CC BY
1TALABALARDA IQTISODIY BILIMLARNI SHAKLLANTIRISHDA MUAMMOLI VAZIYATLARGA ASOSLANISH TAMOYILI
Nurmatova Maftuna Ilxamovna
Qo'qon davlat pedagogika instituti tayanch doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.11275537
Annotatsiya. Maqolada ta'lim jarayonida talabalarda iqtisodiy bilimlarni shakllantirishda muammoli vaziyatlarga asoslanish tamoyilining o'rni yoritib berilgan. Iqtisodiy fanlarni o'rganish zarurati va iqtisodiy fanlarni o'qitishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish samaradorligi haqida so 'z boradi. Shuningdek, kadrlar tayyorlashning ilmiy-texnika taraqqiyoti va iqtisodiyotning real sektori talablari ta'sirida shakllangan zamonaviy usullari tavsiflangan.
Kalit so'zlar: iqtisodiyot, tamoyillar, muammoli vaziyat, oila iqtisodi, pedagogik jarayon.
Abstact. In the article, the role of the principle of basing on problem situations in the formation of economic knowledge among students during the educational process is highlighted. The need to study economic sciences and the effectiveness of using modern technologies in teaching economic sciences are discussed. Modern methods ofpersonnel training formed under the influence of scientific and technical development and the requirements of the real sector of the economy are also described.
Key words: economy, principles, problem situation, family economy, pedagogical process.
Pedagogik ta'lim jarayonida talabalarda oila iqtisodiga oid kompetensiyalarni takomillashtirishda shu maqsadga yo'naltirilgan pedagogik faoliyatda ustuvorlik kasb etuvchi tamoyillar muhim ahamiyat kasb etadi.
V.M.Polonskiyning fikriga ko'ra, tamoyil (lot. "principium", yunon. "apxn" -"boshlang'ich", "dastlabki") "me'yoriy xarakterdagi asos yoki tegishli sohada barcha ko'rinishlarda keng ommalashgan faoliyat uchun umumiy ko'rsatma"[1, 159]; "sub'yektiv ma'noda asosiy holat, nuqtai nazar, ob'yektiv ma'noda boshlang'ich o'rin, dastlabki, eng birinchi asos" [2, 421] ma'nosini anglatadi. Bizning fikrimizcha, tamoyil muayyan jarayon, harakat yoki faoliyat uchun yo'naltiruvchi g'oya, muhim talab, nazariya asos hisoblanadi. O'z mohiyati nuqtai nazaridan tamoyil faoliyatning "yo'nalishlarini belgilab beradi hamda muayyan jarayonning ijodiy tashkil qilinishi uchun xizmat qiladi [3].
Muammoli vaziyatlarga asoslanish tamoyili. OTM talabalarini bevosita muammoli vaziyatlarni hal qilishga yo'naltirish ularda oila iqtisodiga oid kompetensiyalarni takomillashtirishda yuqori darajada samaradorlikka erishish imkonini beradi. Binobarin, o'qitish jarayonida muammoli vaziyat yuzaga kelganda "ta'lim sub'yekti o'zi uchun qiyin, murakkab bo'lgan masalani yechishni xohlaydi, biroq, unda talab qilinadigan ma'lumotlar yetarli bo'lmaydi va u ushbu ma'lumotlarni izlashga majbur bo'ladi. Bu kabi vaziyat o'quv topshirig'ini bajarish chog'ida yuzaga kelgan sub'yektning psixologik holatini tavsiflaydi hamda uni yangi bilim va faoliyat usullarini o'zlashtirishga undaydi" [4].
Shu sababli pedagogik ta'lim jarayonida talabalarda oila iqtisodiga oid kompetensiyalarni takomillashtirishda respondentlarni oila byudjetini shakllantirish, oilaning daromadlarini oshirish, qo'shimcha daromad manbalarini izlash, oilada yuzaga kelgan iqtisodiy masalalarni hal qilishga doir muammoli vaziyatlarni yechishga faol jalb qilish kutilgan maqsadni qo'lga kiritish imkonini beradi.
Buning uchun dastlab respondentlarga muammoli vaziyatlar, ularni muvaffaqiyatli hal qilish yo'llari va usullari, samarali yechimni izlash chog'ida talabalarning ruhiyatidagi o'zgarishlar: muammoga oqilona yondashish, mavjud qiyinchiliklardan tahlikaga tushish, zarur o'rinlarda tengdoshlar yoki pedagogdan yo'naltiruvchi yordam olish, muammoli vaziyatni samarali hal qilishga iashkiliy-metodik jihatdan to'g'ri yondashish bo'yicha nazariy ma'lumotlarni berish talab qilinadi. Qolaversa, pedagoglar iqtisodiy mazmundagi muammoli vaziyatlarni to'g'ri shakllantira olishlari ham muhim.
Muammoli vaziyatlarni shakllantirishda quyidagilarni nazarda tutish talab qilinadi: taqdim qilinayotgan muammoli vaziyat, keys talabalarni yangi munosabat, bilim, harakat usullarini o'zlashtirishdan iborat bilish-anglash ehtiyojini yuzaga keltiradigan harakatni bajarishga undashi lozim; talaba mavjud holatda muammoli vaziyat mazmunida "yashiringan" noma'lumni "ocha bilishi" kerak; talabalarning qo'yilgan masalani yechish, mavjud sharoitni tahlil qilish hamda "noma'lum "sir"ni ochishdagi ta'limiy, tajribaviy imkoniyatlari hisobga olish zarur" [5, 289].
Muammoli ta'lim o'quvchilarni ta'lim muammolari va muammoli kognitiv vazifalarni hal qilishda izchil va maqsadli jalb qilishni o'z ichiga oladi, bunda ular yangi bilimlarni faol egallashlari, real sharoitlardan kelib chiqqan holda vazifani (muammoni) mustaqil shakllantirishda ko'nikma va ko'nikmalarni egallashlari kerak.
Muammoli ta'limning asosiy shakllari quyidagilardan iborat:
a) muammoli taqdimot;
b) qisman qidiruv faoliyati;
v) mustaqil tadqiqot faoliyati.
Ta'lim jarayonida "muammoli vaziyatlar sifatida savollar, o'quv topshiriqlari, amaliy xarakterga ega vaziyatlar" (A.A.Rean, N.V.Bordovskaya va S.I.Rozum), shuningdek, o'quv, ijodiy va amaliy keyslardan foydalanish mumkin. Shunga ko'ra, tadqiqotni olib borishda iqtisodiy mazmundagi savollar, o'quv topshiriqlari, amaliy xarakterga ega vaziyatlar, keyslar shakllantirildi va ular muammoli vaziyatlar sifatida respondent-talabalarning e'tiboriga havola qilindi.
Bu o'rinda muammoli vaziyatlarni ta'lim jarayonida qo'llanilishining o'ziga xos xususiyatlarga ega:
• avval sodir bo'lgan voqealar emas, balki kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan voqealar bo'yicha yechimlarni tadqiq qilish va ishlab chiqishga qaratilgan;
• yechim talabaning shaxsiy ehtiyojlari va moliyaviy imkoniyatlariga bog'liq bo'ladi;
• katta tarbiyaviy salohiyatiga ega bo'lish (barakali moliyaviy xulq-atvor qadriyatlarini shakllantirish).
Iqtisodiyot darslarida muammoli vaziyatlar yaratishga misollar keltiramiz.
1. "Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari" mavzusidagi darsda talabalarga "Korxonani yaratish uchun kapital yetarli bo'lmasa qanday yo'l tutish kerak?" degan savol beriladi.
Bunday holda, ikkita variant mumkin: sheriklarni biznesga jalb qilish va ularning pullaridan foydalanish yoki kredit olish uchun bankka murojaat qilish. Muhokama jarayonida talabalar ma'lum bir xulosaga kelishadi: agar kreditni qaytarmaslik xavfi mavjud bo'lsa, tadbirkor hamkorlar yordamida korxona tashkil qilishi mumkin.
2. "Korxonaning sof daromadini aniqlash" mavzusini o'rganishda talabalar muammoni hal qilishni hali bilmagan holda daromad miqdorini mustaqil aniqlashlari so'raladi. Shunday qilib, muammoli vaziyat yuzaga keladi, talabalar buni daromad va xarajatlar moddalarini ko'rsatadigan jadval yordamida muammoni hal qila oladilar.
3. "Korxonaning moliyaviy barqarorligi" mavzusini o'rganish jarayonida moliyaviy barqarorlikning o'z kapitali mavjudligiga bog'liqligi haqida faraz ilgari suriladi. Amaliy topshiriqlarni bajarishda bu faraz tasdiqlanadi va talabalar mustaqil ravishda xulosa chiqaradilar.
4. "Inflyatsiya va uning turlari" mavzusini o'rganishda talabalarni tarixiy faktlar bilan tanishtirishda muammoli vaziyat yuzaga keladi. Turli mamlakatlarda turli davrlardagi inflyatsiya turlari va bu hodisaga qarshi kurashning turli usullariga misollar keltiriladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Полонский В.М. Словарь по образованию и педагогике. - М.: Высш. Шк. 2004. - С. 159.
2. Землянская Е.Н. Критерии и конкретизирующие показатели оценки экономических знаний младших школьников. - М.: 2000. - С. 421.
3. Принципы и закономерности педагогического процесса // https://zaochnik.com/spravochnik/ pedagogika/teorija-obuchenija/printsipy-i-zakonomernosti-pedagogicheskogo-protse.
4. Проблемная ситуация как основной элемент технологии проблемного обучения // https://buklib.net/books/36980/#:~:text=Проблемная_ситуация_в_педагогике_ (в учащимися_знаний_ и_ способов_умственной.
5. Реан А.А., Бордовская Н.В., Розум С.И. Психология и педагогика. - СПб.:П.2010.С. 289.
