CC BY
8ИЛМ\ОИ ШуТИСОДП / ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ
РУШДИ СО^ИБКОРИИ ИННОВАТСИОНЙ ДАР ХОРИЦА ВА ИСТИФОДАИ ТАЧ,РИБАИ ОН ДАР ТОЦИКИСТОН
АЮБОВ ДИЛОВАР МИРЗОШАРИФОВИЧ,
номзади илми щтисод, дотсенти кафедраи щтисодиёт ва идоракунии
Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айнй,
Адрес: 734003 г. Душанбе проспект Рудаки 121,
Тел: (+992) 918904140E-mail: d_ayubov@list.ru
Мацсади тадцицот дар мацола ин муаян намудани рушди со^ибкории инноватсионй дар хорица ва истифодаи тацрибаи он дар Тоцикистон мебошад.
Муваффацияти фаъолияти инноватсионй аз вазъи умумии ицтисодии кишвар ва стратегияи илмию техникии давлатй, таъмини пурраи захира^о, шароити бозор, ма^орати касбии мутахассисон ва идоракунии самаранок вобаста аст.
Мацсади мацола: та^лили рушди со^ибкории инноватсионй дар хорица ва истифодаи тацрибаи он дар Тоцикистон мебошад.
Мувофици натица^ои тадцицот муаммоуои рушди со^ибкории инноватсионй дар хорица ва душворщои истифодаи тацрибаи он дар Тоцикистон мебошад. Муаллиф тавсия^оро пешнщод менамояд, ки ба бартараф намудани душворщои мавцуда дар со^аи инноватсия дар Цум^урии Тоцикистон нигаронида шудааст.
Калидвожа^о: инноватсия, тадцицот, тащицот, навоварй, илми, технология, ноу-хау, рушд, саноат, ицтисодиёт.
РАЗВИТИЕ ИННОВАЦИОННОГО ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА ЗА РУБЕЖОМ И ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ЕГО ОПЫТА В ТАДЖИКИСТАНЕ
АЮБОВ ДИЛОВАР МИРЗОШАРИФОВИЧ
кандидат экономических наук, доцент кафедры экономика и управления Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, Тел: (+992) 918904140 E-mail: d_ayubov@list.ru
Целью исследования в статье является определение развития инновационного предпринимательства за рубежом и использование его опыта в Таджикистане.
Успех инновационной деятельности зависит от общего экономического положения страны и государственной научно-технической стратегии, полной обеспеченности ресурсами, конъюнктуры рынка, профессиональных навыков специалистов и эффективного управления.
Цель статьи: проанализировать развитие инновационного предпринимательства за рубежом и использовать его опыт в Таджикистане.
По результатам исследования проблемы развития инновационного предпринимательства за рубежом и трудности использования его опыта в Таджикистане. Автор предлагает рекомендации, направленные на преодоление существующих трудностей в сфере инновационной деятельности в Республике Таджикистан.
Ключевые слова: инновации, исследования, инновации, наука, технология, ноу-хау, разработки, промышленность, экономика.
DEVELOPMENT OF INNOVATIVE ENTREPRENEURSHIP ABROAD AND USE OF ITS EXPERIENCE IN TAJIKISTAN
AYUBOVDILOVAR MIRZOSHARIFOVICH
candidate of economic science, associate professor of the Department of Economics and Management Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ainy
The purpose of the article in the article is to determine the development of innovative entrepreneurship abroad and use its experience in Tajikistan.
The success of innovation activity depends on the general economic situation of the country and the state scientific and technical strategy, full provision of resources, market conditions, professional skills of specialists and effective management.
Purpose of the article: to analyze the development of innovative entrepreneurship abroad and use its experience in Tajikistan.
According to the results of the study, the problem of developing innovative entrepreneurship abroad and the difficulty of using his experience in Tajikistan. The author offers recommendations aimed at overcoming the existing difficulties in the field of innovation in the Republic of Tajikistan.
Key words: innovation, research, research, innovation, science, technology, know-how, development, industry, economy.
Мукаддима, Муваффакияти фаъолияти инноватсионй аз вазъи умумии иктисодии кишвар ва стратегияи илмию техникии давлатй, таъмини пурраи захирахо, шароити бозор, махорати касбии мутахассисон ва идоракунии самаранок вобаста аст.
Биёед моделхои асосии рушди инноватсионии кишвархои аз чихати иктисодй пешрафтаро пешниход кунем:
• Кишвархое, ки дар сохаи илм ва рушди инноватсионй пешсафанд, захирахои зиёди молиявявиро барои тадкикоти фундаменталию амалй, чори намудани барномахо ва лоихахои калони максадноки комплексй, аз чумла дар бахши харбй-саноатии сохаи иктисодиёт (ИМА, Британияи Кабир, Фаронса) чудо менамоянд;
• Кишвархое, ки инноватсияхоро фаъолона пахн мекунанд, дар тамоми бахшхои иктисодиёт мухити мусоиди инноватсиониро фарохам меоранд (Олмон, Шветсия, Швейтсария);
• 3. Мамлакатхое, ки комёбихои прогресси (тараккиёти) чахонии илму техникаро писанд медонанд, амалиёти бахшхои гуногунро дар хамаи намудхои сохаи инноватсионй фаъолона мутобик мекунанд (Хитой, Ч,опон, Кореяи Чанубй).
Давлат барои дастгирй, танзим ва хавасмандгардонии рушди инноватсионй усулхои маъмурй ва иктисодй, маблаггузорй аз бучет, субсидияи илмй-тадкикотй, гузаронидани тадкикотхои фундаменталй ва амалиро дар донишгоххо фаъолона истифода мебарад.
Низоми маблаггузории фаъолияти илмй-тадкикотй ва инноватсионй дар хоричи кишвар (пеш аз хама дар ИМА, Ч,опон, ва кишвархои Аврупои Гарбй) бо мавчудияти сарчашмахои сершумори маблагхо хос аст:
• давлат (тавассути бучети давлатй ё фондхои махсусе, ки макомоти давлатй идора мекунанд);
• фирмахо ва корпоратсияхои саноатй (маблаггузории корхои илмй-тадкикотй ва фаъолияти сармоягузорй аз манбаъхои худй);
• мактабхои олй (донишгоххои хусусй ва давлатй, коллечхо, мактабхои олии техникй);
• ташкилотхои гайритичоратй (бахши гайритичоратй), аз кабили шуъбахои тадкикотии назди донишгоххо, корпоратсияхои тадкикоти тичоратй, чамъиятхои касбии илмию техникй, фондхои хусусии хайриявй, ниходхои мустакили тадкикотй;
• сармояи хоричй.
Тачрибаи чунин давлатхо, аз кабили ИМА, Ч,опон, Олмон, Британияи Кабир, Фаронса ва Канада таваччухи хоса талаб мекунад. Дар онхо хавасмандгардонии рушди сохибкории инноватсионй асоси умумй - иштироки фаъолонаи давлат дар ташаккул ва татбики сиёсати давлатии инноватсиониро дорад.
Фишанги асосии молиявии сиёсати инноватсионии давлатй истифодаи маблагхои бучети давлатй, аз чумла чудо намудани бевоситаи маблаг барои самтхои афзалиятноки рушди инноватсионие мебошад, ки ракобатпазирии иктисоди кишварро муайян мекунанд. Дар кишвархои пешрафтаи иктисоди бозаргонй давлат аз 20 то 50 фоизи харочоти миллии инноватсионии илмиро барои рушд ва дастгирии инноватсия, хавасмандгардонии рушди сохибкории хурди инноватсионй ба душ дорад. Х,иссаи харочот барои тадкикот ва инноватсия дар хачми умумии харочоти давлатй кам аст, аммо дар давоми 20 соли охир хеле устувор аст. Он дар ИМА 6-7%, дар Олмон, Фаронса, Британияи Кабир ва Италия 4-5% ва дар Ч,опон 3-5% мебошад [1, с. 28].
Усулхои маблаггузории мустакими сохибкории инноватсионй дар кишвархои пешрафта инхоро дар бар мегиранд:
• Усули маъмурию ташкилй. Дар ин сурат ба муассисахои давлатй ё озмоишгоххои дорои штати нисбатан устувор барои баргардондани харочотхо мувофики накшаи харочот маблаг чудо карда мешавад. Масалан, дар Олмон, ин намуди маблаггузорй (ба корхои илмй-тадкикотй мушаххас алокаманд нест) такрибан 40% маблагхои давлатиро ташкил медихад;
• Усули барномавию максаднок. Барои ичрои вазифаи муайян маблаг чудо карда мешавад. Дар ин маврид байни макомоти маблаггузор (агенти давлатй) ва ичрокунанда (одатан ширкат) шартнома баста мешавад. Дар ИМА такрибан 70% харочоти давлатй барои тадкикоти илмй-тахкикотй дар асоси маблаггузории шартномавй амалй карда мешавад. Еайр аз он, шартномахо дар асоси хуччатхои лоихавии муфассал ва такроран тасдикшуда баста мешаванд ва бо изхороти хаттии конунй мувофикашудаи тарафхои шартномавй оид ба вазифахо, ухдадорихо ва масъулияти онхо таъмин карда мешаванд. Дар шартнома инчунин тартиби аник харч кардани маблаг, ичрои кори алохида, хисобот додан ва додани харочоти ичрокунандагони онхо муайян карда шудааст. Мувофики коида шартномахо ба мухлати аз 3—4 мох то 2 сол, камтар аз 4 сол баста мешаванд. Дар ин маврид намудхои гуногуни карордодхои шартномавй истифода мешаванд: бо пардохти харочоти вокей; бо пардохти харочот ва мукофоти устувор; бо кисман чуброни харочот ва подошпулии хавасмандкунанда; бо пардохти харочот ва мукофотхои даврагй; бо нархи муайян;
• Субсидияхо (грантхо). Шаклхои гуногуни субсидия вучуд доранд. Масалан, дар ИМА - гранти хурди солона барои лоихахои кутохмуддати пешакй; грант ба коллечхои хурд то онхо тавонанд ба сатхи ракобатпазир бо грантхои тадкикотии мунтазам бирасанд; грантхо барои рушди мансабхои илмй ва гайра.
Усулхои маблаггузории бавосита дар мамлакатхои аъзои Ташкилоти Х,амкории Иктисодй ва Рушд (ОЭСР) дар маблаггузории тадкикоти илмй ахамияти калон доранд. Накши асосиро дар ин усулхо навъхои гуногуни имтиёзхои андозй мебозанд ва принсипхои сохтан ва татбики онхо дар кишвархои гуногун як хусусият доранд, харчанд маблагхои мушаххаси баргардонидани андозхо метавонанд гуногун бошанд[4, с. 219]. .
Дар кишвархои пешрафтаи саноатй намудхои зерини имтиёзхои андозй истифода мешаванд, ки бо ёрии онхо давлат фаъолияти инноватсионй, пеш аз хама, тичорати хурдро фаъол ва хавасманд мекунад:
- «таътилхои андозй» барои чанд сол аз фоидае, ки аз татбики лоихахои инноватсионй гирифтаанд ё ба рушд равона карда шудаанд;
- кам кардани меъёри андоз аз фоидае, ки барои тибки фармоиш ва корхои илмй-тадкикотй дар якчоягй бо корхонахои давлатй ичрошудааст;
- андозбандии имтиёзнок аз фоидае, ки дар натичаи истифодаи патентхо, ичозатномахо, ноу-хаухо ва дигар дороихои гайримоддии кисми моликияти зехнй ба даст омадааст;
- ба таъхир андохтани пардохтхои андоз аз фоида аз руи харочот барои инноватсия ва дигар максадхо.
Бахши давлатй дар кишвархои аз чихати иктисодй пешрафта, гарчанде ки он як манбаи мухим бокй мемонад, дуюминдарача мебошад, дар мукоиса бо Русия, ки аксарияти сохторхои тичорати хурд дар он чо бар ин назаранд, ки омили мухиме, ки ба рушди инноватсионии онхо халал мерасонад, набудани дастгирии молиявй мебошад. Дар Фаронса, охирин дар сатхи 42%, дар Олмон - 37%, ИМА - 36%, Ч,опон - 21%. Сахми сектори давлатй дар татбики корхои илмй-тахкикотй нисбат ба маблаггузории онхо хатто камтар буда, дар кишвархои пешрафтаи саноатй он 10-21 фоизи хачми умумии лоихахои инноватсионии илмиро ташкил медихад.
Дар Фаронса ин нишондиханда дар сатхи 42%, дар Олмон - 37%, ИМА - 36%, Ч,опон - 21% баробар мебошад. Х,иссаи бахши давлатй дар татбики натоичи илмй-тахкикотй нисбат ба маблаггузории онхо хатто камтар аст ва дар кишвархои пешрафтаи саноатй он 10-21 фоизи хачми умумии лоихахои татбикшавандаи инноватсионии илмиро ташкил медихад[3, с. 67].
Тачрибаи чахонй нишон медихад, ки шакли кобили кабули маблаггузории инноватсия сармояи венчурй, яъне сармоягузорихои мустаким дар мархилаи аввал ба корхонахо ва фаъолиятхои дорои хавфи баланд дошта мебошад, ки ба карзхои бонкй дастрасй надоранд.
Дар кишвархои аврупой, фаъолияти сармоягузории венчурй барои сармоягузорй ба ширкатхои нав, чавон, босуръат рушдёбанда ва аксаран ба технология нав нигаронида шуда равона карда шудасст. Маблаггузории венчурии корхонахои хурду миёна аллакай ба рушди технологй дар чунин сохахо, аз кабили биотехнология, технологияхои иттилоотй, электроникаи нимнокилхо ва технологияхои компютерй мусоидат кардааст. Маблаггузории венчурй аз хама бештар дар ИМА, Олмон, Британияи Кабир, Ч,опон ва Нидерландия мебошад. Ин кишвархо аз руи содироти махсулоти технологй пешсафанд.
Дар кишвархои мухталифи саноатй равандхои инноватсионй хусусиятхои худро доранд. Хусусиятхои фаъолияти инноватсионй дар баъзе кишвархои хоричй дар поён баррасй мешаванд.
Дар Иёлоти Муттахида, захирахои молиявй хам аз чониби давлат ва хам аз чониби фирмаву ташкилотхои хусусй ба даст меоянд. Маблаггузории хама тахаввулот ва инноватсия дар Иёлоти Муттахида такрибан ба андозаи зерин амалй карда мешавад: 35% - аз хисоби бучети федералй (такрибан 200 миллиард доллари ИМА); 60 фоиз — аз хисоби маблагхои худи ташкилотхои истехсолй; 5 фоиз — аз маблаги макомоти хокимияти махаллй. Донишгоххо, коллечхо ва ташкилотхои хусусии гайрихукуматй дар маблаггузории тадкикотй дар сатхи 5-6% иштирок мекунанд. Низоми дастгирии давлатии инноватсия дар Иёлоти Муттахида вактхои охир бо таксимоти равиши барномавй-максадй хос аст. Маблаггузорй хам ба бахшхои афзалиятноки технологй (биотехнология, энергетика, электроника, тандурустй) ва хам саноат (аэрокоинот, харбй-саноатй ва гайра) нигаронида шудааст. Такрибан 75% фаъолияти илмй-тадкикотй дар сохаи аэрокосмикй аз чониби хукумат маблаггузорй карда мешавад. Тадкикоти илмии истехсоли масолехи нав 35 фоиз аз хисоби давлат чудо карда мешавад. ^исми асосии ин пешрафтхо аз чониби хукумати федералй тавассути низоми грантхо маблаггузорй карда мешавад.
Хукумати ичроия дар Иёлоти Муттахида барандаи сиёсати миллй дар сохаи инноватсия мебошад. Дар айни замон хукумати федералй макомоти мутамаркази идораи тадкикоти илмй надорад ва ин фаъолиятро ба воситаи шумораи ками идораю ширкатхо ба амал мебарорад. Тичоратикунонии натичахои фаъолияти илмй-тахкикотй бо зиёда аз 20 конун ва фармонхои Президенти Иёлоти Муттахида танзим карда мешавад, ки манфиатхои ширкатхои хусусй - истеъмолкунандагони корхои илмй-тахкикотй, донишгоххо ва давлатро хамчун сармоягузори асосии илмй-тахкикотй мувозинат мекунанд.
Дар айни замон дар мамлакатхои Аврупо ахамияти сохахои илмталаб ва махсулоти баландтехнологй зиёд шуда истодааст. Кишвархои аврупой аз ибтидои солхои 1990-ум ба сохибкории инноватсионй фаъолона мусоидат мекунанд. Низоми маблаггузории давлатии тадкикоти илмй хам шаклхои бевосита ва хам шаклхои бавоситаро (имтиёзхои андоз, кредити имтиёзноки давлатй, аз хисоб баровардани амортизатсия) дарбар мегирад. Ин намуди дастгирй дар Фаронса, Австрия, Шветсия ва гайра фаъолона истифода мешавад.
Таваччухи бештар ба таъсис ва рушди ширкатхои хурди инноватсионй дода мешавад. Дастгирии давлатй ба равандхои инноватсионй дар кишвархои Аврупои Гарбй асосан ба инхо нигаронида шудааст:
- хавасмандгардонии равандхои инноватсионй;
- хавасмандгардонии хамкории байни донишгоххо ва хамкории байни ширкатхо;
- такмили низоми хифзи моликияти зехнй;
- такмили хизматрасонии иттилоотй;
- такмил додани конунгузории зиддиинхисорй.
Гуфтахои болоро чамъбаст намуда, ба хулосаи зерин омадан мумкин аст. Тагироти омилхои истехсолй дар афзоиши накши иттилоот, чузъхои зехнй ва инноватсионй ифода карда мешаванд. Ин тамоюлхо бо дигаргунсозии шаклу усулхои ташкил ва идоракунии субъектхои сохибкорй алокаманданд.
Тараккиёти технологии Точикистон чидду чахд хам аз чихати моддй ва хам аз чихати интеллектуалй ва воситахои зиёдеро талаб мекунад. Бешубха, Точикистон тачрибаи инноватсионии кишвархои пешрафтаро кадр мекунад. Махз ширкатхои саноатй дар якчо бо марказхои илмй ва ниходхо имкон медиханд, ки дар баъзе лоихахои инноватсионй пешравии муайяне ба даст оранд. Корхонахои бузурги саноатии Точикистон кодиранд стратегияи дарозмуддати рушди инноватсиониро амалй созанд, ки ба талаботи гуногуни бозор нигаронида шудаанд ва инчунин бояд ба таъсири бесуботии тагйирёбии кутохмуддати бозор тобовар бошанд.
Тахлили вазъи иктисодиёти Точикистон нишон дод, ки чидду чахди давлат хануз барои тагир додани тамоюлхои тараккиёти саноат ва истифодаи инноватсияхо кифоя нест.
Мутаасифона, баъд аз пош хурдани собик ИЧ,ШС ва сар задани чанги шахрвандй дар каламравй Точикистон бештари корхонахои саноатй аз кор боз монданд. Аз ин сабаб сохибкорони ватанй на танхо истехсолотро, балки сохаи инноватсияро аз сифр огоз карда истодаанд. Вобаста ба ин гуфтахо дар Точикистон базаи моддию техникй
барои рушди сохаи инноватсия вучуд надорад. Вале вобаста ба эълон гардидани солхои 2022-2026 хамчун «Солхои рушди саноат» метавон ба рушди саноат ва инноватсия замина гузорад, ки на танхо ба рушди босуръати иктисодй, балки ба афзоиши некуахволии халки Точикистон оварда расонад.
Мувофики нишондихандахои оморй дар Чумхурии Точикистон харочотхо аз хисоби воситахои бучетй барои илм ва инноватсия дар соли 2010 - 27581,4 хазор сомниро ташкил дод. Дар соли 2020 ин нишондиханда ба 82820,4 хдзор сомонй баробар шуд, ки нисбат ба соли 2010 се маротиба зиёд мебошад[8, с. 111].
Шумораи муассисаю ташкилотхои илмй, ки корхои илмй-техники ва инноватсиониро ичро мекунанд дар соли 2010 - 56 адад буда, дар соли 2020 ба 82 адад расид[8, с. 111].
Шумораи кормандон дар фаъолияти асосй (илмй-инноватсионй) дар соли 2010 -5756 нафарро ташкил медод, ки аз онхо 334 нафараш доктори илм, 896 нафар номзади илм 4526 нафараш бе унвон мебошанд. Ин нишондиханда дар соли 2020 - 4269 нафарро ташкил намуд, ки аз он 337 доктори илм, 849 нафар номзади илм ва 3083 нафараш бе унвон мебошанд [8, с. 111].
Инчунин дар соли 2010 ичрои корхои илмй-инноватсионй ба 22027 хазор сомонй баробар буда, дар соли 2020 ба 75292,7 хазор сомонй расид[8, с. 113].
Аз гуфтахо дар боло зикр гардида ба хулосае омадан мумкин аст, ки харочотхо дар сохаи инноватсия сол аз сол афзуда истода аст. Дар охир бояд кайд кард, ки сохаи инноватсия дар чумхуриамон дар чараёни рушд ва афзоиш карор дорад.
АДАБИЁТ
1. Агарков С. А., Кузнецова Е. С., Грязнова М. О. Инновационный менеджмент и государственная инновационная политика Издательство: Академия Естествознания, год издания: 2011
2. Андрейчиков, А. В. Стратегический менеджмент в инновационных организациях : системный анализ и принятие решений / А. В. Андрейчиков, О. Н. Андрейчикова. - М. : Вуз. учебник : ИНФРА-М, 2013. - 394 с.
3. Артюшина, Е. В. Исследование прогнозного новшества на наличие стратегического соответствия в диверсифицированной организации / Е. В. Артюшина // Менеджмент в России и за рубежом : журнал. - 2013. - № 2. - С. 425.
4. Беляев, А. А. Антикризисное управление / А. А. Беляев - М. : ЮНИТИ, 2013. - 311 с.
5. Бухарова, М. Управление трансфером технологических инноваций: отраслевая цепочка ценностей / М. Бухарова // Проблемы теории и практики управления. - 2013. - № 1. - С. 260.
6. Долженко, Р. А. Инновации в управлении персоналом в коммерческом банке : монография / Р. А. Долженко ; Алт. ин-т труда и права (фил.) Образоват. учреждения профсоюзов «Акад. труда и социал. отношений». - Барнаул : Азбука, 2012. - 177 с.
7. Иванус, А. И. Гармоничный инновационный менеджмент / А. И. Иванус ; предисл. д-ра техн. наук, проф. А. П. Стахова. - М. : URSS: ЛИБРОКОМ, 2011. - 247 с.
8. ТОЧИКИСТОН: 30 - СОЛИ ИСТИКЛОЛИЯТИ ДАВЛАТЙ. Мачмуаи оморй. Душанбе - 2021 с.;
9. WWW.STAT.TJ;
10. WWW.NBT.TJ;
11. WWW.MEDT.TJ.
ТАКМИЛИ ИДОРАКУНИИ ДАВЛАТИИ РАВАНДИ ИЧ.ТИМОИЮ ИЦТИСОДИИ СИСТЕМАИ ТАХ.СИЛОТИ МИЁНАИ КАСБИИ Ч.УМХ.УРИИ ТОЧИКИСТОН
АЗИЗОВ ШОАЗИЗ САМИЕВИЧ,
номзади илм^ои щтисодй, дотсенти кафедраи иктисодиёт ва идоракунии Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айнй, 734003 ш.Душанбе,проспекти Рудакй 121, почтаи электроны shoaziz2007@mail.ru, тел. (+992) 935671997; ABFОНЗОДА ДИЛАФРУЗИХАБИБУЛЛО, унвонцуи кафедраи щтисодиёт ва идоракунй Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айнй;
%аёти инсонро бе менецмент тасаввур кардан мумкин нест. Аммо назорат на хамеша ба воситаи давлат ба амал меомад. Замоне буд, ки давлат набуд.
Мацсади мацола: Дар мар^илаи пеш аз давлатй вазифаи идоракунии одамонро ташкилотхои давлатй (сардорони авлод ва цабилауо, шурои пирон ва г.) ицро мекарданд.
