CC BY
73«TA'M» SEMANTIK MAYDONI (INGLIZ VA O'ZBEK TILLARI MATERIALI
ASOSIDA)
E'zozxon Madaminjon qizi Mamajonova
Andijon davlat universiteti stajyor tadqiqotchisi
ANNOTATSIYA
Maqolada ongning tasniflash faoliyati va tilning munosabat obyekti hamda til va og'iz bo'shlig'i turli qismlarining sezuvchanligi, ta'm bilish retseptorlari bilan bog'liq baholovchi tushunchalarning, "ta'm" semantik maydonini hosil qiluvchi so'zlarning turli semantik xususiyatlari ingliz va o'zbek tillari materiallari asosida yoritib berilgan. Ingliz va o'zbek tilida "ta'm" semantik maydonini hosil qiluvchi so'zlarning turli ma'noviy xususiyatlari hamda turli darajalarini ifodalovchi sifatlar va ularning sinonimlari tahlil qilingan.
Kalit so'zlar: semantik maydon, persepsiya, his-tuyg'u, ta'm bilish, ta'm belgilari, mentalitet, ongning tasniflash faoliyati, ta'm retseptorlari.
SEMANTIC FIELD "TASTE" (BASED ON THE MATERIAL OF ENGLISH
AND UZBEK LANGUAGES)
ABSTRACT
The article deals with the classification of the mind and the object of language relations and the sensitivity of different parts of the tongue and oral cavity, the evaluative concepts related to taste receptors, the various semantic features of the words that make up the semantic field of "taste" are explained on the basis of English and Uzbek materials.
Keywords: semantic field, perception, emotion, taste, taste traits, mentality, classification function of mind, taste receptors.
Shaxsning va umuman jamiyatning qadriyatlari va baholari tizimi til yordamida shakllangani uchun baholovchi tasniflash ko'p jihatdan til bilan belgilanadi va shuning uchun aniq milliy o'ziga xos xususiyatga ega bo'ladi. Til faqat ongimizning tasniflash faoliyati natijalarini aks ettiradi: obyektlarning jismoniy va funksional xususiyatlari ularning nomlariga bog'liq emas. Baholovchi toifalarga ajratishda til tegishli baho toifalarini shakllantirishda va baholarni o'zgartirishda bevosita ishtirok etadi. Bu baholovchi tushunchalarning tasnifi, vaziyatga bog'liq emasligining namoyonidir.
Baholovchi tushunchalar va toifalarning shakllanishi va umuman baholovchi toifalarga asoslangan mezonlar, fikrlar yoki standartlar ko'lami, o'z navbatida, har xil
asoslarga ega bo'lishi mumkin. Bu o'ziga xos his-tuyg'ularga - insonning hissiy tajribasiga, mavjud standartlarga va ayrim sezgilarga asoslangan bo'ladi.
Ta'm bilish — turli eriydigan moddalarning ta'm bilish retseptorlariga, asosan, tilga (umurtqalilarda) ta'sir etishi natijasida paydo bo'ladigan sezgi.
Shirin, nordon, achchiq, chuchuk va sho'r sezadigan maza bilish sezgilari farq qilinadi. Bu sezgi ma'lum moddalarning o'ziga mos keluvchi maza bilish retseptorlarini qo'zg'atishi natijasida namoyon bo'ladi.
Til va og'iz bo'shlig'i turli qismlarining sezuvchanligi bir xil emas, masalan, til uchi shirinni, o'zagi achchiqni, chetlari esa nordon va sho'r mazani sezadi. Turli mazaga ega bo'lgan mahsulotlar bir vaqtda yoki ketma-ket iste'mol qilinganda maza bilish sezgisi ovqat ta'mini almashtirib yuborishi mumkin.
Maza-ta'mni ifodalovchi va baholovchi sifatlar bir maydonga birlashishida asos bo'luvchi va ularning asosiy ma'nosi tarkibida «ta'm» semasining mavjudligi hisoblanadi. Maydonning asosiy yadrosi ta'm xususiyatlarini bildiruvchi sifatlardan iborat. Odatda, tadqiqotchilar to'rtta asosiy ta'm belgilarini ajratadilar: nordon, shirin, achchiq va sho'r. Qolgan ta'm sezgilari ularning atrofida guruhlanadi. Tadqiqotchilar bir necha bor ta'm bilish xislati hissiyotning obyektiv tuzilishini tasvirlash bilan emas, balki ta'm bilish xislati ma'lumot tashuvchisiga ishora qilish bilan ifodalanishini ta'kidlaganlar. Shuning uchun ta'm bildiruvchi sifatlarning asosiy ma'nosi tuzilishi quyidagi shaklga ega:
«ta'm + N + [baho + intensivlik] »
bu yerda N - ma'lumot tashuvchining etaloni, o'lchovi. Misol uchun, nordon -«limon - sirka ta'miga ega bo'lgan qizil nordon mevali buta (so'k)». Masalan; Nordon -«limon sirkasi so'ki kabi ta'mida o'tkir bo'ladi». Shu bilan birga, «...har bir xalqning muayyan did haqidagi g'oyasi turli «ma'lumotnoma obyektlari» bilan bog'liq. Shunday qilib, o'zbeklar achchiq ta'mni qalampir bilan, inglizlar apelsin po'sti ta'mi yoki kofe cho'kmasi ta'mi bilan bog'lashadi. «Baholash» va «jadallik» semalari leksik ma'noning yadrosiga ham kiritilishi va uning periferiyasini hosil qilib, ta'm xislatining namoyon bo'lish intensivligini va so'zlovchilarning belgilangan xislatga saralash va baholovchi munosabatini ko'rsatishi mumkin. Ta'mni belgilash maydoniga quyidagi sifatlarni kiritamiz:
1) «N + [baho + int] ta'miga ega» ma'nosidagi sifatlar. Bu quyidagicha tashkil topadi:
a) sifat uchun bo'lgan bu qiymati asosiy hisoblanadi, birlamchi - nordon, chuchuk, shirin, achchiq / sour, acid, sweet, bitter, tart;
b) ta'm atributining belgilanishi ikkinchi darajali bo'lgan nisbiy sifatlar - sho'r, shuvoqli, temirli, asalli, asal hidli va boshqalar / salty, briny, metallic, honeyed, spicyetc. Sabzili, qulupnayli, vanilnli, shakarli, metalli, temirli ta'm lazzat va hokazo: yangi ta'm xususiyatlari turli semantik nisbiy sifatlar bilan o'zbek tilida kuzatilishi
mumkin. Shuning uchun o'zbek tilida ta'mni belgilash maydoni ochiq tizimdir. Ingliz tilida so'z shakllanishi asosan konversiya (o'xshashlik) usuliga ega bo'lgan biz - normal guruhlar ustunlik qiladigan tilidan farqli o'laroq, ta'mni belgilash (sugary, saccharine, strawberry, salt) maydonning ochiqligi haqida gapirishimiz mumkin.
2) «N» ta'mini orttirgan, sabab «A» ma'nosiga ega bo'lgan sifatlar - taxir, nordon, achigan - rank, rancid, aigri, rance, ranci.
3) ta'm belgisining namoyon bo'lish jadalligidan dalolat beruvchi ma'nosi bo'lgan sifatlar. Ularning ma'no tuzilishiga ko'ra quyidagi shaklga ega: a) «N ta'mga ega + int > + [baho ( - )]» - shirin, shirali. O'zbek tilida ta'm atributining intensivligini reduplikatsiya yo'li bilan ham o'tkazish mumkin. Bunda reduplikatsiya yo'li bilan hosil qilingan birliklarda leksikgrammatik jihatdan bir butunlikni tashkil qiladi: shira-sho 'r; ikkinchi komponentga ega bo'lgan murakkab sifatlar ustma-ust: shirin-shakar, achchiq-taxir; sinonim komponentlarga ega bo'lgan murakkab sifatlar: nordon-achchiq, chuchmal-shirin tarzida qo'llaniladi. Ta'm atributining haddan tashqari namoyon bo'lishi ko'pincha ta'm uchun yoqimsiz, shuning uchun o'zbek sifatlarining semantikasi salbiy baho semasini o'z ichiga oladi. Ingliz tilida esa baholash mavjud emas.
4) Murakkab ta'm xususiyatlarini bildiruvchi sifatlar. Bu qism ikki guruh bilan ifodalanadi. Birinchi guruh «N1 + N2 ta'miga ega» degan ma'noga ega sifatlarni birlashtiradi, bu yerda N1 - bu birinchi etalon belgi tashuvchisi, N2 - bu ikkinchi etalon belgi tashuvchisi: shirin va nordon («shakar va limonning ta'mi»), achchiq-sho'r («nordon va tuzning ta'mi»), achchiq-bodom («nordon va bodomning ta'mi»). Ingliz tilida bu sour-sweet (nordon-shirin) va bitter-sweet (achchiq-shirin) sifatlar. Sifatlarning ikkinchi guruhi «N + ta 'mga ega bo 'lgan» ma'nosini anglatadi: bog'lovchi, tortiq, ta 'mi o 'tkir, qamashtiruvchi/ astringent, tart, piquant, pungent, acerb.
5) Har qanday ma'lumot tashuvchisidan qat'iy nazar ta'm atributini bildiruvchi sifatlar qiymatlar bilan: a) «ta'mli + baho ( + )» - mazali, ishtahali, suvli, shirin, mazali - flavourous, savoury, delicious, palatable, succelent, tasty, appetizing, sappy, juicy, fruity, dainty; b) «ta'mli + bahoga ega ( - )» - bemaza / distasteful, unpalatable; v) «ta'msiz + [baho ( - )]» - ta'msiz, chuchuk/ asteless, insipid, flavourless, unfavoured. Bu sifatlar ma'no yaqinligiga ko'ra umumiylikni tashkil etishi mumkin, shuning uchun «shirin», «nordon», «achchiq», «sho'r», «mazali», «ta'msiz», «bemaza» kabilarga ajratiladi. Xuddi shu sifatlar turli sema guruhlarining bir qismi bo'lishi mumkin, masalan, sho'r (tuzli /tuzli bo 'Imagan) sifatning antonimidir va u bilan bir xil guruhga kiritiladi; boshqa tomondan, u o'ziga xos ta'm yo'qligini ko'rsatadi va bu holda «bemaza» «(tasteless)» guruhiga kiritilishi mumkin. «Taxir» («Tart») guruhidagi sifatlar bir necha semantik maydonlarning birikmasida joylashgan: «ta'm», «sezgi», «shakl» va «qisqarish xususiyati»/ «Taste», «Touch», «Shape» and «Contraction Property». Shunday qilib, «ta'm» maydonining yaqinroq markazida joylashgan taxir, qamashish, nordon/ acerb, acrid, pungent, piquant/ sifatlarni oladi. O'zbek tilidagi
sifatlovchi-bog'lovchi «qisqarish xususiyati» maydoni markaziga intiladi, uning ingliz tili ekvivalenti (burishtiruvchi, tish qamashtiradigan), (astringent)ga qaraganda «ta'm» maydoniga yaqindir. O'tkir sifatlar asosiy ma'nosiga ko'ra «shakl» maydoniga kiritiladi, faqat ikkilamchi ma'noda ular «ta'm» maydoniga tegishlidir. O'zbek tilida asosiy ta'm xususiyatlari nordon, achchiq va sho'r aralash ta'm xususiyatlari orqali shirin bilan bog'liq nordon-shirin, achchiq-taxir, shirin-sho'rlarga bo'linadi; bundan tashqari, sho'r va achchiq ham bog'langan (achchiq-sho'r, sho'r-achchiq); shirin va sho'r bir-biriga semantik komponenti mavjudligi yo'qligi bilan qarama-qarshidir. Asosiy ta'm xususiyatlarini ifodalovchi sifatlarga yaqinroq ular bilan sinonim bo'lgan sifatlar (sirka, shakar, asal, qiyom, shuvoq, qand)/( acetic, sugar, honey, treacle, wormwood, sweet) bo'lib, natijada bu so'zlar ta'm xususiyatini ko'rsatuvchi sifatlardir (orttirilgan ta'm xususiyati: nordon, nordon, nordon, qoramti / acquired a taste sign «: sour, sour, sour, rancid». Bundan keyin asosiy sifatlarlar mavjud bo'lib, ular ta'mga xos xususiyatning turli darajalarini ko'rsatadi. Ta'm maydonlari ingliz va o'zbek tillarida semantik tuzilishi jihatdan bir-biriga o'xshash va faqat miqdoriy jihatdan farq qiladi. «Nordon» va «achchiq» / «acidic» va «bitter»/ guruhlari bo'lib, u ikkita o'xshash tilda markaziy o'rinni egallaydi. Yaqin periferiyada «orttirilgan ta'm atributi» ma'nosidagi asosiy sifat va sifatlarning sinonimlari joylashtirilib, ular ham dominant sifatlarning sinonimlari sifatida harakat qiladi. Uzoq periferiyada shuningdek, o'zbek tilida atributning turli darajalarini ifodalovchi sifatlar mavjud. Ta'kidlash kerakki, bir-biridan ajralib turadigan «sho'r» so'zlar guruhining izolyatsiyasi ingliz tiliga xosdir. Ehtimol, ingliz mentaliteti uchun asosiy ta'm belgilari shirin, achchiq va nordon hamda sho 'r / sweet, bitter and sour, and salty / garchi u muhim ta'm belgisi bo'lsa-da, hali ham asosiy narsalar bilan bog'liq emas. O'zbek tilida barcha ta'm belgilari murakkab munosabatlarga kirishadi, ammo shunga qaramasdan markaz - «shirin» belgidir. Ta'm belgilash sifatlarining soni til bilan farq qiladi, lekin bu farq taqqoslanayotgan tillarda ba'zi ta'm ta'riflarining yetishmasligini anglatmaydi. O'zbek tili sintetik til bo'lib, turli xil xususiyatlarning namoyon bo'lish darajasini (nordon, nordonroq, o'ta nordon, shirin, shirinroq, o'ta shirin) /(sour, sour, sour, sweet, sweetish, sweetest)/ uzatishga imkon beruvchi rivojlangan affikslar tizimiga ega. Ingliz tilida «ravish + sifat» analitik konstruksiyalari ko'pincha ularga mos keladi: slightly sweet ( = shirinroq), extremely sweet ( = shirin).
Yuqorida zikr qilingan mulohzalarga tayangan holda ta'kidlash mumkinki, "ta'm-maza" - bu insonlarning qabul qilish va idrokini ifodalovchi muhim persepsiyalardan biri sifatida lisoniy tadqiqot uchun obyekt sifatida xizmat qiladi. "Ta'm-maza" semasiga ega bo'lgan leksemalar turli so'z turkumlariga mansub bo'lgan leksemalar bilan birlashib, unga yondosh bo'lgan konnotativ ma'nolarni ham ifodalab, o'zining pragmatik xususiyatlarini namoyon qiladi. U nutqda qo'llanganda uning pragmatik xarakteri (konnotativ ma'nosi) doim unga hamroh sifatida namoyon bo'ladi.
REFERENCES
1. Qo'chqortoyev I. So'zlarning leksik-semantik to'dalari haqida//ToshDU ilmiy asarlari. 359-chiqish.- Toshkent, 1969.
2. Yoqubov J.A. Modallik kategoriyasining mantiq va tilda ifodalanishining semantik xususiyatlari. Toshkent. Fan. 2005.
3. Ш.Искандарова. Узбек тили лексикасини мазмуний майдон сифатида урганиш (шахс микромайдони). - филол. фанлари док. Автореферат - Т. 1999.
4. Akmajian A., Demers R., Former A., Harnish R. An Introduction to Language and Communication. The MIT Press-Cambridge. 1999.
5. Foley W.A. Trends in Linguistics. The Role of Theory in Language Description. Berlin, New York. 1993.
6. Мерзлякова А.Х. Семантическое варьирование прилагательных в поле Вкуса // Актуальные проблемы лингвистики и методики преподавания иностранных языков. Ижевск, 2002 г. - С.98-116.
