Научная статья на тему 'ТАБИИЙ ОФАТ ЮЗ БЕРГАН ҲУДУДЛАР ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИНИ ТИКЛАШДА ЭКОЛОГИК ҲАВФСИЗ БИОПРЕПАРАТЛАР ВА УЛАРНИНГ КОМПОЗИЦИЯЛАРИНИ ҚЎЛЛАШ ЧОРАЛАРИ'

ТАБИИЙ ОФАТ ЮЗ БЕРГАН ҲУДУДЛАР ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИНИ ТИКЛАШДА ЭКОЛОГИК ҲАВФСИЗ БИОПРЕПАРАТЛАР ВА УЛАРНИНГ КОМПОЗИЦИЯЛАРИНИ ҚЎЛЛАШ ЧОРАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экологические биотехнологии»

CC BY
40
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тупроқ / биопрепарат / ғалла / пахта / Микрозим-1 / фермент / углевод

Аннотация научной статьи по экологическим биотехнологиям, автор научной работы — Ахмедова З.Р., Яхяева М.А., Хамраева З.Т., Шонахунов Т.Э., Хусанов Т.С.

Маълум бўлишича, Микрозим сериясининг биологик препаратларини жорий этиш, биринчи навбатда, экилган уруғларни сақлашга, экинларнинг вегетатив ўсиш муддатини қисқартиришга олиб келади, уруғларнинг 95-100% униб чиқишини таъминлайди. Бундан ташқари униб чиққан ўсимликларнинг турли қисмларида содир бўладиган метаболик жараёнларнинг кучайиши, экилган уруғлар ва ўсаётган экинларнинг касалланишини камайтиради, тупроқни углерод, азот, макро ва микроэлементлар манбалари билан бойитади, тупроқ шўрланишини камайтиради, минерал ўғитлардан фойдаланишни камайтиради, ва энг муҳими, қишлоқ хўжалиги экинларини этиштиришнинг муқобил усули бўлиб, маҳаллий Микрозим сериясининг бошқа хорижий биопрепаратлардан кўра афзаллик томонларини намоён этади. Шу билан бир қаторда препарат таркибидаги мавжуд продуцентлар тупроқларда тўпланиб қолган пистицедларни парчалашда ҳам муҳим аҳамиятга эга эканлигини кўрсатади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экологическим биотехнологиям , автор научной работы — Ахмедова З.Р., Яхяева М.А., Хамраева З.Т., Шонахунов Т.Э., Хусанов Т.С.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАБИИЙ ОФАТ ЮЗ БЕРГАН ҲУДУДЛАР ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИНИ ТИКЛАШДА ЭКОЛОГИК ҲАВФСИЗ БИОПРЕПАРАТЛАР ВА УЛАРНИНГ КОМПОЗИЦИЯЛАРИНИ ҚЎЛЛАШ ЧОРАЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

ТАБИИЙ ОФАТ ЮЗ БЕРГАН ^УДУДЛАР ТУПРОЦ УНУМДОРЛИГИНИ ТИКЛАШДА ЭКОЛОГИК ^АВФСИЗ БИОПРЕПАРАТЛАР ВА УЛАРНИНГ

КОМПОЗИЦИЯЛАРИНИ ЦУЛЛАШ ЧОРАЛАРИ хАхмедова З.Р., 2Яхяева М.А., 3Хамраева З.Т., 4Шонахунов Т.Э., 4 Хусанов Т.С.,

5Ибрагимов А.А., 6Жумаяров Ш.И.

УзР ФА Микробиология институти +99893-182-97-54, akhmedovazr@mail.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.8007662

Аннотация. Маълум булишича, Микрозим сериясининг биологик препаратларини жорий этиш, биринчи навбатда, экилган уругларни сацлашга, экинларнинг вегетатив усиш муддатини цисцартиришга олиб келади, уругларнинг 95-100% униб чицишини таъминлайди. Бундан ташцари униб чиццан усимликларнинг турли цисмларида содир буладиган метаболик жараёнларнинг кучайиши, экилган уруглар ва усаётган экинларнинг касалланишини камайтиради, тупроцни углерод, азот, макро ва микроэлементлар манбалари билан бойитади, тупроц шурланишини камайтиради, минерал угитлардан фойдаланишни камайтиради, ва энг мууими, цишлоц хужалиги экинларини этиштиришнинг муцобил усули булиб, мауаллий Микрозим сериясининг бошца хорижий биопрепаратлардан кура афзаллик томонларини намоён этади. Шу билан бир цаторда препарат таркибидаги мавжуд продуцентлар тупроцларда тупланиб цолган пистицедларни парчалашда щм мущм а^амиятга эга эканлигини курсатади.

Калит сузлар: тупроц, биопрепарат, галла, пахта, Микрозим-1, фермент, углевод,

Жах,онда ах,оли сонининг купайиши х,озирги суръатда давом этса, 2050 йилда сайёрамиз нуфузи 10 миллиард нафарга етиши мумкин экан. Мутахассисларнинг айтишича, демографик усиш фукароларининг аксариятини ёшлар ташкил киладиган Узбекистонда якколрок сезиладики, бу озик-овкат хавфсизлигини таъминлашга янада жиддий эътибор каратишни такозо этади. Бинобарин, бугунги кунда дунё буйича салкам 1 миллиард киши туйиб овкатланмасликдан азият чекаётгани мазкур масаланинг накадар жиддийлигини курсатиб турибди [1].

Мамлакатимизда кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегияси кабул килиниб, катта ислох,отлар бошланган эди. Жумладан, мева-сабзавот экспорти 1,7 баравар ошиб, 1,1 миллиард долларни ташкил этди. Галлачиликда бозор механизмларига утилгани натижасида фермерлар даромади 2 бараварга ошди. Ах,олига ерларни булиб бериш х,исобига бу йил кушимча 1 миллион тоннадан зиёд озик-овкат мах,сулотлари етиштирилди [2].

Иклим узгариши ва жах,ондаги мураккаб вазият сабабли озик-овкат хавфсизлиги асосий масалага айланмокда. Жах,онда кишлок хужалиги мах,сулотларининг нархи ошиши кутилмокда. Бундай вазиятда, аввало, ах,оли талабини кондириш хдмда экспорт имкониятларидан тулик фойдаланиш керак. ^ишлок хужалиги бу иктисодиётимизнинг туртдан бир кисмини ташкил киладиган мух,им сохд. Бунинг замирида халкимиз фаровонлиги, нарх-наво баркарорлиги ётади [3].

Биотик ва абиотик омилларни х,исобга олган х,олда кишлок хужалигида экинлар х,осилдорлигини оширишга замонавий илмий ишланмалар ютукларини кенг микёсда куллаш оркали айрим тупрок муаммоларига боглик сабабларни бартараф этиш долзарб

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

булиб бормокда. Хусусан, ерларимизнинг сифат курсаткичларини ёмонлашишига сабаб буладиган кимёвий моддалардан, яъни минерал угитлардан минимал фойдаланиш хамда органик дехкончиликка асосланган биотехнологияларни яратиш мухим омиллардан саналади [4].

Тупрок холатининг ёмонлашуви ва ифлосланиши, бевосита пахта ва галла етиштириладиган ер майдонларида, балки бошка барча сугориладиган ерларда хам юзага келмокда. Тупрок мухим микроэлементлари: харакатчан фосфор (меъёрдан 93 фоиз паст), алмашинадиган калий (меъёрдан 68,3 фоиз паст), чириндини (меъёрдан 70,3 фоиз паст) йукотмокда.

Куплаб мамлакатларда аллакачон такикланган хлорорганик пестицидлардан узок муддат фойдаланиш натижасида ДДТ, ДДД, ДДЕ, ГХ,СГ каби улар орасидаги энг зарарлиларининг концентрацияси меъёрдан сезиларли даражада ошиб кетган. Уларни тупрокдан чикариб ташлаш учун (купчилиги 100 йилдан ортик вактдан бери сакланиб келмокда) илмий ёндашув, биринчи навбатда, монокультурадан воз кечиш, тупрокни микроэлементлар билан бойитиш имконини берувчи алмашлаб экишдан фойдаланиш талаб этилади [5].

Тупрокларимиз холатининг ёмонлашуви ва унда етиштирилаётган махсулотлар сифати ахоли саломатлигига зарар етказилмокда, сабаби пестицидлар ва угитларнинг рухсат этилган чегаравий микдори меъёрдан ортик булган махсулотларни истеъмол килиш саломатлик учун узок муддатли салбий окибатларга олиб келади, хусусан, юкумли булмаган касалликлар, шу жумладан, онкологик касалликларнинг авж олишига кучли таъсир курсатади.

Минерал угитлар агрокимёвий харита асосида кулланилмайди. Натижада, кулланилаётган минерал угитлар микдори белгиланган илмий асосланган меъёрлардан юкори, кишлок хужалиги махсулотларида нитратларнинг рухсат этилган чегаравий колдик микдори (MPC) юкори, ифлосланган махсулотларни истеъмол килиш натижасида ахоли саломатлигига зарар етказилади, сабаби MPC меъёридан ошиб кетганда пестицидлар сурункали токсик таъсир курсатиши мумкин. Пестицидлар билан ифлосланган озик-овкат махсулотларини узок муддат истеъмол килиш сурункали захарланишни келтириб чикаради, бунга купинча овкат хазм килиш тизими (жигар, ошкозон), юрак-кон томир тизими касалликлари, репродуктив функциянинг ёмонлашиши ва эхтимолий онкологик касалликлар хамрохлик килади, экспорт билан боглик тусиклар юзага келади, сабаби юкори МРСга эга махсулотлар куплаб мамлакатларда кабул килинмайди. Республикада зарур токсикологик лабораториялар (пестицидларни тахлил килиш учун) мавжуд эмас, бу эса салбий окибатларга олиб келади. Мева ва сабзавотлар таркибидаги пестицидлар, огир металлар тузларининг MPC микдоридан ошиб кетиши, тупрокнинг ифлосланишига олиб келади. Куриниб турибдики, тупрок сифатини кайта тиклаш, усимликларнинг янги навларини яратиш, биологик хилма-хиллик ва мева-сабзавотларнинг анъанавий хужалик навларини кайта тиклаш, ер, сув каби табиий ресурслардан окилона фойдаланиш, агротехника ва биологик угитларни тугри куллаш, ерга нисбатан эхтиёткорона муносабатда булишни талаб килади [3].

Юкоридагилардан келиб чиккан холда, куйидаги комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш зарур. Пестицидларни тартибга солиш буйича катор чора-тадбирларни амалга ошириш лозим. Узбекистон худудида фойдаланишга рухсат берилган пестицидлар

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

ва угитларни руйхатга олиш коидаларини тулик янгилаш, ахоли саломатлиги учун зарарли хисобланиб, такик урнатилган пестицидлардан воз кечиш, пестицидлардан фойдаланиш сохасида амалдаги меъёрлар (СанПин, ГОСТлар ва бошкалар), уларнинг параметрлари ва бошкаларни Alimentarius Кодекси параметрлари билан мувофиклаштириш керак. [3].

Юкоридаги муаммоларни бартараф этиш максадида янги биотехнологияларга асосланган микробиологик биопрепаратларни куллаш максадга мувофик. Биопрепаратлар нафакат хосилдорликни ошириш, балки уларни фитопатогенлар ва бошка касалликлардан химоя килишда хам катта ахамиятга эга.

Тадкиккот услублари Чапека мухитига асосланган сайланма озика мухитлар асосида устирилган продуцентларнинг юкори фаол ферментатив препарат таркиби гидролитик ферментлари (целлюлолитик, ксиланолитик, амилолитик, протеолитик)ни, фитопатогенларга карши антибиотик таъсирининг антогонистик зона фаолликларини, усиш биостимуляторлари (фитоганмонлар)ни аниклаш услубларидан фойдаланилди. Устириш усуллари суюк озика мухитларида продуцентларни экилиб, биореакторларда чайкатиб устиришга асосланган [6,7,8,9,10,11,12].

Тадкикотларимиз давомида замонавий микробиологик биопрепаратлар (биофунгицидлар, усимликларнинг усиш регуляторлари ва иммунорегулаторлар), фойдали микрофлора фаоллаштирувчилари, биоугитларни куллаш тажрибалари олиб борилди. Дастлабки ва куплаб тадкикотлар шуни курсатдики, кишлок хужалиги экинлари уругини тайёрлашда "Микрозим" туркумидан фойдаланиш усимликларнинг усиши ва вегетатив ривожланишига, айрим касалликлар ва зараркунандаларга карши курашда ёрдам беради.

Илмий тадкикотларимизни Сирдарё вилояти Сардоба туманига карашли табиий офатдан талофат курган куплаб жамоаа ва фермер хужаликларнинг сел туфайли ювилиб кетган тупрок каткалок катламларини узлаштиришда биостимулятордан фойдаланишнинг мухим тадбирлари олиб борилган. Сирдарё вилояти кишлок хужалиги асосий тармоги пахтачилик, галла ва мева сабзавот етиштиришга мулжалланган. Х,ар бир туманда пахта экиш учун мулжалланган 16 минг гектардан ортик экин майдонлари мавжуд.

"Микрозим" биопрепаранини куллашни амалга ошириш учун Сирдарё хокимлигининг кишлок хужалиги мутахассислари ёрдамида тузилган руйхатга кура, селдан куп зарар курган хужаликлар руйхати тузилди.

Шундай килиб, олиб борилган тадкикотлар селдан зарар курган гуза етиштиришда "Микрозим-2"дан фойдаланиш самарадорлигини курсатди. Уртача хосилдорлик, пахта хом ашёси хосилдорлигини бахолашга кура, умуман хосилдорликнинг усиши 3,7-4,6 ц/га ни ташкил этган.

Биологик фаолликка келсак, асл тупрок турли таксономик гурухларга мансуб микроорганизмларнинг, шу жумладан бактериялар, замбуруглар, актиномицетлар, ачитки замбуруглари ва бошкаларнинг жуда кам таркибига эга эди. Тажриба маълумотларига кура, фаол ферментатив суюкликлар, фиогормонлар ва антибиотик моддалардан ташкил топган "Микрозим-2"дан гуза етиштиришда самарали биостимулятор, биоугит сифатида фойдаланиш мумкинлигини курсатди.

Мазкур биопрепарат таркиби Aspergillus terreus 9, Pleurotus ostreatus, Aspergillus oryzae-5 ва Streptomyses sp.166 замбуруглари ёрдамида тайёрланган "Микрозим-2" фаол

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

энзимли биопрепарат яратилди, баркарорлиги урганилди ва саноат шароитида фойдаланиш, ишлаб чикарилган кундан бошлаб бир йилгача булган муддатда фойдаланиш мумкин.

Целлюлаза, ксиланаза ферментлари, оксил микдори (5,6 мг/мл), а-амилаза (76,3 бирлик/мл) ва протеаза (1,7 бирлик/мл) нинг фаоллиги деярли узгармаган. Ушбу намуналар антибиотик ва усишни рагбатлантирувчи фаоллигини хам йукотмади, бу Fusarium туркуми замбуругларининг фитопатогенларига карши тажрибаларда исботланган.

Умуман олганда, олиб борилган тадкикотлар селдан зарар курган худудларда гуза етиштиришда Микрозим-2 дан фойдаланиш самарадорлигини курсатади.

Тупрок унумдорлигини оширишга олиб келадиган тупрок хусусиятларини рагбатлантириш ва яхшилашдан ташкари, "Микрозим-2"дан фойдаланиш сугориш хажмини камайтиришга ёрдам берди, чунки. сугориш вегетатив усиш ва мева бериш даврида факат бир марта амалга оширилган. Минерал угитларни истеъмол килиш даражаси 20-50 % га камайди.

Энг мухим факт шуки, "Микрозим-2"дан фойдаланиш гуза усимликларининг шурланишга чидамлилигига олиб келди. Чунки, урганилган тупроклар ва гуза далалари жуда шурланган, сулфат ва хлоридли тупроклар эди.

Биопрепаратлардан уругликнинг тез униб чикиши, уруглик олиш, усимликларнинг касалликларга чидамлилигини саклаш, шунингдек, хосилнинг пишиш муддатини, кутилаётган махсулот сифатини, умуман, тупрок унумдорлигини оширишда ва хоказоларда фойдаланиш мумкин.

Ушбу тадкикотдан олинган маълумотлар жамланмасида янги йуналиш - минерал угитлардан ташкари кишлок хужалиги ва органик дехкончиликни биологизациялаштиришнинг зарурий шарти булган мавжуд технологияга нисбатан юкори самарадорлик ва хосилдорликка эга булган пахта етиштиришнинг фермент биотехнологияси йуналиши белгиланди.

"Микрозим-2" таркибидаги ферментларнинг фаоллигининг кенг доираси, уларни микроорганизмлардан олишнинг арзонлиги, ферментлар, биологик фаол моддалар томонидан бошкариладиган синтез ва гидролизланиши ушбу сохадаги тадкикотларни давом эттириш ва ушбу агротехникани чукур тахлил килиш зарурлигини такозо этмокда. Сирдарё вилоятининг сув босган худудларида биринчи марта 2021-йил кузида кузги бугдойни экиш олдидан ишлов бериш учун ксилотрофларнинг гидролазалари ва фитогармонлари, "Микрозим-1" таркибига кирувчи актиномицетларнинг махаллий штаммларининг антибиотик моддалари умумий 150 гектар майдонга кулланилди.

Шундай килиб, бу ишнинг асосий максади усимликларни патоген фитопатогенлардан химоя килиш, айникса, намлик ва паст хароратнинг куз даврида, унумдорлиги ва чиринди катламини янада яхшилаш, кутилаётган купрок униб чикиши, усиши ва ривожланишини фаоллаштириш эди. Экин майдонларида коладиган усимлик чикиндилари (сомон, бугдой илдизлари ва бошка улар)ни биодеградация килиш оркали тупрокнинг куплаб муаммолари ва атроф-мухитни мухофаза килишнинг илмий ва амалий масалаларини хал килиши кутилган.

Маълум булишича, Микрозим сериясининг биологик препаратларини жорий этиш, биринчи навбатда, экилган уругларни саклашга, экинларнинг вегетатив усиш муддатини

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

кискартиришга олиб келади, уругларнинг 95-100% униб чикишини таъминлайди. Бундан ташкари униб чиккан усимликларнинг турли кисмларида содир буладиган метаболик жараёнларнинг кучайиши, экилган уруглар ва усаётган экинларнинг касалланишини камайтиради, тупрокни углерод, азот, макро ва микроэлементлар манбалари билан бойитади, тупрок шурланишини камайтиради, минерал угитлардан фойдаланишни камайтиради, ва энг мухими, кишлок хужалиги экинларини этиштиришнинг мукобил усули булиб, махаллий Микрозим сериясининг бошка хорижий биопрепаратлардан кура афзаллик томонларини намоён этади. Шу билан бир каторда препарат таркибидаги мавжуд продуцентлар тупрокларда тупланиб колган пистицедларни парчалашда хам мухим ахамиятга эга эканлигини курсатади.

REFERENCES

1. Саид Рахмонов,Тизимли ислохотлар аграр соха равнакида кандай узгаришлар ясади 10:24.01 июнь 2018 Иктисодиёт«Халк сузи»

2. Президент Шавкат Мирзиёев 2022 йил 18 октябрь "Аграр сохада йил якунигача кутилаётган натижалар ва келгуси йилдаги вазифалар юзасидан йигилиши" нутки

3. Узбекистон Республикаси кишлок хужалигида ишлатиш учун рухсат этилган пестицидлар ва агрохимикатлар руйхати. Тошкент, 2011

4. Ахмедова З.Р., Куатбекова Р.А. Ферментативные активности ксилотрофных и почвенных грибов. Сборник трудов "Приоритетные направления развития науки и образования. Казахстан, Чимкент, 2012 г, стр. 265-268.

5. Узбекистон Карантин ва усимликларни химоя килиш агентлиги хузуридаги Агрокимё илмий марказининг 2021 йил учун хисоботи маълумотлари

6. Ахмедова З.Р. Лигнинолитические, ксиланолитические и целлюлолитические ферменты некоторых базидиальных грибов и их взаимосвязь в разложении лигноцеллюлозы: Автореф. дисс... докт. биол. наук. - Ташкент, Институт микробиологии АН РУз, 1999. - 42 с.

7. Препараты ферментные, Метод определения амилолитической активности ГОСТ 20264.2-86, Государственный Комитет СССР по стандартам, Москва, 1988.

8. Препараты ферментные, Метод определения протеолитической активности. ГОСТ 20264.2-88, Государственный Комитет СССР по стандартам, Москва, 1988.

9. Двадцатова Е.А. Получение активных амилолитических ферментов из глубинных культур Аспергиллов. - М.: ЦИНТИ пищепром. 1961. Ч.

10. Колоколова Наталья Николаевна. Антибиотики против фитопатогенных микроорганизмов, выделенные из актиномицетов почв Казахстана: диссертация кандидата биологических наук: 03.00.07 Алматы, 1994 129 с.: 61 03-3/1364-9.

11. Полевой В В. Фитогормоны. - Л.: Изд-во ЛГУ, 1982. - 248 с.

12. Саттаров М.Э. Усимлик уругларига ферментатив ишлов беришнинг самарадорлиги. Узбекистон Микробиологлари III- курултойи.Тошкент, 9-10 ноябр 2005 й, 59 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.