CC BY
3TALABALAR MUHITIDA IQTISODIY VA HUQUQIY MADANIYATNI SHAKLLANTIRISHNING INNOVATSION KO'RINISHLARI G'afurova Nigora Ilxomovna
QDPI Ta'lim menejmenti kafedrasi o'qituvchisi va tayanch doktorant https://doi.org/10.5281/zenodo.10801678
Annotatsiya. Ushbu maqolada jamiyatning iqtisodiy sohasini tartibga soluvchi me 'yoriy-huquqiy hujjatlarni bilish va ularga rioya qilish, bozor iqtisodiyoti sub'ektlari o'rtasidagi huquqiy va iqtisodiy munosabatlar sohasidagi sabab-oqibat munosabatlarini tushunish, mavjud huquqiy voqelik kontekstida iqtisodiy manfaatlarni qondirishga yordam beradigan qarorlar qabul qilish va hokazolar iqtisodiy-huquqiy madaniyatning innovatsion ko'rinishi ekanligi aks ettirilgan.
Kalit so'zlar: Iqtisodiy madaniyat, huquqiy madaniyat, iqtisodiy innovatsiya, meyoriy-huquqiy hujjatlar olimlar, pedagoglar, talaba, fikrlar, jamiyat, oliy ta'lim.
Аннотация. Знать и соблюдать нормативно-правовые документы, регулирующие экономическую сферу данного общества, принимать решения, которые помогут субъектам рыночной экономики совершенствовать связанные с ними правовые и экономические отношения, развивать причинно-следственные связи. и развивать экономические интересы в контексте существующей правовой реальности. отражен новаторский взгляд на экономическую и правовую культуру.
Ключевые слова: Экономическая культура, правовая культура, экономические инновации, нормативно-правовые документы, педагоги, студенческие документы, общество, высшее образование.
Abstract. Know and comply with legal documents governing the economic sphere of a given society, make decisions that will help subjects of a market economy improve the legal and economic relations associated with them, and develop cause-and-effect relationships. and develop economic interests in the context of the existing legal reality. reflects an innovative view of economic and legal culture.
Keywords: Economic culture, legal culture, economic innovation, legal documents, teachers, student documents, society, higher education.
Jamiyatga nisbatan eng samarali, adolatli, iqtisodiy va huquqiy siyosat asoslarini ishlab chiqish, ularni tuzatish bozor iqtisodiyoti sharoitida rivojlanayotgan ko'plab mamlakatlarning vazifasidir. Bu vazifani muvaffaqiyatli hal etish esa faqat yuqori darajadagi siyosiy, huquqiy va iqtisodiy madaniyatga ega bo'lgan sivilizatsiyalashgan jamiyatda bashorat qilinadi. Iqtisodiy va huquqiy munosabatlar sohasida avval olib borilgan tadqiqotlar, shuningdek, sotsiologik so'rovlar ma'lumotlari shuni ko'rsatadiki, fuqarolarning aksariyatida zamonaviy bozor o'zgarishlari, huquqiy nigilizm va tadbirkorlik faoliyatini olib borishda huquqiy savodsizlik holatlari sharoitida iqtisodiy xulq-atvor ko'nikmalari yetishmasligi ko'rinib, bu pirovard natijada har qanday davlatning milliy xavfsizligiga tahdid soladigan jamiyatni kriminallashishiga olib keladi.
Bundan ma'lumki, zamonaviy jamiyat va ijtimoiy ishlab chiqarish, xususan, zamonaviy innovatsion iqtisodiyot va huquq asoslarini (erkin tadbirkorlik tamoyillari, mulkchilikning xilma-xilligi, bozor bahosi, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar o'rtasidagi shartnoma munosabatlari, xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning xo'jalik faoliyatiga davlatning cheklangan aralashuvi) biladigan va tushunadigan, ya'ni zamonaviy inson hayotining muhim tarkibiy qismi bo'lgan iqtisodiy va huquqiy madaniyatga ega bo'lgan fuqarolarga muhtoj.
Jahon iqtisodiyotidagi integratsiya jarayonlari (iqtisodiy munosabatlarning xalqarolashuvi, transmilliy kompaniyalar faoliyati va xalqaro savdo) mustahkam huquqiy asosga ega bo'lgan global iqtisodiy islohotlarni talab qiladi. Shu munosabat bilan savdo, tadbirkorlik, raqobatni tartibga soluvchi hujjatlar huquqiy tizimning turli darajalarida (xalqaro, davlatlararo, milliy) paydo bo'ladi va iste'molchilarni aldash, sheriklik va shartnoma munosabatlarida suiiste'mol qilish, monopoliyani cheklash maqsadida turli yuridik kuchga ega normalar o'rnatiladi.
Iqtisodiy va huquqiy madaniyatning asosiy ko'rinishlariga quyidagilar kiradi: jamiyatning iqtisodiy sohasini tartibga soluvchi me'yoriy-huquqiy hujjatlarni bilish va ularga rioya qilish (masalan, soliq to'lovchi savdo munosabatlari sub'ektlari va boshqalarning qonunga bo'ysunuvchi xatti-harakatlari,); bozor iqtisodiyoti sub'ektlari o'rtasidagi huquqiy va iqtisodiy munosabatlar sohasidagi sabab-oqibat munosabatlarini tushunish (masalan, mulkiy munosabatlar, korruptsiyaga qarshi xatti-harakatlar va boshqalar); mavjud huquqiy voqelik kontekstida iqtisodiy manfaatlarni qondirishga yordam beradigan qarorlar qabul qilish va hokazo. Iqtisodiy va huquqiy madaniyatning sanab o'tilgan ko'rinishlari zamonaviy oliy ta'lim tizimiga yangi ta'lim standartlarini joriy etish sharoitida dolzarbdir: Oliy ta'limning DTSlari va Malaka talablari (umumiy vakolatlarni shakllantirish, mehnat funktsiyalarini bajarishga tayyorlik va boshqalar).
Iqtisodiy - huquqiy madaniyat tushunchasi va uni talqini, oliy ta'lim muassasalari talabalarida iqtisodiy va huquqiy madaniyatni shakllantirishning ilmiy-pedagogik vazifalarining nazariy asoslari hamda oliy ta'lim muassasasi talabalarida iqtisodiy - huquqiy madaniyatni shakllantirish tizimi masalalariga etiborni qaratish muhim.
Hozirgi vaqtda ilmiy adabiyotlarda iqtisodiy va huquqiy madaniyatning aniq ta'rifi mavjud emas. Turli mamlakatlar tadqiqotchilari turli davrlarda iqtisodiy va huquqiy madaniyatning muayyan jihatlari va uni shakllantirish usullarini ko'rib chiqishgan bo'lsa-da, bu hodisani o'rganish darajasini etarli deb bo'lmaydi.
Iqtisodiy va huquqiy madaniyatini ta'riflashga fransuz iqtisodchisi M. Albertning yondashuvi qiziqarli, uning fikricha "Agar biz bir so'z bilan jamoatchilik institutlari, tan olingan qoidalar va umumiy vatanga tayanadigan ko'plab shaxslarga xos bo'lgan individual xatti-harakatlar yig'indisini aniqlasak, keyin ... iqtisodiyot .. .madaniyat haqida gapirishimiz kerak". M. Albert bu insoniy fazilatning xususiyatlariga aholining fuqarolik pozitsiyasi, jamiyatning xalq xo'jaligiga bo'lgan qiziqishi, qonunga itoatkorlik, buxgalteriya hisobi, hisobot berishdagi tartib va qat'iylik, ishlarning shaffofligi va oshkoraligining namoyon bo'lishi sifatida ularning jamg'arishga moyilligini nazarda tutadi.
Ijtimoiy-psixologik institutsionalizmning yaratuvchisi T.Veblen odamlarning berilgan psixologik motivlar va mavjud qonuniyatlar bilan tartibga solinadigan iqtisodiy xatti-harakatlarini iqtisodiyotning asosi deb hisoblaydi. Xuddi shu kontseptsiya tarafdori J. Kommons iqtisodiy masalalarni hal qilishda huquqiy tomon, huquqiy munosabatlarga hal qiluvchi rolni yuklaydi. F.Xayek iqtisodiy va huquqiy ijtimoiy munosabatlarning o'zaro ta'siri va o'zaro munosabatlarini zamonaviy jamiyat taraqqiyotining yagona to'g'ri yo'li deb biladi.
V.V. Sorokojerdiev Rossiya va MDH mamlakatlarini modernizatsiya qilishning iqtisodiy va huquqiy jihatlarini o'rganar ekan, iqtisodiy va huquqiy madaniyatni "Haqiqiy insoniylik uchun sharoit va shartlar mavjud bo'lgan, ya'ni har doim va hamma narsada iqtisodiy, moddiy sohadagi ijtimoiy borliqdagi kuchlar va munosabatlarning timsolidir" degan jamoatchilik tushunchasi sifatida mavjudligini ta'kidlaydi.
O'zbekiston Respublikasining ta'lim siyosatining etakchi me'yoriy hujjatlari bilan tasdiqlangan (O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risida"gi qonuni, O'zbekiston
Respublikasi Prezidentining "2022 — 2026 yillarga mo'ljallangan YAngi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risida"gi PF-60-sonli Farmoni, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5847-sonli Farmoni bilan tasdiqlangan O'zbekiston Respublikasi oliy ta'lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi va boshq) muammoning dolzarbligini ko'rsatmoqda
Iqtisodiy va huquqiy madaniyat tushunchasi biroz kengroq: u, birinchidan, uning tarkibiy elementlarining chuqur qadrlanishi va shaxsiy shakllanishini, ikkinchidan, kasbiy yo'naltirilganligini, uchinchidan, mutaxassisning bozor iqtisodiyotini huquqiy tartibga solish sharoitida kasbiy faoliyatning xulq-atvor samaradorligini o'z ichiga oladi.
Shu munosabat bilan oliy o'quv yurtlari talabalarida iqtisodiy va huquqiy axborotlar oqimi bo'ylab harakatlanish, iqtisodiyotdagi huquqiy nomutanosibliklarning asl sabablarini tushunish, qonunchilikning asosiy tamoyillarini bilish imkonini beruvchi iqtisodiy va huquqiy madaniyatni shakllantirish haqida gapirish, davlat iqtisodiy siyosatining o'tish davri tamoyillarini bilish va shu asosda fuqarolarning iqtisodiy va madaniy huquqlarini belgilash o'rinlidir.
Bunga ko'ra, iqtisodiy va huquqiy madaniyatni milliy iqtisodiyot va huquq tizimlaridagi tarkibiy o'zgarishlarning innovatsion, zamonaviy tendensiyalari bilan chambarchas bog'liq holda OTM talabalari orasida o'rganish va buning natijasida iqtisodiy va huquqiy madaniyatni shakllantirishning samarali innovatsion tizimini yaratish zaruriyati dolzarbdir.
Xulosa sifatida "Iqtisodiy-huquqiy madaniyatni talabalar muhitida shakllantirish jamiyatga nima beradi?"- degan savol yuzaga kelishi mumkin. Oliy ta'lim muassasasi talabalarida iqtisodiy va huquqiy madaniyatni shakllantirish tizimining nazariy va uslubiy asoslari - maqsadlarga eng samarali erishish va tadqiqot muammolarini hal qilishga yordam beradigan tizimli, madaniy va faoliyat yondashuvlari majmui ochib beriladi. Ta'lim muassasasi tashqi muhitining turli omillarini hisobga olgan holda tizimli, madaniy va faollik yondashuvlari asosida oliy ta'lim muassasasi talabalari o'rtasida iqtisodiy va huquqiy madaniyatni shakllantirishning pedagogik tizimi ishlab chiqiladi. Iqtisodiy va huquqiy madaniyatning kognitiv, konativ, qiymatga yo'naltirilgan va refleksiv komponentlardan iborat tarkibi aniqlanadi. Natijalarni amaliy ahamiyati oliy ta'lim tizimida o'quv jarayonini tashkil etishda qo'llash imkoniyatidan iborat bo'lishidan kelib chiqadi, xususan: "Huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya asoslari" faniga "Iqtisodiy - huquqiy madaniyat" kursini integrasiyasi amalga oshirilib, fanning dasturi ishlab chiqiladi va kursni o'qitish natijasida vaqt texnologiyasidan foydalangan holda talabalarning o'quv faoliyatida yo'nalish bo'yicha bilimlari shakllantiriladi.
Innovatsion rivojlanishida mavjud iqtisodiy qonunlarni bilish va ularning amal qilishiga ongli munosabatda bo'lishda, mamlakatni demokratlashtirish va iqtisodiyotni bozor tamoyillari asosida isloh qilish jarayonlarining mohiyatini tushunishda talabalarni zarur bo'lgan bilimlar bilan qurollantiradi. Mehnatni bilimlar bilan almashtirish talabalarga mehnat faoliyatini ijodkorlik, innovatsiyalar, g'oyalarni ishlab chiqish bo'yicha ajralib turadigan yangi faollik turiga almashtirish orqali ma'naviy yo'naltirilgan faoliyat - innovatsion faollikni oshirishga xizmat qiladi.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to'g'risida .
2. O'ZBEKISTON- 2030 STRATEGIYASI TO'G'RISIDA 08.10.2019 yildagi PF-5847-son Mahkamova N. TALABALARDA FUQAROLIK IIUQUQLARIN1 SHAKLLANTIRISH
o'quv qo'llanma -T.: ToshDTU, 2017.64 b. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "2022 -2026 yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risida"gi PF-60-sonli Farmoni
3. SYSTEM OF FORMATION OF LEGAL CULTURE AMONG STUDENTS OF HIGHER EDUCATIONAL INSTITUTIONS. N. I. Gafurova. GALAXY INTERNATIONAL INTERDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL (GIIRJ) ISSN (E): 2347-6915 Vol. 11, Issue 11, November (2023)
4. 21th- International Conference on Research in Humanities, Applied Sciences and Education. Hosted from Berlin, Germany https://conferencea.org December 27th 2023 FORMATION OF MANAGEMENT CULTURE BASED ON MODERN PEDAGOGICAL APPROACHES IN THE FIELD OF EDUCATION
5. N. M. Babayeva, N. I. Gafurova "Relevance and importance of forming the economic and legal culture of future specialists" ICARHSE International Conference on Advance Research in Humanities, Sciences and Education AUSTRALIA, CONFERENCE https://confrencea.org JULY15th 2023
6. Y.E.Aliev. Innovatsion iqtisodiyot. O'quv qo'llanma. - Toshkent: Iqtisodiyot, 2019- yil, 236 bet.
