CC BY
5ПЕДАГОГИКА
УДК 377.1
Б01: 10.52754/16947452_2022_4_147
ТААНЫП-БИЛУУ ИШМЕРДИГИН АКТИВДЕШТИРУУ БАГЫТЫНДА ОКУУ ТАПШЫРМАЛАРЫН ИШТЕП ЧЫГУУ
Борбоева ГулнисаМаматкановна, ф.-м.и.канд, доц,
borbo71@mail.ru
Сейитказыева Гулнара Имамалиевна, улук окутуучу,
gseiitkazyeva@gmail.com Абдуллаева ЧолпонХабибуллаевна, ф.-м.и.канд., доц.,
cholponabdulla@mail.ru Ош мамлекеттик университети Ош, Кыргызстан
Аннотация. Бул жумушта изилдввнYн предмети катары окуп-YйрвнYYЧYлврдYн таанып-билYY ишмердигин активдештирYYгв багытталган децгээлдик окуу тапшырмаларын иштеп чыгуу процесси каралды. Мындай децгээлдик окуу тапшырмалары аркылуу окуп-YйрвнYYЧYлврдYн таанып-билYY ишмердигин активдештирYYHY уюштуруу жана аны баалоо максатында изилдввлвр ЖYргYЗYлдY. Мында байкоо, талдоо, жалпылоо, конкреттештирYY, эксперимент усулдары пайдаланылды. Жумуштун натыйжасы болуп, окуп-YйрвнYYЧYлврдYн таанып-билYY ишмердигин активдештирYYдв децгээлдик окуу тапшырмаларынын артыкчылыгы кврсвтYлдY. Макалада децгээлдик тапшырмалар мисал катарында физикада втYЛYYЧY "жылдын тврт мезгилинин алмашуусу", "ку.н менен тYндYн алмашуусу" тYШYHYктврYнв байланышкан маалыматтарга карата Б. Блумдун таксономиясынын негизинде иштелип чыкты. Мында натыйжаларды пайдалануунун аймагы болуп, бардык окуу дисциплиналарын окутуу процесси саналат.
Ачкыч свздвр: тапшырма, Блумдун таксономиясы, Жер, ^н, таанып-билуY ишмердиги, окуп-YйрвнYYЧY, окуу ишмердиги.
РАЗРАБОТКА УЧЕБНЫХ ЗАДАНИЙ ДЛЯ АКТИВИЗАЦИИ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
Борбоева Гулниса Маматкановна, канд.ф.-м.н, доц,
borbo71@mail.ru Сейитказыева Гулнара Имамалиевна, ст.преп.
gseiitkazyeva@gmail.com Абдуллаева Чолпон Хабибуллаевна, канд.ф.-м.н.,доц.,
cholponabdulla@mail.ru Ошский государственный университет,
Ош, Кыргызстан
Аннотация. В данной работе предметом исследования является процесс разработки разноуровневых учебных заданий, позволяющие активизировать познавательные деятельности обучающихся. По этому процессу проведены исследования, результаты которых представлены в настоящей работе. В данной работе использованы следующие методы исследования: педагогическое наблюдение, анализ, конкретизация, обобщение, эксперимент. При решении проблемы активизации познавательной деятельности выход видится в разработке разноуровневых учебных заданий. Здесь представлены задания, разработанные по таксономии Б. Блума материалу, связанного с понятиями "смена времен года", "смена дня и ночи", формируемые в физике. Полученные результаты можно применить в процессе обучения всех учебных дисциплин.
Ключевые слова: Задание, Таксономия Блума, Земля, Солнце, познавательная деятельность, обучающий, учебная деятельность.
DEVELOPMENT OF EDUCATIONAL TASKS TO ACTIVATE COGNITIVE ACTIVITY
Borboeva Gulnisa Mamatkanovna, candidate of physical-mathematical sciences,
associate professor borbo71@mail.ru Seiitkazyeva Gulnara Imamalievna, senior teacher gseiitkazyeva@gmail.com Abdulaeva Cholpon Habibullaevna, candidate of physical-mathematical sciences, associate professor cholponabdulla@mail.ru Osh State University, Osh, Kyrgyzstan
Abstract. The subject of research is the process of developing multi-level learning tasks that activate cognitive activities of students. Studies have been conducted on this process, the results of which are presented in this paper. The following research methods are used in this research: pedagogical observation, analysis, concretization, generalization, experiment.The development of multi-level educational tasks offers a solution to the problems of stimulating cognitive activity. These tasks were created using B. Bloom's taxonomy to the materials relevant to the physics concepts of "seasons changing" and "day and night cycle" . The findings can be used to improve teaching and learning in all academic disciplines.
Keywords: task, Bloom's taxonomy, Earth, Sun, cognitive activity, students, educational activity.
KHpHmyY- OKyn-YHpeHYY^YnepgyH SnnHMgepHHHH, SnnrHHTHKTepHH, KeHgyMgepYH ynypra bmaftbiKTyy KanbmTaHgbipyy ^aHa KanbmTaHyy geH,^nHH aHbiKTOO, ennee ^aHa 6aanoo OKyTyyHyH npaKTHKacbiHgara Herrora
маселелерден болуп саналат. Окутуунун максаттары окуп-YЙрeнYYЧYHYн эмнени билиши керектигин, эмнени жасай алышы керектигин аныктаса, окутуунун милдеттери ошол коюлган максатка кантип, кандай жолдор менен жетYY керектигине жооп берет.
Окутуу максаттарын иш-аракеттерге которуу технологиясы XX кылымдын 50-60- жылдары ишке кирише баштаган. Ушул мезгилден баштап, окутуунун максаттары иш-аракеттер аркылуу туюндурула башталды. Окутууга мындай мамиле окутууну калыптандыруучу иш-аракеттер менен уюштурууну талап кылып, максаттарга жетилгендикти текшерYYгe жана баалоого мYмкYндYк бере баштады. Окутуу маалыматты эсте сактап калуудан жана аны кайра иштеп чыгуудан баштап, бар билимдерди ацдап -тYШYHYп, аларды жацы билимдер менен айкалыштыра ала турган билгичтиктерге ээ болуп, жацы билимдерди ез алдынча алууга, иштеп чыгууга чейинки процесс болуусу керек болууда. Окутуунун максаттарына ушундайча жетYY окуп-YЙрeнYYЧYлeрдYн таанып-билYY ишмердигин жецилдетет.
Таанып-билYY ишмердиги - сезимдик кабылдоонун, теориялык ой ЖYГYPTYYHYH жана практикалык ишмердиктин биримдиги [1].
Билим менен аны eздeштYPYYHY камсыздоочу таанып-билYY ишмердиги татаал байланышта. Билим бул, тигил же бул таанып-билYY ишмердигинин туундусу. Билимди алуу процессин башкаруу таанып-билYY ишмердигин башкаруу аркылуу гана ишке ашат [2].
Таанып-билYY ишмердигинин бир TYPY болуп, окуу ишмердиги эсептелинет.
Окуу ишмердиги - билимдерди алууну, билгичтиктерге жана кeндYмдeргe ээ болууну, аларды TYPДYY маселелерди чечYYДe пайдаланууну камсыздоочу иш аракеттердин (акыл-эс жана практикалык) системасы [1].
Окуу ишмердиги таанып-билYYHYн эмгек, оюн, баарлашуу ишмердиктеринен айырмаланып, атайын белгиленген жерде, бeлYнгeн убакыт ичинде уюштурулуп, иштелип чыккан технологиялар аркылуу системалуу жYргYЗYлeт [3]. Окуп-YЙрeнYYЧYлeрдYн окуу ишмердигин активдештирYY менен гана алардын дYЙнe таанымын eнYктYрe алабыз. Ишмердиктин таанып-билYYДeгY ролу тууралуу А.Н. Леонтьев "предмет же кубулушту TYШYHYY YЧYн, ошол предметти же кубулушту ар тараптан карап чыгууга мYмкYн болгон ишмердикти активдYY ишке кириштирYY керек", дейт [4]. Бул максатка жетYY YЧYн окуу тапшырмаларынын орду жогору деп айтууга болот.
Окуу тапшырмасы - мугалимдин окуучуга кандайдыр бир окуу ишмердиктерин аткарууга багыттаган тапшырмасы [5].
Ошентип, окуп-YЙрeнYYЧYдe таанып-билYY ишмердигин активдештирYYгe TYPДYY децгээлдеги окуу тапшырмаларын тYЗYп, аларды аткартуу менен жете алабыз. Мындай тапшырмаларды тYЗYYДe Б. Блумдун таксономиясын маяк катары пайдаланууга болот.
Бенжамен Блумдун таксономиясы - (грек. taxis - иретке келтирYY + nomos мыйзам) - таанып-билYY ишмердигинин максатын талдап, жиктееге жана аны так ырааттуулукка келтирYYгe арналган система [6].
Б. Блум окутууну процесс катары кароо менен окутуучулар коюлган максаттарга окуучулардын жетишине eбeлгe тYзe тургандай сабактарды жана тапшырмаларды иштеп чыгышы керек деп эсептеген. Ал сунуштаган ой жYГYртYY жYPYм-турумунун децгээлдери, анын билим берYYгe кошкон чоц салымы болуп калды. Блум боюнча адамдын ой жYГYртYYCY татаалдыгы жогорулоочу, эц эле жeнeкeй билимди эстеп калуудан баштап, тигил же бул идеянын баалуулугу жана маанилYYЛYГY жeнYндeгY ой пикирди иштеп чыгуудан турган процессти 6 децгээлге бeлгeн: БилYY; ТYШYHYY; Колдонуу; Талдоо (анализ); Топтоо (синтез); Баалоо [6].
1-таб. Б.Блумдун таксономиясындагы иш-аракеттер жана этиштер
Ойлоо децгээл- дери Иш аракеттин мазмуну Тишуу этиштер
БилYY Конкретщуу фактылардан баштап, бYTYндe теорияны, YЙрeнYЛгeн материалды эске тутууну дана кайра иштеп чыгууну, аныктамаларды айтып берYYHY жана мааламаттарды бeлYп алуу Эстеп калуу, кайра айтып берYY, аныктоо, баяндоо, маркировкалоо, саноо, атоо, билYY, билдирYY, табуу, тандоо, мисал келтирYY, жатка айтуу
ТYШYHYY Маалыматты бир тYPдeн башка тYргe eзгeртYп TYЗYY, материалды интерпретациялай алуу, кубулуштардын, окуялардын андан ары жYPYШY тууралуу божомолдоо, проблеманы eз сeзY менен айта билYY Жалпылоо, тYШYндYPYY, иллюстрациялоо, негизги идеяны берYY, классификациялоо, кайра CYЙлeм TYЗYY
Колдонуу YйрeнYЛгeн материалды конкреттYY шарттарда жана жацы жагдайларда Пайдалануу, демонстрациялоо, кeрсeтYY, иллюстрациялоо,
пайдалана билYY толтуруу, TYЗYY, эсептee, колдонуу, чогултуу
Анализ Маалыматты же концепцияны жакшыраак тYШYHYY YЧYH аны бeлYктeргe ажырата алуу Салыштыруу, уюштуруу, изилдee, талкуулоо, таанып билYY, уюштуруу, талдоо
Синтез Жацычыл касиеттерге ээ болгон бYTYндYктY алуу YЧYн идеяларды, маалыматтарды бириктире алуу Негиздee, тандоо, жыйынтык чыгаруу, категорияны TYЗYY, ранжирлee, корутунду чыгаруу, чечYY, баалоо
Баалоо YйрeнYлгeн же жацы маалыматтарды баалоо, eз алдынча чыгармачыл ишмердик жYргYзe алуу Долбоорлоо, куруу, пландоо, чыгаруу, ойлоп табуу, ойлоп чыгуу, иштеп чыгуу, жакшыртуу, TYЗYY
Изилдее белугу. Блумдун таксономиясына таянып, децгээлдик тапшырмаларды тeмeндeгY текст YЧYн иштеп чыгалы: Жердин терт мезгилинин алмашуусу
Жердин огу - жердин уюлдары жана борбору аркылуу еткен шарттуу сызык. Жердин огунун айланасында айлануусунан улам кYн менен тYн алмашып турат. Жер огунун айланасында батыштан чыгышты карай, б.а. саат жебесине карама-каршы айланат да, бир айлануу 24 саатты тYзeт. Жер айланасында саат жебеси боюнча эллипс формасында айланат
жана ал Жердин орбитасы деп аталат. Жер КYндY 365 кYндe толук айланып чыгат. Жердин огу орбитасынын тегиздиги менен болжол менен 23,5° тYзeт (1-CYрeт). Ошондуктан жылда тeрт мезгил (кыш, жаз, ^з, жай) болот. Эгерде КYндYн шоолалары Жерге 90° менен тYшсe, жыл мезгилдеринин алмашуусу болмок эмес жана кYн менен тYндYн узактыгы ар
дайым 12 саат болоор эле.
„ \ Г с V
1-CYрeт. Жердин айлануусу
Жер КYндY айланганда, анын айлануу огу eзYнe жарыш жылгандыктан, Жер жыл бою бирде тYндYк, бирде тYштYк жагы менен КYнгe карата жантаюу абалында болот. Натыйжада КYн бирде Жердин тYндYк, бирде тYштYк жарым шарын жарык кылып, кYчтYY ысытат да, тYндYк жарым шарда жай болгондо, тYштYк жарым шарда кыш жана тескерисинче болот.
Жер КYндY бир калыпта айланбагандыктан, жыл мезгилинин узактыгы да ар TYPДYY болот. Декабрь (21-22) айында Жер перигелий (Жердин КYндeн эц жакын жайланышкандагы орду) аркылуу eтYп, тезирээк кыймылдайт жана КYнгe абдан жакындайт. Бирок кYн нуру жер бетине абдан кыйгач, б.а. чоц бурч менен тYшкeндYктeн, аба ырайы суук болот. Бул убакта эц узун тYн, эц кыска кYн болот жана кышкы кYндYн турушу деп аталат. Ал эми июнь (21 -22) айында Жер афелий (Жердин КYндeн эц алыс жайланышкандагы орду) аркылуу eткeндe, жайыраак кыймылдайт (кYн шоолалары жер бетинде узагыраак кармалып турат) да, шоолалар жерге перпендикуляр тYШYп, жылуулукту кeбYрeeк берет. Бул убакта эц узун кYн, эц кыска тYн болот жана жайкы кYндYн турушу деп аталат.
Ошондой эле сентябрда (22-23) жана мартта (20-21) Жер КYндeн бирдей алыстыкта болот да, ^н шоолалары жердин бетине 90° менен тиет, ошондуктан бул убактарда кYн-тYн тецелет. Алар тиешелYY тYPДe KYЗГY жана жазгы кYн-тYн тецелYY кYндeрY деп аталат.
"Жылдын терт мезгилинин алмашуусу" темасына карата децгээлдик тапшырмалар
1. Билим
1) Жер eз огунун айланасында канча саатта айланып чыгат?
2) Жер ^ндун айланасында канча убакытта айланып чыгат?
3) Канча жыл мезгили бар?
4) Жер КYндY_формасында айланып чыгат.
5) Жазгы кYн-тYн тецелYY_болот.
6) Эц узун ^н кайсы убакта болот?
а) 22-сентябрь; б) 21-декабрь; в) 22-июнь; г) 21-март
2. Тушунуу
1) Эмне себептен кYн тYнгe eтeт?
2) Эмне себептен жыл мезгилдери алмашып турат?
а) Жер КYндY айлангандыгы YЧYн;
б) Жер КYндY эллипс формасында айлангандыгы YЧYн;
в) Жер eзYHYн орбитасынын тегиздигине жантайгандыгы YЧYн;
г) Жер eзYHYн орбитасынын тегиздигинде жаткандыгы YЧYн.
3) Азыркы мезгилде KY^e ТYндYк уюл жакынбы же ТYштYк уюлбу?
4) Эмне себептен туштук жакта тYндYк жакка салыштырмалуу кYн жылуу болот?
5) Эмне себептен кышында кYн кыска, TYH узун болот?
6) ТYндYк жарым шарда кыш болсо, ТYштYк жарым шарда жай болушун тYШYндYPYп бергиле.
3. Колдонуу
1) Учурда эмне себептен кYн жылуу болуп баратат?
2) KYH менен тYндYн жана жыл мезгилдеринин алмашуусун глобустун жардамында тYШYндYPYп бергиле.
3) Эмне себептен экваторго жакын аймактарда ысык болот?
4. Анализ
1) Текстке тема койгула.
2) Тексти маанисине карап, темачаларга бeлгYлe.
3) Жердин огунун кыш жана жай мезгилдеринде жайланышын салыштыргыла.
4) ТeмeндeгY таблицаны толтургула:
Жыл мезгилдери Жердин KYнгe карата жайланышы Жердин кыймылы
Кыш
Жаз
Жай
^з
5. Синтез
1) K^-t^ тецелYY убагы YЧYн кYн шоолаларынын жердин бетине тийген CYрeтYн бергиле.
2) Азыркы мезгил YЧYн Жер менен KYндYн eз ара жайланышынын CYрeтYн бергиле.
3) Жер, тегиздик, кыш, ТYндYк уюл, орбита, перпендикуляр деген урунттуу сeздeрдeн мааниси чын болгон CYЙлeмдY тYЗГYлe.
4) Текстке карата кроссворд тYЗГYлe.
6. Баалоо
1) Окуган маалыматтардан жыйынтык чыгаргыла.
2) Жаныцдагы курбуцдун бул тексти тYШYнгeндYГYн билYY YЧYн суроолорду
TYЗ.
3) Жогорудагы текстке жацы маалыматтарды кошкула.
4) Кыргыздар жыл мезгилдеринин алмашуусун кантип билгендиги тууралуу эссе жазгыла.
Корутунду. Ошентип, окуу тапшырмалары окуп-YЙрeнYYЧYHYн таанып-билYYCYн активдештирYYДe негизги каражат болуп саналат. Блумдун таксономиясы боюнча тYЗYлгeн тапшырмалар аркылуу окуп-YЙрeнYYЧYлeрдYн билгичтиктери жана кeндYмдeрY калыптандырылат. ТYPДYY децгээлдерге жараша иштелип чыккан тапшырмалар, ошолорго жараша TYPДYY кeндYмдeрдY калыптандырууга шарт тYзeт. Таксономиядагы алгачкы Y4 децгээл (билYY, TYШYHYY, колдонуу) репродуктивдYY кeндYмдeрдY, б.а. мурда же учурда кабыл алынган маалыматтарды маанисин бузбай эске TYШYPYY же кайра иштеп чыгуу ишмердиктерин калыптандырат. Анализ жана синтез децгээлиндеги тапшырмалар когнитивдик (eнYктYрмe) кeндYмдeрдY, б.а. ачык же туюк маалыматтарды трансформациялоого багытталган таанып-билYY билгичтиктерин талап кылуучу ишмердиктерди калыптандырат. Мындай ишмердиктердин ийгилиги алынган билимдерден ^з каранды болот. Баалоо децгээлиндеги тапшырмалар eз алдынча маалыматтарды алуу, иштеп чыгуу, талдоо, топтоо сыяктуу кeндYмдeрдY калыптандырат.
Адабияттар
1. Якиманская, И.С. Педагогическая психология. (основные проблемы) [Текст]: учебное пособие / И. С. Якиманская. - Москва : Изд-во Московского психолого-социального инта; Воронеж : МОДЭК, 2008. - 646, [1] с. : ил.; 21 см. - (Серия «Библиотека психолога» / Российская акад. образования, Московский психолого-социальный ин-т)
2. Талызина, Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. [Текст] / Н.Ф. Талызина. Изд. 2-е, доп., исправ. - М.: Издательство Московского университета, 1984. - 345 с.
3. Борбоева, Г.М. Способ составления задач, при формировании пространственного мышления будущего учителя математики [Текст] / Г.М. Борбоева // Наука, новые технологии и инновации Кыргызстана. - 2020. - №.12. - С.221-225
4. Леонтьев, А.Н. Деятельность. Создание. Личность. [Текст] / А.Н. Леонтьев. -Избранные произведения в 2-х томах, том II. - М., 1983. - С. 545.
5. Борбоева Г.М. «Жандаш бурчтар» TYШYHYГYH калыптандыруунун мисалында мейкиндик ой жYГYртYYHY eнYктYPYYгe шарт TYЗYY [Текст] / Г.М. Борбоева, Каныбек к. М., Розибаева М.И., Мурзакматова Г. Наука. Образование. Техника. - Ош: КУУ, 2021. -№2 (71). C. 20-26.
6. Алтыбаева, М. Кесиптик билим берYYДe окутуунун натыйжаларын долборлоо маселелери [Текст]: окуу методикалык колдонмо / М. Алтыбаева - Ош: "Book дизайн" компьютердик кызматтары; - 2018. -224 б.
