Научная статья на тему 'ТАБИИЙ ИҚЛИМ ОМИЛЛАРИНИ АВТОМОБИЛ ЙЎЛЛАРИ ПОЙИГА ТАЪСИРИ (УРГАНЧ ШАҲРИ ЙЎЛЛАРИ МИСОЛИДА)'

ТАБИИЙ ИҚЛИМ ОМИЛЛАРИНИ АВТОМОБИЛ ЙЎЛЛАРИ ПОЙИГА ТАЪСИРИ (УРГАНЧ ШАҲРИ ЙЎЛЛАРИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

180
39
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ер ости сувлари / кузатув қудуқ / намлик / температура / критик чуқурлик / гидрогеология / буғланиш / горизонтал дренаж / йўл тўшамаси / ер полотноси (пойи) / ground water / observation well / humid condition / temperature / critical depth / hydrogeology / evaporation / horizontal drainage / road surface / ground bed

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — Қуват Усмонов, Фитрат Абдиҳалилов, Сирожиддин Ахмеджанов

Мазкур мақолада Урганч шаҳар автомобиль йўллари пойининг мустаҳкамлиги ва устуворлигини таъминлаш масалалари баѐн қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INFLUENCE OF NATURAL CLIMATIC FACTORS ON THE ROAD SURFACE OF HIGHWAYS (ON THE EXAMPLE OF URGENCH CITY ROADS)

This article discusses the issues of ensuring the stability and priority of the highways of the city of Urgench

Текст научной работы на тему «ТАБИИЙ ИҚЛИМ ОМИЛЛАРИНИ АВТОМОБИЛ ЙЎЛЛАРИ ПОЙИГА ТАЪСИРИ (УРГАНЧ ШАҲРИ ЙЎЛЛАРИ МИСОЛИДА)»

ТАБИИЙ ЩЛИМ ОМИЛЛАРИНИ АВТОМОБИЛ ЙУЛЛАРИ ПОЙИГА ТАЪСИРИ (УРГАНЧ ША^РИ ЙУЛЛАРИ МИСОЛИДА)

^уват Усмонов

Тошкент архитектура-курилиш институти доценти

Фитрат Абдщалилов

Тошкент архитектура-курилиш институти ассистенти

Сирожиддин Ахмеджанов

Тошкент архитектура-курилиш институти магистранти

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада Урганч шахдр автомобиль йуллари пойининг мустах,камлиги ва устуворлигини таъминлаш масалалари баён килинган.

Калит сузлар: ер ости сувлари, кузатув кудук, намлик, температура, критик чукурлик, гидрогеология, буFланиш, горизонтал дренаж, йул тушамаси, ер полотноси (пойи).

INFLUENCE OF NATURAL CLIMATIC FACTORS ON THE ROAD SURFACE OF HIGHWAYS (ON THE EXAMPLE OF URGENCH CITY ROADS)

Kuvat Usmonov

Associate professor of Tashkent Institute of architecture and construction

Fitrat Abdihalilov

Assistant of Tashkent Institute of architecture and construction

Sirojiddin Axmedjanov Master's degree of Tashkent Institute of architecture and construction

ABSTRACT

This article discusses the issues of ensuring the stability and priority of the highways of the city of Urgench.

Keywords: ground water, observation well, humid condition, temperature, critical depth, hydrogeology, evaporation, horizontal drainage, road surface, ground bed.

КИРИШ

Маълумки, йул пойи автомобиль йулларининг асосий уелементларидан бири хисобланади. Автомобиль йулларининг ишлаши куп жихатдан йулнинг мустахкамлиги ва баркарорлигига боглик. Автомобил йулларининг лойихалашда узок муддатли тажрибалрга таянилади, йулнинг баркарорлиги ва мустахкамлиги сув-иссикдик режимига, яъни автомагистрал ёткизилган худуднинг гидрогеологик хусусиятларига боглик. Сув билан доимий тулиб турадиган каналлар буйлаб курилган йулларднинг мустахкамлиги ва баркарорлигига грунт сувлари ва намлик кучли таъсир курсатади.

Узбекистон Республикаси ва унга ёндош давлатларнинг катта майдони дашту чулларни ташкил килиб, у худудларни икдими курук майдонлар дейилади. Ёз ойлари давомида хавонинг юкори харорати грунт намлигини камайтирувчи асосий омил хисобланиб, курук иклим шароити тугилишига сабаб булади.

Республикамизнинг шимолий кисми булган Хоразм вилояти ана шундай иклим шароитида жойлашган хисобланади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Урганч гидрометеостанциясининг узок муддатли кузатувларидан куришимиз мумкин Хоразм вилояти учун уртача йиллик хаво харорати 11,0 -13,7°С ни ташкил этади. Сунги йилларда уртача ойлик хаво харорати июль ойида +29,8°С Урганч стантсиясида кайд этилган. Энг кам йиллик уртача хаво харорати декабрда кузатилади. Урганчда -7,2°С даражасида, ёз ойларида охирги 10 йилда мутлок максимал кайд этилган харорат + 42,2°C июль ойида, январда мутлок минимал харорат эса -23,0°C даражасида. Совук даврнинг уртача давомийлиги 110-115 кун. (1- расм)

1-расм.

1961-2017 йшшар Х,аво хдроратининг уртача температураси,

0

о

1

О-

D 1= Е

D Ь

27, 46 28< 71

22 j2 у' ~>6, .15

^S20,07

15, зг/

Nil, .68

=КЙ9

08 "°< 80/

- 3 s 4 : ) ( > j 1 i Г 1 ю Ii i:

EFHHrapHHHHK eMFup Ba Kop maKnuga Tymagu. EFHHrapHHnHKHHHr ypTana HHnnHK MHKgopu 40,5-143,6 mm opacuga y3rapu6 Typagu, 1961-2017 fiunnap opanuFuga ypTana ohhhk eFHH MHKgopuHH y3rapumHHH KapafiguraH öyncaK MapTAnpen ofinapuga энг Kyn eFHHrapHHnHKHH, Hronb-ABrycT-CeHTflöpb oönapuga BHno^Tga энг KaM eFHHrapHHnHK MHKgopu (mm;)hh KypumuMro MyMKHH. (2-pacM)

2-pacM

1961-2017 ftn.ri.riap ypTaqa oh.hhk eriiH MHKiopii, mm

20,0

18,0

16,0

s" n. 14,0

o

£ 12,0

= 10,0

a s 8,0

s 6,0

Q. 4,0

c3

= ii 2,0

u.

0,0

17,7 17~7">

1:

10,7 11,0

9,8

4,5 5,8

N. 1,

i,6>»---

6 Oh

Eaxppga TymaeTraH eFHHrapHHnHK, öyFnaHum axaMH^Tcro öynraHga ep octh cyBnapn ynyH axaMHtfira эгa Ba cyB w3acngaH ypTana ohhhk öyFnaHum MHKgopn (3-pacM) ga KypcaranraH.

3-pacM

350.00

300.00

250.00

5 200.00

150.00

E 100.00

1961-2017 HHJinap cyB rosacimaH ypTa^ia ohjihk

ÖyFJiaHHin,

MM

50,0(^1

0.00

2RQ 92 zo 280.32

226 ',28

1,27

140

\>S ,94

,0 29. 67. ,63 / Sß/ \5L ,70 •<22,:

.,18 -

34

10

11

12

Oft

fflaxap xygyguga ep octh cyBnapu, acocaH maxap xygygugaH yraguraH KaHannap cyBnapu, maxap aTpo^ugaru Ba maxap xygygugaru epnapHH cyFopumgaH öynagnraH $нmpaцнfl Hara^acuga xocun öynagu. ffly caöaönu ep octh

сувларининг максимал кутарилиш даври бахор ойларига тугри келади, ер ости сувлари ер усти сатхига нисбатан такрибан 1,0 - 3,0 м чукурликда учрайди. камайтириш учун

бир канча ишлар бажарилган:

- Каналларнинг ер ости сувларига таъсирини камайтириш максадида каналларнинг шахар худудларида бетонлаштириш ишлари олиб борилган.

- Шовот каналининг шахар худудидан утувчи икки киргоги буйлаб ёпик горизонтал дренаж тармоги урнатилган.

- Шахар худудида ер ости сувлари холатини урганиш учун кузатув кудуклар

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- Шахар худудидаги мавжуд дренаж кудуклар мукаммал таъмирланган ва янги тик дренаж кудуклар куриб ишга туширилган

- Шахар атрофидаги зах сувларни олиб чикиб кетувчи барча коллекторлар мукаммал таъмирланган.

Бунинг натижасида ер ости сувларини пасайтириш буйича ижобий натижаларга эришилган булса хам, баъзи муаммолар сакланиб колмокда булар шахар куча йулларини ер ости суви таъсиридан химоялашнинг самарали усулларидан фойдаланиш кераклиги.

Ер ости сизот сувлари ер юзасига якин бу уз навбатида йул тушамасини капилляр ва конденсатсияланган сувлар билан намланишдан саклаш ва йул пойининг тургунлигини таъминлаш учун 2 та асосий вазифани бажаришни талаб этади.

1-Х,озирги кунда фойдаланаётган йулларимизни юкоридаги муаммолардан саклашимиз учун йуллар атрофига дренаж (вертикал, горизантал очик ёки ёпик), органик материал билан ишланган ёки синтетик матерал куринишидаги катламлар билан сувни капиллярлар оркали кутарилишига йул кйумаслик мумкин.

2-Энди курилиши кузда тутилган автомобиль йулларини жойлашган географик урнини ва иклимини инобатга олиб ( йул пойи, йул тушамаси, ва йул копламасини) лойихалаш. Шу билан бирга буйлама кесимда мавжуд кутарма ва уймаларга ён арикларни керак булса дренажларни лойихалаш талаб этилади.

ЁТИК дренаж

Ётик дренаж

Иккинчи усулда йул пойининг лойихалашда нималарга эътибор бериш кераклигига тухталамиз.

Йул пойини кутармада хосил килиш учун ишлатиладиган грунтлар туртта асосий гурухларга булинади: табиий-бутун ёки ёрикли массивини майдалаш йули билан олинадиган коянинг тог жинслари; табиий шароитда аллювиал ва делювиал ёткизик шаклида ётувчи йирик донали; кумл; гилли. Улар уз навбатида хар бир гурух турли ва алохида тавсифи буйича таснифланади.

Йул пойи учун яроклилиги жихатидан сув таъсирида узок булган коянинг тог грунтлари ёки жинсларининг юмшашига караб куйидаги ифода буйича булиш керак:

P = Rb / Rc (1.1)

бу ерда: RB - сувга туйинган холатдаги сикилишга мустахкамлик чегараси; RC - хавода, курук холатда, сикилишга мустахкамлик чегараси;

Агар R>0,75 булса, тог жинси сувда юмшамайдиган турига, агар R<0,75 буса - юмшайдиган турига мансуб булади.

Гилли, майда ва чангли грунтлар, юмшайдиган тог жинслари, грунтларнинг алохида турларидан йул пойини куриш учун фойдаланган маъкул, аммо уларни куллашда бир канча чекланишларни хисобга олиш керак. Масалан, мергелли, сланецли ва ёгли гиллар, бур даври талклари ва трепелларини кутарма куриш учун яхши шароит булган, яъни курук жойларда куллаш мумкин.

Гидрогеологик шароити яхши булмаган, грунт сувлари сатхи юкори булган ёки юза сувлари узок муддат турадиган йул булакларида: дарё поймасида, паст кисмида бундай грунтлардан факат кутарманинг юкори кисми учун фойдаланиш мумкин.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Узок вакт сув турадиган ёки босадиган кутарманинг пастки кисми учун тог жинслариёки йирик донали грунтлар, йирик ёки урта катталикдаги кумлар, шунингдек, гил доналари огирлиги буйича 6 % дан ошмайдиган енгил йирик супессларни хам куллаш мумкин.

Кутармалар уймани уйишдан чиккан, грунт карерларидан ва ён резервлардан олинган грунтлардан курилади. Кутарма учун талаб килинадиган керакли грунтлар хажми:

Vt=VkK (1.2)

бу ерда: Ук - куриладиган кутармани хажми, т ; К1 - нисбий зичлаштириш коеффиценти, уни куйидаги ифода билан аниклаш мумкин:

К=дк/Зг (1.3)

бу ерда: Зк - кутармадаги (талаб килинган) грунт хажми, г/см3; Зт - табиий

"5

холатдаги (карерда, уймада ёки резервда) грунтнинг зичлиги, г/см ;

Одатда, кутармадаги бир хил грунтлардан куриш лозим, зарур булганда, хар хил грунтлардан хам куриш мумким булади, аммо бу грунтларни алохида гаризантал шаклда ёткизилади. Кутарманинг юкори кисмига (1,0-1,5м) яхши, мустахкамрок грунтларни ишлатиш керак, чунки кутарманинг бу кисми табиий омиллар ва транспорт воситалари таъсирига купрок учрайди.

Йул тушамаси остини ер ости сувидан узоклаштиришни хисоблаш.

■ :-::■:- грунтнинг хисобий намлиги;

]'.!-..- грунтнинг сувга туйинган холатдаги намлиги; К; - йул копламаси калинлиги; ": - йулнинг мустахкамланган кисми кенглиги;

■ :-;:-:- грунтнинг Юкори намлиги,

1 - грунтнинг катлам юкорисидаги намлиги,

■:и- ер ости сувлари сатхидан йул тушамаси остигача булган масофа.

Бу ерда:

- грунтнинг хисобий намлиги;

- грунтнинг сувга туйинган холатдаги намлиги;

^ - ер ости суви сатхининг узгармай туриш даври, с;

р= ™

а-1

Бу ерда:

а г 1гБ катламдаги грунтнинг нам утказувчанлик коэффициента, т2/с

(1.4) формула буйича кБ- хисоблаб чикилади ва тушама калинлиги хисоблаб

булинганидан сунг йул пойининг кутарма кисми баландлиги (^кк) топилади.

Бу ерда: Тузли жой учун йул пойи баландлиги.

(1.6)

Намлик учун йул пойини кутарилиш баландлиги. Academic Research, Uzbekistan 821

Бу ерда:

1 , - грунтнинг хисобий баландлиги, 1 - йул пойи юкори катламининг намлиги,

- грунтнинг нам утказувчанлик коэффициенти, z - фаол катлам чукурлиги,

йул пойининг четки нуктасидан ер ости сувлари сатхигача булган масофа. Ушбу формулалардан фойдаланиб сунъий сугориладиган ерларда ер ости сувлари сатхидан йул пойини кутариш баландлигини аниклашда фойдаланиш мумкин.

ХУЛОСА

Хрзирги кунда автомобиль йулларидан фойдаланиш муддатини ошириш ва харакатни хавфсиз ташкил килиш ушбу соханинг долзарб масаласи хисобланади. Бунинг учун лойихаларни худудлар кесимида жойлашган географик урни, иклимидан келиб чикиб амалга ошириш керак. Йулларнинг хисоб-китоблар асосида лойихалашнинг асосий максади - йул транспорт мажмуаси фаолиятининг иктисодий самарадорлигини оширишдир. Бу нарса уз исботини купгина ривожланган мамлакатлар мисолида топган. Бизнинг асосий максадимиз ушбу тадбирларни Урганч шахар куча-йулларида тадбик этишдан иборат.

REFERENCES

1. Babkov B.F., Andreev O.V. "The designing of car roads" Tashkent-2001. Section-4

2. Shakhidov A.F. Educational-methodical "Planning the ways of urban and rural population" Tashkent-2019

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.