.

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИҚ ХАТИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ТАРИХИ ВА ТАРАҚҚИЁТИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-433-437

ТАЪЛЩ ХАТИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ТАРИХИ ВА ТАРАВДИЁТИ

Козимхон Олимхон ^ли Асроров

Тошкент ислом институти укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада муаллиф араб хаттотлик санъати тарихи ва хат турлари хакида суз юритади. Хусусан, хат турлари ичида таълик хат турига алохида тухталиб утган. Зеро, ушбу хат тури XIV асрда ижод этилиб, куп асарлар араб хатидан фойдаланувчи араб, форс ва турикий тиллар каби халклар томонидан амалда татбик килинган.

Калит сузлар: XIV аср, арабча хат, хат турлари, "насх" ва "таълик" хатлари, таълик хати.

HISTORY AND DEVELOPMENT OF "TALIQ" HANDWRITING

ABSTRACT

In this article, the author discusses the history of the art of Arabic calligraphy and the types of letters. In particular, among the types of letters, special attention was paid to the type of letter. Indeed, this type of writing was created in the fourteenth century, and many works have been practiced by peoples who use the Arabic script, such as Arabic, Persian, and Turkish.

Keywords: XIV century, Arabic script, types of letters, "naskh" and "taliq" writing, taliq writing.

КИРИШ

Якин Шаркда узок йиллар турли мумтоз хат усулларидан фойдаланишган. Куп вакт расмий "насх" усули амалда булиб келган. Аммо бу усул тез ёзиш имконига эга эмас эди ва когозда куп жой оларди. Шу сабабли хам, XIV асрдан бошлаб жамиятнинг маданий талабларига жавоб бера олмай колди. Адабиётнинг ривожланиши кулёзмаларга булган талабни хам кучайтирди , маданий-маънавий усиш адабиёт ва тарих асарларига оид кучириш техникасига талабни кучайтирди, шунинг учун тез ёзар янги хат усули - "таълик" майдонга келди. Аввалда бу хат усули девонхонада расмий ишларда (идора, котибият), идора, хужжат, хисоб-китоб ишларида, подшох саройи кошидаги устахона ишларида, тарих ва катта насрий асарларни яратишда

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-433-437

ишлатила бошлаган. "Таълик" усули алохида асарларни кучириш учун фойдалангани сабабли, бу усул хатни "нома" атамаси билан хам тилга олганлар.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

XV аср бошларида маданий хаётнинг ривожланиши равнаки бадиий кулёзмалар ёзувига узгартириш киритиш янги хат усулини яратиш эхтиёжини юзага келтирди. У хат усули хам чиройли, хам осон укиладиган ва когозда кам жой эгаллаши лозим эди. Амалда булган машхур "насх" ва "таълик" усуллари бу хусусиятларга тула жавоб бермас эди. "Таълик" усули тез ёзар булсада -хусн ва бадиият жихатидан камчилиги бор эди. Вакт талабига кура "насх" усули тез ёзарликда ишлатилар эди. Таълик ёзув усулининг келиб чикиши эронийлар билан боглик. Куплаб мамлакат тадкикотчилари, шу жумладан бугунги олимларнинг эътироф этишларича, таълик усулининг негизи араб алифбоси булса-да, аммо пахлавий ва Авесто ёзувларининг хам таъсири борлиги сезилади. Таълик усулининг вужудга келиш тарихи Х асрга тааллукли булиб, баъзилар унинг ижодкори Хожа Абдул- Ол деб курсатсалар, бошкалар Хдсан Форсийни тилга оладилар. Таълик усули XIV асргача жуда ривожланган. Бу ёзув китоб ва мактубларни ёзишда ишлатилган. Шуниси кизикки, таълик ёзуви араб дунёсида маълум эмас эди ва баъзи араб манбалар муаллифлари ундан бехабар хам эдилар. Таълик усули "тавкеъ ва "рикот" хатлари усули асосида вужудга келган эди.

Бу хат "форсий" хати деб хам номланган. Форсий хати деб номланишига сабаб, форс улкаларига нисбат берилганлиги. Бу хат форс улкаларида кенг таркалди ва урганилди. Бу хатдан V хижрий асрдан бери Форс, Афгонистон, Х,инд улкаларида кенг фойдаланиб келади. Хатнинг дастлабки коидаларини тузган хаттот Мир Али Султон Табризий хисобланиб, сунг бу йулни давом эттирган хаттотлар Имадуддин Шерозий ва Султон Машхадийлар хисобланади1. Иёд Даврий: "Хат таълик ва настаълик деб номланди, куп кишилар бу хат оркали уз мактублари, рисолалари ва хатларини ёзди, фойдаланиш жараёнида насх ва таълик сузлари куп истеъмолда булгани учун вактлар утгани сари настаъликка узгарди, икки суз уртасидаги "хо" харфи хазф

л

килинди" , - деб келтиради.

1 Уша манба. - Б. 45.

2 Ножий Зайниддин Мусарриф. "Мавсуа ал-хотти ал-аробий - ал-хотт омил". - Ливан: Дар ва мактаба ал-хилал, 1999. - Б. 35.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-433-437

Таълик хатининг узига хос жихати шундаки, ёзиш жараёнида асосан унг тарафга мойилрок булиб ёзилади. Бошка ёзувларда эса, аксинча чапга мойилрок булади. Чапга мойил булиб ёзиладиган хатлар сулс, дийвоний, рикъа, насхлардир. Таълик хатини пухта узлаштирмаган хаттотларга нисбатан мукаммал хаттот деб ном берилмаган.

Таълик "осилиб турувчи, илинган ёзув" маъноларини англатади. Бу хат аслида рикоъ булган. Уни хар ким турли шаклларга айлантириб, ундан бир равиш ихтиёр килган. XV асрда пайдо булган бу ёзув туридан, асосан, расмий ва шахсий хатлар ёзишда, хужжатлар битишда фойдаланганлар. Мазкур ёзув харфлари юкоридан чапга кенгрок холда ёзилади. Хожа Тожиддин Сулаймон шу услубни ихтиро килган кишилар жумласидандир. Бу киши ихтиро килган таълик хати рикоъ хатининг шохчасидир.

Таълик усулининг кийинчилик хусусиятлардан бири шунда эдики, бу хатда мунфасила хатлари, яъни узидан кейинги харфларга кушилмаган харфлар "алиф", "вов", "дол", "зол", "ро" ва бошка харфларни бир-бири билан уланган холда ёзардилар. Яна "лом", "мим", "нун", "йо" харфлари тез ёзарлиги сабабли махсус шаклда ишлатилган. Биз кейинрок бу ёзиш усулини "шикаста" усули шархи берилганда куриб чикамиз.

"Таълик" ёзувини мукаммал урганган мохир устозлардан Ахмад бинни Али Шерозий, Абдурахмон Музаххиб, Хожа Хиротий, Хожа Абдулхай Мунший, Дарвин Балхий ва бошкаларни кайд этишимиз мумкин. Бу хат иншо ва мактубларга тегишли булиб, мунший (иншо ёзувчи)лар уни чузиб ёзганлар. Айрим олимлар таълик хатининг ихтирочиси Абулъол номли шахс деб курсатганлар. Абулъол ихтиро этган таълик хатининг график асослари куфий хатидан келиб чиккан булиб, бу хат форсий матнларни ёзиш учун ихтиро килинган. Юкоридаги хат турлари хаттотлар тилида "Ал-Хутут ас-сабъа" ("Етти хат") деб юритилади. Хаттотман, деган хар бир инсон шу хатларни билиши зарур булган3.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Марказий Осиё меъморий ёдгорликларида ёзилган тарихий манбалар таълик хати асосида ёзилган булиб, хат кичик хажмда ёзиш имкони булганлиги ва кам урин эгаллаши асосий сабаб булган4.

3 Салимжон Собиржон угли, хаттот. Каламдан тукилган гузаллик. макола http://info.islom.uz/new/index. php/sanaat/item/157-qalamdan-tokilgan-gozallik.

4 Х,ошим Мухаммад Хаттот. Коваид ал-хотти ва ал-аробий. - Багдод: Олам кутуб, 1986. - Б. 68.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-433-437

Хаттот Даврийнинг такидлашича, таълик хатини яхши узлаштирмаганларга нисбатан "хаттот" деб эътироф этилмаган5. Бошка маълумотларда эса, сулс хатини узлаштирмаган хаттот "хаттот" деб номланмаган. Бу уринда икки хил караш пайдо булади, истисно тарикасида, сулс ёки таълик хатини узлаштирмаган хаттотларга "хаттот" деб нисбат берилганига гувох буламиз. Мисол учун: Газлонбек ва Имад Хуснийларга хаттот деб лакаб берилган6. "Форсий - таълик хати уз гузаллиги, харфларининг бир мунча чузилишлиги, узига хос чиройи, ёзилганда равшанлиги ва мураккабсиз ёзилиш жихати билан бошка хатлардан ажралиб туради. Хат барча фанлар ёзувида ишлатилади. Купинча, сахифа, журнал, тижорат эълонлари ва шахсий хужжатлар унвон

п

(сарлавха)ларида зийнат учун фойдаланилган .

Форс шахар ва улкаларида бу хат тури жуда оммавий тарзда ривожланган. "Бу

о

хатни билмаган киши хаттот деб саналмаган" . Бу хат тури хижрий учинчи, милодий туккизинчи аср бошларида юзага чика бошлаган9.

ХУЛОСА

Таълик хати - настаълик, шикасте ва шикасте амийз хатларига булинади. Куйида таълик ва шикастаи таълик ёзув усулларидан мисоллар келтиришимиз мумкин: Шикастан таълик. XIII-XIV асрларда Хожа Тожиддин Исфахоний ва Хожа Абдулхай Мунший "шикастаи таълик" ёзув усулини вужудга келтирди. Бу хат ёзуви тез ёзилиши ва чиройлиликда бошка хатлардан устун келганлиги сабабли жуда тез машхур булди. Бошка куп идоравий ишлар "шикастаи таълик" хат усули билан ёзарди. XV асрдан бошлаб нихоятда чиройли "настаълик" хат усули пайдо булиши муносабати билан "таълик" усул хати аста-секин муомаладан чикди. Таълик ва шикастай таълик усулида харфлар бир бирига уланган холда ёзилганлиги сабабли, уларни укиш бир оз кийин эди. Тахминан XVII аср урталаридан бошлаб тез ёзиш услубига талаб янада кучайди. Шу сабабдан хам "шикастаи таълик" усули майдонга келди. Бу усул "таълик" коидаларини купрок узига асос сифатида кабул килган.

5 Комил Салмон Жабурий. Мавсуа ал-хотти ал-аробий, хотту ат-таълик. - Ливан, Байрут: Дар ва мактаба ал-хилал, 1999. - Б. 14.

6 Комил Салмон Жабурий. Мавсуа ал-хотти ал-аробий. - Ливан: Дар ва мактаба ал-хилал, 1999. - Б. 51.

7 Валид Аъзамий. Тарожим хаттотийн Багдад. - Багдод: Олам кутуб, 1956. - Б. 83.

8 Мухаммад Тохир ибн Абдулкодир Курдий Маккий. Тариху ал-хотти ал-аробий ва адабихи. - Миср: Сакокиний, 1939. - Б. 104-105.

9 Ибн Надийм. Ал-Фихрист. - Ливан: Дар ва мактаба ал-хилал, 1991. - Б. 18.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-433-437

REFERENCES

1. Ножий Зайниддин Мусарриф. "Мавсуа ал-хотти ал-аробий - ал-хотт омил". - Ливан: Дар ва мактаба ал-хилал, 1999.

2. Салимжон Собиржон угли, хаттот. Каламдан тукилган гузаллик. макола http://info.islom.uz/new/index. php/sanaat/item/157-qalamdan-tokilgan-gozallik.

3. Хошим Мухаммад Хаттот. Коваид ал-хотти ва ал-аробий. - Багдод: Олам кутуб, 1986.

4. Комил Салмон Жабурий. Мавсуа ал-хотти ал-аробий, хотту ат-таълик. -Ливан, Байрут: Дар ва мактаба ал-хилал, 1999.

5. Комил Салмон Жабурий. Мавсуа ал-хотти ал-аробий. - Ливан: Дар ва мактаба ал-хилал, 1999.

6. Валид Аъзамий. Тарожим хаттотийн Багдад. - Багдод: Олам кутуб, 1956.

7. Мухаммад Тохир ибн Абдулкодир Курдий Маккий. Тариху ал-хотти ал-аробий ва адабихи. - Миср: Сакокиний, 1939.

8. Ибн Надийм. Ал-Фихрист. - Ливан: Дар ва мактаба ал-хилал, 1991.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.