CC BY
4TA'LIM XIZMATLARINI RIVOJLANTIRISHDA PUBLITSISTIK USLUBDAGI MATNLARING LINGVISTIK ASPEKTARI Gafurova Gulruh Baxtiyarovna
Jizzax davlat pedagogika universiteti katta o'qituvchi https://doi.org/10.5281/zenodo.10676357
Annotatsiya. Maqolada, publitsistik matnlarning til va nutqning qo'llanishidagi xususiyatlari, retorika vositalaridan foydalanishning muhimligi, ma'noli tuzilma va tilning sifatlarini qo'llashning ahamiyati, maqsad va auditoriya bilan mos kelishning muhimligi haqida ma'lumotlar berilgan. Lingvistik aspektlar publitsistik uslubdagi matnlarning tuzilishi va ma'nolarni yetkazish usuli bilan bog'liqdir. Maqola, publitsistik matnlarning muvaffaqiyatli tuzilishi va ma'nolarni yetkazish usulini tushuntiradi.
Kalit so'zlar: publitsistik uslub, leksik taraqqiyot, so'z o'zlashtirish, ichki manbalar, kalkalash, faollashgan so'zlar.
Abstract. The article provides information on the features of journalistic texts in the use of language and speech, the importance of using rhetorical tools, the importance of using meaningful structure and qualities of language, the importance of matching the purpose and audience. Linguistic aspects are related to the structure of journalistic style texts and the way of conveying meanings. The article explains the successful structure of journalistic texts and the method of conveying meanings.
Keywords: journalistic style, lexical development, word acquisition, internal sources, copying, activated words.
Аннотация. В статье представлена информация об особенностях публицистических текстов в использовании языка и речи, важности использования риторических средств, важности использования смысловой структуры и качеств языка, важности соответствия цели и аудитории. Лингвистические аспекты связаны со структурой текстов публицистического стиля и способом передачи смыслов. В статье объясняется удачная структура публицистических текстов и способ передачи смыслов.
Ключевые слова: публицистический стиль, лексическое развитие, усвоение слов, внутренние источники, копирование, активированные слова.
Publitsistik va boshqa uslublarda qo llanayotgan o zlashmalarning ma'lum bir qismi ozbek lingvomadaniyatida yangi tushunchalarning nomi sifatida paydo bo'lmagan, balki, N.S.Valgina aytganidek, mavjud tushunchalarni farqlash, biror tushunchani maxsuslashtirish zarurati tufayli kirib kelgan. Masalan, keyingi paytlarda publitsistik uslubda innovatsiya so'zi juda faollashdi. Mamlakatda innovatsion faoliyatni rivojlantirishga ko'maklashuvchi alohida vazirlik tashkil etildi. OAV sohasida matbuotning alohida o'z o'rni mavjud. Shuningdek quyidagi vazifalar ham muhim ahamiya kasb etadi: informativlik, targ'ibot, tashkilotchililik, tarbiyaviylik, tashviqot, reklamalilik, ta'sirchanlik. Ta'sirchanlik matbuotning ijod jarayoni bilan bog'liq. Gazetada ta'sirchanlikni ta'minlashda quyidagi xususiyatlar nazarda tutiladi: ommaviylik, obrazlilik, emotsionallik, munozaralilik, ekspressivlik, ixchamlik, konkretlilik. [1, 17-b]
Publitsistik uslubdagi matnlarning lingvistik aspektlari, ularning til va nutqning qo'llanishidagi xususiyatlari va o'zgarmasligi bilan bog'liq. Bu aspektlar quyidagilar bo'lishi mumkin:
1. So'z orqali ifoda: Publitsistik uslubdagi matnlarda so'zlar va so'z birikmalarining tanlanganligi va amaliyoti muhimdir. Shuningdek, so'zlar va ifodalar matnning maqsadini, ma'noni va ma'noni yetkazish usulini ifodalaydi.
Publitsistik matnlarda so'zlar va so'z birikmalarining tanlanganligi va amaliyoti juda muhimdir. Bu tilda yozilgan matnlar ko'plab odamga yetkaziladi, shuning uchun ularning o'qituvchilarga va o'rganuvchilarga to'g'ri yetkazilishi zarur.
Publitsistik matnlarda so'zlar va so'z birikmalarining tanlanganligi, matnning tushunarli, aniq va to'g'ri bo'lishini ta'minlaydi. Bu tilda yozilgan matnlarda so'zlar va so'z birikmalarining ilmiy, ma'naviy yoki ijtimoiy maqbuliyati juda muhimdir. Shuning uchun yozuvchi matnda foydalanilgan so'zlarni va so'z birikmalarini juda diqqat bilan tanlashi kerak. Amaliyoti qobiliyati esa, matnni o'quvchiga tushunishni, tushunishga olib kelishni va matndagi fikr va ma'lumotlarni aniq ifodalashni ta'minlaydi. Amaliyoti qobiliyatining yuqori bo'lishi uchun yozuvchi matnda foydalanilgan so'zlar va so'z birikmalarini to'g'ri va samarali tanlashi kerak. Shuningdek, amaliyoti qobiliyati matnda foydalanilgan so'zlar va so'z birikmalarini o'qituvchiga yoki o'rganuvchiga yetkazishda muhimdir.
Bular bilan birga, publitsistik matnlarda so'zlar va so'z birikmalarining tanlanganligi va amaliyoti matnning sifatini oshiradi va matnning maqsadiga muvofiq ravishda yetkazilishini ta'minlaydi.
2. Retorika vositalari: Publitsistik matnlarda retorika vositalaridan foydalanish juda muhimdir. Retorika vositalari, maqola yoki maqolni kuchliroq qilish, qiziqarliroq qilish yoki qaror olish uchun foydalaniladi.
Retorika vositalari, publitsistik matnlarda fikr, maqsad va ta'sirni kuchaytirish uchun juda muhimdir. Bu vositalar yozuvchining matnga qiziqishni oshirish, o'qituvchiga yoki o'rganuvchiga matndagi fikr va ma'lumotlarni engilabiy va ta'sirli ko'rsatishga yordam beradi.
Retorika vositalaridan foydalanishning bir qatori misollar quyidagilardir:
1. Istifoda: Matnda qiziqishni oshirish uchun istifoda vositasi foydalaniladi. Istifodaning maqsadi matndagi fikrni kuchaytirish va qiziqarliroq qilishdir.
2. Mavzu mashhurlik: Matnda mavzu mashhurligi vositasi orqali matnning muvofiqligi va qiziqish darajasini oshirish mumkin. Mavzu mashhurligi vositasi matndagi fikrni ko'rsatish va o'qituvchiga yoki o'rganuvchiga matnning muhimiyatini bildirishga yordam beradi.
3. Ta'sirchi so'zlar: Retorika matnlarda ta'sirchi so'zlar foydalaniladi, chunki ular o'qituvchiga yoki o'rganuvchiga matndagi fikr va ma'lumotlarni ta'sirli va qiziqarli ko'rsatishda yordam beradi.
4. Taqriz: Taqriz vositasi foydalanilishi bilan matnda muhokama va munozara nuqtai nazarini kuchaytirish mumkin. Taqriz vositasi matnda fikrni mustahkamlash va qiziqarliroq qilishga yordam beradi.
Retorika vositalaridan foydalanish, publitsistik matnlarni kuchli, ta'sirli va qiziqarli qiladi. Bu vositalar yozuvchining fikr va maqsadlarini aniq ifodalashga yordam beradi va o'qituvchiga yoki o'rganuvchiga matnni tushunishga yordam beradi.
3. Ma'noli tuzilma: Publitsistik matnlarda ma'noni yetkazish usuli juda muhimdir. Ma'noli tuzilma, matnning tuzilishi, ma'nosi va maqsadi haqida fikr bildirishga yordam beradi.
Publitsistik matnlarda ma'noni yetkazish usuli, matn muallifi yoki so'zlovchining o'qituvchiga yoki o'rganuvchiga ma'lum bir fikr, maqsad yoki xabar yetkazishni maqsad qiladi. Bu usul matnda ko'rsatilayotgan fikrni, ma'lumotni yoki xabarni aniq va sodda shaklda o'qituvchiga yetkazishga yordam beradi.
Ma'noni yetkazish usuli quyidagi bosqichlardan iborat bo'lishi mumkin:
1. Maqsadni belgilash: Publitsistik matnning boshlanishi odatda maqsadni belgilash bilan boshlanadi. Bu maqsad matnda ko'rsatilayotgan fikr, ma'lumot yoki xabarning muhimiyatini va maqsadini aniq ifodalaydi.
2. Fikrni ta'riflash: Matnda ko'rsatilayotgan fikr, ma'lumot yoki xabar aniq va sodda shaklda ta'riflanadi. Bu fikrning muhimiyati, o'ziga xos sifatlari va maqsadi tushunishga yordam beradi.
3. Dalillar bilan kuchaytirish: Ma'noga ko'rsatilayotgan fikr, ma'lumot yoki xabar matnda taqrizlar, misollar yoki dalillar orqali kuchaytiriladi. Bu dalillar fikrni mustahkamlash va o'qituvchiga yoki o'rganuvchiga fikrni tushunishga yordam beradi.
4. Mantiqiy qurilmalar: Publitsistik matnlarda mantiqiy qurilmalar va munozaralar bilan fikr, ma'lumot yoki xabarni kuchaytirish odatda amalga oshiriladi. Bu mantiqiy qurilmalar fikrni tushunish va qiziqarliroq qilishga yordam beradi.
5. So'zlar va retorika vositalari: Ma'noni yetkazish usulida so'zlar va retorika vositalari juda muhim ahamiyatga ega. Retorika vositalari matnda fikrni ta'sirli va qiziqarli ko'rsatishga yordam beradi.
Ma'noni yetkazish usuli publitsistik matnlarda fikr, ma'lumot yoki xabar ko'rsatishning eng samarali va sodda usulidir. Bu usul matnda ko'rsatilayotgan ma'noni tushunishga, qiziqarliroq qilishga va o'qituvchiga yoki o'rganuvchiga yetkazishga yordam beradi.
4. Tilning sifatlarini qo'llash: Publitsistik matnlarda tilning sifatlariga e'tibor beriladi. Tilning so'zlar, so'z birikmalar va ifodalar orqali ma'nolarni yetkazishda qanday o'zgarishlar kiritilganligi muhimdir.
Publitsistik matnlarda tilning sifatlari ma'noga qanday yetkazilishi va tushunishini kuchaytirishda katta ahamiyatga ega. Tilning to'g'ri, sodda, ma'noga mos keladigan, qiziqarli, mantiqiy, amaliy va retorika vositalari bilan boyitilgan bo'lishi fikrni aniq va sodda shaklda yetkazishga yordam beradi.
5. Maqsad va auditoriya: Publitsistik matnlarning til va nutqi, maqsad va auditoriya bilan mos kelishi muhimdir. Matnning maqsadi va qaysi auditoriyaga yo'naltirilganligi, til va nutqning tanlanganligini belgilaydi.
Bu lingvistik aspektlar publitsistik uslubdagi matnlarning tuzilishi va ma'nolarni yetkazish usuli bilan bog'liqdir. Matnning to'g'ri tuzilishi va ma'nolarni yetkazish usuli, matnning maqsadini muvaffaqiyatli olib borishi uchun muhimdir.
O'zbek tili publitsistik uslubining leksik taraqqiyoti haqida so'z borar ekan, albatta, bu uslubda qo'llanilayotgan qayta faollashgan so'zlarga to'xtalish lozim. Chunki qayta faollashgan so'zlarning asosiy qismi ijtimoiy-siyosiy tushunchalarni ifodalovchi so'zlar bo'lib, ularning faol qo'llanish o'rni publitsistik matnlardir.
Davriy matbuot shakli, mazmun mohiyatidan qat'iy nazar, adabiy til me'yorlaridan chetga chiqmasligi maqsadga muvofiq bo"ladi. Garchi bugunga kelib axborot globallashuv, jadallik sharoitida, davr taqozosiga ko'ra matbuotda ixtisoslashuv yuz bermoqda. Endilikda ixtisoslashuv gazeta tiliga ham o'z ta'sirini o'tkazmoqda. Gazeta, jurnal qaysi sohaga ixtisoslashgan bo'lsa, uning tilida shu sohaga mansub terminlar, birikmalar, konstruksiyalar sezilarli darajada uchraydi. Shunga ko'ra gazeta tiliga quruq rasmiylik, siyosiy(partiyaviy)likdan tashqari, emotsionallik ham hosdir. Emotsionallik, tabiiy matn ta"sirchanligi yodda qolarliligini ta"minlaydi. Asar xoh siyosiy, xoh rasmiy, xoh ilmiy bo"lsin, baribir qaysidir darajada emotsionallikka ham ega bo'lishi lozim. Chunki tilning
emotsionalligi, baholash xususiyati publitsistikaning barcha asosiy janrlariga kirib boradi. Bunga asosiy sabab publitsisning tabiati, jamiyatdagi ahamiyati hisoblanadi.
REFERENCES
1. Abdusaidov A. Gazeta janrlarining til xususiyatlari. Filol. Fan. Dokt.dis.avtoref. -Samarqand, 2005, 17-b.
2. G. Gafurova. Publisistik uslubdagi matnlar elektron tarjimasini funksional pragmatik muvofiqligi. Xorazm Mamun akademiyasi axborotnomasi, 2024
3. Курбанов Т. Публицистический стиль современного узбекского литературного языка: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. -Ташкент, 1987. -34 с.
