ТАҶРИБАИ РУШДИ СОҲИБКОРИИ ИННОВАТСИОНӢ ДАР ҶАҲОН ВА ИСТИФОДАИ ОН ДАР ТОҶИКИСТОН Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

ТАЧ,РИБАИ РУШДИ СО^ИБКОРИИ ИННОВАТСИОНЙ ДАР ^А^ОН ВА ИСТИФОДАИ ОН ДАР ТО^ИКИСТОН

ГУЛОВ ЦОДИР МУРТАЗОЕВИЧ

н.и.и., дотсенти кафедраи менечмент ва ташкили сайёх,ии Донишгох,и давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав

Мацсади тадцщот дар мацола ин муаян намудани рушди со^ибкории инноватсионй дар хорица ва истифодаи тацрибаи он дар Тоцикистон мебошад. Муваффацияти фаъолияти инноватсионй аз вазъи умумии ицтисодии кишвар ва стратегияи илмию техникии давлатй, таъмини пурраи захира^о, шароити бозор, ма^орати касбии мутахассисон ва идоракунии самараноки он вобаста аст.

РАЗВИТИЕ ИННОВАЦИОННОГО ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА В МИРЕ И ЕГО ИСПОЛЬЗОВАНИЕ В ТАДЖИКИСТАНЕ

ГУЛОВ КАДИР МУРТАЗОЕВИЧ

н.и.и., доцент кафедры менеджмента и организации туризма Бахтарского государственного университета имени Насири Хусрава

Целью исследования в статье является определение развития инновационного предпринимательства за рубежом и использования его опыта в Таджикистане. Успех инновационной деятельности зависит от общего экономического положения страны и государственной научно-технической стратегии, полноты ресурсного обеспечения, конъюнктуры рынка, профессиональных навыков специалистов и эффективного управления им.

DEVELOPMENT OF INNOVATIVE ENTREPRENEURSHIP IN THE WORLD

AND ITS USE IN TAJIKISTAN

GULOV KADIR MURTAZOEVICH

n.i.i., associate professor of the department of tourism management and organization of Bakhtar State University named after Nasiri Khusrav

The purpose of the article is to define the development of innovative entrepreneurship abroad and the use of its experience in Tajikistan. The success of innovative activity depends on the general economic situation of the country and the state's scientific and technical strategy, full resource support, market conditions, professional skills of specialists and effective management.

Тачрибаи чах,онй нишон медихдд, ки дар замони муосир бе таъмини рушди саноат ва татбики дастовардх,ои илмй - инноватсионй дар истех,солот ба мувафакиятх,о ноил гаштан гайриимкон аст. Дар кишварх,ои аз лих,ози иктисоди бозоргонй рушдёфта тадбики механизмх,ои хдвасмандгардонии фаъолияти инноватсионй ва танзимй рушди фаъолияти он тавассути фарохдм овардани мух,ити зарурии иктисодй, молиявй, ташкилй ва меъёрию хукукй аз чумлаи нак;шх,ои асосии давлат ба х,исоб меравад. Бо максади танзими равандх,ои инноватсионй, давлат дастгирии мустаким ва гайримустакими инноватсияро таъмин менамояд [1, 12].

Муваффакияти фаъолияти инноватсионй аз вазъи умумии иктисодии кишвар ва стратегияи илмию техникии давлатй, таъмини пурраи захирах,о, шароити бозор, мах,орати касбии мутахассисон ва идоракунии самаранокии он вобаста аст. Вобаста ба

масъалаи мазкур мо дар маколаи худ моделхои асосии рушди инноватсионии кишвархои аз чихати иктисодй пешрафтаро пешниход намудаем, ки чунин аст:

• Кишвархое, ки дар сохаи илм ва рушди инноватсионй пешсафанд, захирахои зиёди молиявявиро барои тадкикоти фундаменталию амалй, чори намудани барномахо ва лоихахои калони максадноки комплексй, аз чумла дар бахши харбй-саноатии сохаи иктисодиёт (ИМА, Британияи Кабир, Фаронса) чудо менамоянд;

• Кишвархое, ки инноватсияхоро фаъолона пахн мекунанд, дар тамоми бахшхои иктисодиёт мухити мусоиди инноватсиониро фарохам меоранд (Олмон, Шветсия, Швейтсария);

• 3. Мамлакатхое, ки комёбихои прогресси (тараккиёти) чахонии илму техникаро писанд медонанд, амалиёти бахшхои гуногунро дар хамаи намудхои сохаи инноватсионй фаъолона мутобик мекунанд (Хитой, Ч,опон, Кореяи Чанубй). Давлат барои дастгирй, танзим ва хавасмандгардонии рушди инноватсионй усулхои маъмурй ва иктисодй, маблаггузорй аз бучет, субсидияи илмй-тадкикотй, гузаронидани тадкикотхои фундаменталй ва амалиро дар донишгоххо фаъолона истифода мебарад. Низоми маблаггузории фаъолияти илмй -тадкикотй ва инноватсионй дар хоричи кишвар (пеш аз хама дар ИМА, Ч,опон, ва кишвархои Аврупои Еарбй) бо мавчудияти сарчашмахои сершумори маблагхо хос аст:

• давлат (тавассути бучети давлатй ё фондхои махсусе, ки макомоти давлатй идора мекунанд);

• фирмахо ва корпоратсияхои саноатй (маблаггузории корхои илмй-тадкикотй ва фаъолияти сармоягузорй аз манбаъхои худй);

• мактабхои олй (донишгоххои хусусй ва давлатй, коллечхо, мактабхои олии техникй);

• ташкилотхои гайритичоратй (бахши гайритичоратй), аз кабили шуъбахои тадкикотии назди донишгоххо, корпоратсияхои тадкикоти тичоратй, чамъиятхои касбии илмию техникй, фондхои хусусии хайриявй, ниходхои мустакили тадкикотй;

• сармояи хоричй.

Тачрибаи чунин давлатхо, аз кабили ИМА, Ч,опон, Олмон, Британияи Кабир, Фаронса ва Канада таваччухи хоса талаб мекунад. Дар онхо хавасмандгардонии рушди сохибкории инноватсионй асоси умумй - иштироки фаъолонаи давлат дар ташаккул ва татбики сиёсати давлатии инноватсиониро дорад. Фишанги асосии молиявии сиёсати инноватсионии давлатй истифодаи маблагхои бучети давлатй, аз чумла чудо намудани бевоситаи маблаг барои самтхои афзалиятноки рушди инноватсионие мебошад, ки ракобатпазирии иктисоди кишварро муайян мекунанд. Дар кишвархои пешрафтаи иктисоди бозаргонй давлат аз 20 то 50 фоизи харочоти миллии инноватсионии илмиро барои рушд ва дастгирии инноватсия, хавасмандгардонии рушди сохибкории хурди инноватсионй ба душ дорад. Х,иссаи харочот барои тадкикот ва инноватсия дар хачми умумии харочоти давлатй кам аст, аммо дар давоми 20 соли охир хеле устувор аст. Он дар ИМА 6-7%, дар Олмон, Фаронса, Британияи Кабир ва Италия 4-5% ва дар Ч,опон 3-5% мебошад [2, 34].

Усулхои маблаггузории мустакими сохибкории инноватсионй дар кишвархои пешрафта азинхо иборат аст:

• Усули маъмурию ташкилй. Дар ин сурат ба муассисахои давлатй ё озмоишгоххои дорои штати нисбатан устувор барои баргардондани харочотхо мувофики накшаи харочот маблаг чудо карда мешавад. Масалан, дар Олмон, ин намуди маблаггузорй (ба корхои илмй-тадкикотй мушаххас алокаманд нест) такрибан 40% маблагхои давлатиро ташкил медихад;

• Усули барномавию максаднок. Барои ичрои вазифаи муайян маблаг чудо карда мешавад. Дар ин маврид байни макомоти маблаггузор (агенти давлатй) ва ичрокунанда (одатан ширкат) шартнома баста мешавад. Дар ИМА такрибан 70% харочоти давлатй барои тадкикоти илмй-тахкикотй дар асоси маблаггузории шартномавй амалй карда мешавад. Гайр аз он, шартномахо дар асоси хуччатхои лоихавии муфассал ва такроран тасдикшуда баста мешаванд ва бо изхороти хаттии конунй мувофикашудаи тарафхои шартномавй оид ба

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

вазифахо, ухдадорихо ва масъулияти онхо таъмин карда мешаванд. Дар шартнома инчунин тартиби аник харч кардани маблаг, ичрои кори алохида, хисобот додан ва додани харочоти ичрокунандагони онхо муайян карда шудааст. Мувофики коида шартномахо ба мухлати аз 3—4 мох то 2 сол, камтар аз 4 сол баста мешаванд. Дар ин маврид намудхои гуногуни карордодхои шартномавй истифода мешаванд: бо пардохти харочоти вокей; бо пардохти харочот ва мукофоти устувор; бо кисман чуброни харочот ва подошпулии хавасмандкунанда; бо пардохти харочот ва мукофотхои даврагй; бо нархи муайян;

• Субсидиях,о (грантхо). Шаклхои гуногуни субсидия вучуд доранд. Масалан, дар ИМА - гранти хурди солона барои лоихахои кутохмуддати пешакй; грант ба коллечхои хурд то онхо тавонанд ба сатхи ракобатпазир бо грантхои тадкикотии мунтазам бирасанд; грантхо барои рушди мансабхои илмй ва гайра. Усулхои маблаггузории бевосита дар мамлакатхои аъзои Ташкилоти Х,амкории Иктисодй ва Рушд (ОЭСР) дар маблаггузории тадкикоти илмй ахамияти калон доранд.

Яке аз нишондихандахое, ки муносибати давлатро ба пешрафти илмию техникй тавсиф мекунанд, хачми маблаггузории сохаи илм мебошад. Бо ин максад, дар ИМА 2,9 дарсади ММД, равона карда мешавад. Ин ракам дар Ч,опон 3,0% Олмон 2,35% Фаронса 2,25% ва Шветсия бошад, 4,0 дарсадро ташкил медихад. Бояд кайд кард, ки Иттиходи Аврупо ба хамаи аъзои худ тавсия медихад, ки сатхи сармоягузорй ба илмро ба 2,5% ММД расонанд. Дар кишвархои Иттиходи Аврупо сатхи сармоягузорй ба илм аз 2 то 2,5 дарсади ММД баробар мебошад [3, 54].

Мутаасифона ин нишондихандахо дар кулли кишвархои Иттиходи Давлатхои Мустакил, аз чумла дар кишвари мо низ, сабабхои гуногунро дар бар дорад, чандон назаррас нест. Х,ол он, ки фаъолияти сохибкории истехсолй, махсусан дар сохахои саноат бо дарназардошти накши мухим доштанаш дар халли масоили иктисодию ичтимоми мамлакат ва ганй гардонидани имкониятхои бучети давлатй зери диккати доимии хукумати мамлакат карор дошта, дар ин самт пайваста тадбирхои муассир андешида мешаванд. Илова бар ин, дар доираи хуччатхои мухими стратегй, аз кабили «Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2030» пешрафти ояндаи Точикистон дар шакли индустриалй ва инноватсионй пешбинй гардидааст, ки мувофики он хиссаи сохаи саноат дар мачмуи махсулоти дохилй то соли 2030 бо такя бо рушди бахши хусусй ва сохибкории истехсолй бояд ба 22 фоиз расонида шавад. Аз ин гуфтахо маълум мегардад, ки холо дар назди кишвари мо як зумра максаду хадафхои олии стратегй, аз чумла табдил додани мамлакат аз кишвари аграриву саноатй ба мамлакати индустриаливу аграрй карор дорад.

Зикр кардан ба маврид аст, ки саноати имрузаи Точикистон зиёда аз 90 самт, аз чумла коркард, истихроч ва истехсолотро дар сохахои саноати хурокворй, сабук, мошинсозй, сохтмон, маъдан, коркарди металл ва кимиёро дар бар гирифта, дар он беш аз 140 навъи махсулот истехсол мегардад[4, 23].

Ноил гардидан ба хадафххои пешбинишуда, моро водор месозад, ки чузъхои таркибии ин бахши мухими иктисодиётро пайваста мавриди омузиш ва тахлилу барассй карор дода, рушди инбаъдаи сохахои саноатро бо роху усулхои нав таъмин намоем. Афзалиятхои нисбии кишвар дар шароити имруза ба сохахои истихрочу коркарди маъдан, истихрочи ангишт, саноати сабук ва кимиё, мошинсозй, коркарди металл, масолехи сохтмон ва саноати хурокворй рост меоянд.

Хулоса, ба андешаи мо чоннок намудани корхо доир ба халлу фасли масъалахои зикргардида ба васеъ чорй гардидани дастовардхои илмй дар истехсолот, зиёд гардидани шумораи корхона ва сохибкорони таввасути инноватсия фаъолияткунанда, инчунин афзоши истехсоли махсулоти таввасути инноватсия истехсолгардида ва дар мачмуъ ба баланд гардидани сатхи ракобатпазирии корхонахои инноватсионй мусоидат хохад кард.

АДАБИЁТ:

1. Большой расчет на малых: Эллекторони версия: https:// www. rbc. ru /newspaper /2019 /11/ 01 /5 db9abe99a794773c1fbd2e0;

2. Маълумоти вазорати саноат ва технологияхои нави Чумхурии точикистон дар соли 2020;

3. Маълумоти Кумитаи давлатии сармоягузорй ва идоракунии амволи давлатии Чумхурии Точикистон;

4. Маълумоти вазорати рушди иктисод ва савдои Чумхурии Точикистон.

5. Паёми Президенти Чумхурии Точикистон, ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон 26.01.2021;

6. Стратегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030;

7. Суханронии Президенти Чумхурии Точикистон дар ичлосияи дувуми Форуми иктисодй ва хамкории арабй бо кишвархои Осиёи Марказй ва Озарбойчон, ш. Душанбе 16.10.2017;

8. Л. М. Лапицкая, зарубежный опыт поддержки инновационной деятельности. Эллекторони версия https://core.ac.uk 2020 гг;