CC BY
11TA'LIM TASHKILOTLARI BOSHQARUV FAOLIYATINI
TAKOMILLASHTIRISHDA XORIJIY TAJRIBALARNING AHAMIYATI 1Shamuratov R.Sh., 2Sotvoldiyev S.
1Toshkent davlat pedagogika universiteti v.b. dotsenti, pedagogika fanlari bo'yicha falsafa
doktori (PhD) 2Toshkent davlat pedagogika universiteti talabasi 1rustammba@yahoo. com +99897776-81-66 https://doi.org/10.5281/zenodo.10800405
Annotatsiya. Rivojlangan mamlakatlarning ilg'or ish tajribasini o'rganish va umumlashtirish maktabning muhim vazifalaridandir. Ushbu maqola xalq ta'limi muassasalari hamda maktab xodimlarining amaliy faoliyati va nazariy xulosalarini boyitishga xizmat qiladi. Kadrlar tayyorlashni takomillashtirish maktabning muxim masalalaridan biri bo'lib, ta'limni boshqarish nazariyasida uning o'ziga xosligi ma'lum mezonlarga ko'ra tasniflangan boshqaruvga turli yondashuvlarda namoyon bo'ladi.
Kalit so'zlar: menejment innovatsiya, texnologiya, pedagogika, sifat, mutaxassis, muassasa, mexanizm.
Аннотация. Изучение и обобщение передового опыта работы развитых стран -одна из важных задач школы. Данная статья служит обогащению практической деятельности и теоретических выводов государственных образовательных учреждений и работников школ. Совершенствование подготовки кадров является одной из важных задач школы, а в теории образовательного менеджмента ее уникальность проявляется в различных подходах к управлению, классифицируемых по определенным критериям.
Ключевые слова: менеджмент-инновация, технология, педагогика, качество, специалист, учреждение, механизм.
Abstract. Studying and summarizing the best practices of developed countries is one of the important tasks of the school. This article serves to enrich the practical activities and theoretical conclusions of state educational institutions and school employees. Improving personnel training is one of the important tasks of the school, and in the theory of educational management its uniqueness is manifested in various approaches to management, classified according to certain criteria.
Keywords: management-innovation, technology, pedagogy, quality, specialist, institution, mechanism.
Xorijiy tajribalar, ta'lim tashkilotlarining faoliyatini takomillashtirishda ahamiyatini ko'proq yoritish mumkin. Ular, global ta'lim muhitidagi yangiliklardan foydalanish, ta'lim texnologiyalarini o'rganish, kompetentliklarni rivojlantirish va ta'lim jarayonini samaraliroq qilish kabi ko'plab muhim masalalarni o'z ichiga oladi. Bu tajribalar, o'quvchilarni dunyo miqyosidagi talabalarga tayyorlash va ularga yangi bilim va mahoratlar o'rgatishda juda muhimdir. Shuningdek, xorijiy tajribalar, ta'lim sifatini oshirish va ta'lim jarayonini xalqaro standartlarga moslashtirishda ham muhim rol o'ynaydi. Bu jarayonda xorijiy tadqiqotlar, hamkorlik tadbirlari, va ta'lim metodikalaridan foydalanish, ta'limning sifatini oshirishda katta ahamiyatga ega bo'ladi. Xorijiy tajribalar, ta'lim tizimlarini rivojlantirish va o'quvchilarni global dunyoga mo'ljallangan sharoitlarda tayyorlashda ahamiyatga ega. Bu tajribalar quyidagi muhim masalalarni o'z ichiga oladi:
O'quv dasturlarini boshqarish: Xorijiy tajribalar, turli mamlakatlarning ta'lim dasturlari va metodikalarini tushunishga yordam beradi, shuningdek, eng yangi ilmiy va amaliy muhitlarni o'quv jarayoniga keltirib chiqish imkoniyatini beradi. Xorijiy tajribalar, ta'lim tizimlarini rivojlantirishda o'quv dasturlarini boshqarishda muhim rol o'ynaydi. Ular, turli mamlakatlarning ta'lim dasturlari va metodikalarini tushunishga yordam beradi. Bu tajribalar, eng yangi ilmiy va amaliy muhitlarni o'quv jarayoniga keltirib chiqish imkoniyatini ham beradi. O'quv dasturlarini boshqarish, o'quvchilarni global ma'naviyat, yangi texnologiyalar va tarixiy kontekstlar bilan tanishtirishda muhimdir. Shu bilan birga, xorijiy tajribalar, ta'lim jarayonida sodda va oson ma'naviy munosabatlarni o'rgatishga yordam beradi.
Xalqaro standartlarga moslashtirish: Xorijiy tajribalar, xalqaro standartlarga moslashtirilgan o'quv dasturlari va ta'lim texnologiyalari o'rganilganida, o'quvchilarni dunyo miqyosidagi talabalarga aylantirishga yordam beradi. Xorijiy tajribalar, ta'lim tashkilotlarini xalqaro standartlarga moslashtirishda katta ahamiyatga ega. Ular, xalqaro standartlarga moslashtirilgan o'quv dasturlari va ta'lim texnologiyalari o'rganilganida, o'quvchilarni dunyo miqyosidagi talabalarga aylantirishga yordam beradi. Bu tajribalar, ta'lim jarayonida global integratsiya va hamkorlikni kuchiylantirishda katta rol o'ynaydi. Xalqaro standartlarga moslashtirilgan dasturlar o'quvchilarga global muhitda qat'iy va ta'kidlangan o'quvni ta'minlashda imkoniyat yaratadi. Shu bilan birga, xalqaro standartlarga moslashtirilgan ta'lim texnologiyalari o'quvchilarga innovatsion va samarali o'rganishning yolini ochadi, ularni xorijiy bilim va tajribalarga qulay kirishga tayyorlaydi. Bunday usullar orqali o'quvchilarni dunyo miqyosidagi talabalarga aylantirish, ularni global muhitda omma sodir etilayotgan muammolarga qarshi tayyorlaydi va ularga xalqaro darajada muvaffaqiyatli bo'lishlari uchun kerak bo'lgan ko'nikmalar va mahoratlarni ta'minlaydi.
Kompetentliklarni rivojlantirish: Xorijiy tajribalar, o'quvchilarni integrativ, kritik fikr, kommunikatsiya, va muammolarni yechish qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan dasturlarni amalga oshirishda yordam beradi. Xorijiy tajribalar, o'quvchilarni integrativ, kritik fikr, kommunikatsiya, va muammolarni yechish qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan dasturlarni amalga oshirishda katta yordam beradi. Bu tajribalar, o'quvchilarga turli mamlakatlardan kelgan bilim va tajribalardan foydalanib, ularning nazariy va amaliy ko'nikmalarini birlashtirishga yordam beradi. Shuningdek, xorijiy tajribalar, o'quvchilarga mustaqil fikrlash, masalalarni tahlil qilish, ijtimoiy va ma'naviy ko'nikmalarni dastlabki tanish va muvofiqiyatli hal qilish, hamda boshqalar bilan ishbirlash qobiliyatlarini rivojlantirish uchun qo'llanma bo'lib keladi. Bunday dasturlar o'quvchilarga kritik fikrni oshirish, muammolarni yechishni o'rganish, yangi yechimlar izlash va ijtimoiy muzokaralar o'tkazishda o'zlarini rivojlantirishga yordam beradi. Bular ta'lim tizimlarini yangilash va o'quvchilarni global xabarlarga va muhitlarga tayyorlashda muhim qat'iyatlar hisoblanadi.
Tadbirlarni tashkil etish va hamkorlik: Xorijiy tajribalar, tarbiyachi, mudir va administratorlarga o'quv jarayonini samaraliroq qilish uchun xorijiy tadqiqotlar, hamkorlik tadbirlari va ta'lim metodikalarini o'rganishlariga imkoniyat yaratadi. Xorijiy tajribalar, ta'lim tashkilotlarining tarbiyachi, mudir va administratorlariga o'quv jarayonini samaraliroq qilish uchun yordam beradi. Ular xorijiy tadqiqotlardan foydalanib, global ta'lim yangiliklarini o'rganish va ta'lim metodikalarini rivojlantirish imkoniyatini yaratadi. Bu tajribalar, tarbiyachilar va mudirlar uchun hamkorlik tadbirlarini o'rganish va amalga oshirishga yordam beradi. Shuningdek, ularga ta'lim tizimlarini yanada samaraliroq qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlar va ko'nikmalar
beriladi. Bunday hamkorlik tadbirlari o'quv jarayonini sodda va samarali qilishga qaratilgan va o'quvchilarni sodda va effektiv o'rganishga yordam beradi.
Ta'lim sifatini oshirish: Xorijiy tajribalar, ta'lim sifatini oshirish va baholang va baho berish tizimlarini rivojlantirishda, o'quvchi muvofiqiyatlari va o'zlashtirishini oshirishda muhim bo'lib, ta'limning sifatini oshirishda muhim rol o'ynaydi. Xorijiy tajribalar, ta'lim sifatini oshirish va baholang va baho berish tizimlarini rivojlantirishda katta o'rin egadir. Ular, o'quvchilarning muvofiqiyatlarini va o'zlashtirishini oshirish, shuningdek, ta'limning sifatini oshirishda muhim rol o'ynaydilar. Bu tajribalar ta'lim tashkilotlariga yangi texnologiyalardan, innovatsiyalardan, va xalqaro standartlardan foydalanish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga, o'quvchilarning baholash va baho berish tizimlarini rivojlantirish orqali, ularning yutuqlarini, qobiliyatlarini va xarakterlarini o'rganishga imkoniyat yaratadi. Bu jarayon o'quvchilar uchun boshlang'ich, o'quv fanlari va samarali o'rganishni ta'minlaydi, shuningdek, ta'lim sifatini oshirishda ham muhim rol o'ynaydi.
Xalq ta'limi tizimini boshqarishda va davlat umumiy o'rta ta'lim muassasalarining amaliy faoliyatini muvofiqlashtirishda ko'plab muammolar va kamchiliklar mavjud. Muammolar, ma'naviy-axloqiy tarbiya tizimining kuchaytirilishi, innovatsion pedagogika va usullar yaratish, o'quvchilar va o'qituvchilar munosabatlari, va moddiy-texnik bazani rivojlantirishni talab qiladi. Bu jarayonda, xalq ta'limi boshqaruvchilari va davlat umumiy o'rta ta'lim muassasalarining ilg'or ushbu muammolarni hal qilish uchun strategiyalarni tuzishda e'tiborli bo'lishi lozim. Bu strategiyalar, o'quvchilarning ma'naviy va intellektual rivojlanishini ta'minlash, o'quv jarayonini innovatsion va samarali qilish, o'qituvchilar va o'quvchilar munosabatlarini mustahkamlash, va moddiy-texnik resurslarni yanada rivojlantirishni o'z ichiga oladi. Shunday qilib, xalq ta'limi tizimi boshqaruvchilari va davlat umumiy o'rta ta'lim muassasalarining faoliyatini yaxshilash uchun holatni tanqidiy tahlil qilish va bu muammolarga echim topish kerakdir.
Yuqoridagilarga ko'ra quyidagilarni bayon etsak:
Birinchidan, Xalq ta'limi boshqaruv organlarining umumiy o'rta va maktabdan tashqari ta'lim sohasidagi davlat siyosatini amalga oshirish va umumta'lim muassasalari rahbarlarini tanlash, joy-joyiga qo'yish masalalarini hal etishda yetarli darajada emasligi muhim masalalardan biridir. Bu holat, o'z navbatida, ta'lim tizimining yuqori sifatini ta'minlashdagi cheklovlardan biri sifatida tan olinadi. Xalq ta'limi boshqaruv organlarining muvofiqligini ta'minlash, faoliyatlarini rivojlantirish va samarali foydalanish, mulkiy-idoraviy mansub tashkilotlarning o'z maqsad va vazifalarini bajarmasliklariga bog'liqdir.
Ikkinchidan, Umumta'lim muassasalari rahbarlari, direktori va ularning o'rinbosarlari o'rtasida vakolatlarning aniq taqsimlanmaganligi va ularga xos bo'lmagan vazifalar va funksiyalarni yuklash, ular faoliyati samaradorligini baholashning aniq mezonlari va parametrlari mavjud emasligi muammolarini ortga qo'yadi. Bu muammolar, o'quv jarayonining samarali va tashkilotli boshqarilishini cheklash uchun yuqori darajada muhimdir. Umumta'lim muassasalari rahbarlari va direktorlarining vakolatlarining aniq taqsimlanmaganligi va ularga xos bo'lmagan vazifalar yuklanishi, faoliyatlarini samaradorligi va o'z vaqtida to'liq bajarilishini qo'llab-quvvatlashda zorliklar yaratadi. Bu holat, rahbarlarning ta'lim tizimini rivojlantirish, o'quvchilarni yaxshi tayyorlash va ma'naviy-axloqiy rivojlanishiga yondashish va faol ko'rib chiqishlari uchun muhim ko'rsatkichlarni taqdim etishni qiyinlashtirishi mumkin. Bu masala, qadriyatlar tuzilishi va vazifalar taqsimlanishi, hisob-kitob va hisobot berish jarayonlari, o'quvchilar va o'qituvchilar munosabatlari, hamda umumiy o'rta ta'lim muassasalari rahbarlarining rahbarlik bilan ta'minlash va faol o'zlashtirish ko'rsatkichlarini joriy etishda keng jihatdan e'tkazib beradi.
Uchinchidan, Umumiy o'rta ta'limning dolzarb masalalari va ularning natijalarini amaliyotga tatbiq etish bo'yicha chuqur ilmiy tadqiqotlarning mavjud emasligi, o'quvtarbiya jarayonini uslubiy ta'minlash masalalarida xalq ta'limi bo'limlari va umumta'lim muassasalari o'rtasida o'zaro hamkorlik darajasining pastligi muhim muammolardan biri hisoblanadi. Bu holat, ta'lim sohasidagi innovatsiyalar va yangiliklarni keng doirada o'rganish va amaliyotga tatbiq etishni ta'minlashda qiyinliklar tug'ilishi an'iq ko'rsatgichdir. Xalq ta'limi bo'limlari va umumta'lim muassasalari o'rtasidagi o'zaro hamkorlik darajasining pastligi, ta'limning samarali va tizimli ravishda tashkil etilmasi, o'quvchilarning ma'lumotlarini amaliyotga o'tkazish va ma'lumotlarni o'rganishda yaxshi ko'rsatkichlar ko'rish uchun zarurdir. Bu muammolar hal qilinishi, ilmiy tadqiqotlarni mustahkamlash va ta'lim sohasidagi innovatsion jarayonlarni ko'paytirishning muhim qadam bo'lib hisoblanadi.
To'rtinchidan, Rahbarlar, o'qituvchilar va umumta'lim muassasalari boshqa xodimlarining kasbiy faoliyatiga asossiz ravishda aralashuvdan himoya qilish mexanizmlarining samarasizligi, nazorat qiluvchi va boshqa davlat organlari tomonidan maktablarni tekshirish haddan ziyod ko'payib ketganligi muhim muammolardan biridir. Bu holat, o'quv jarayonining samarali va tizimli boshqarilishini cheklash, rahbarlar va o'qituvchilar kabi kasbiy xodimlar va umumta'lim muassasalari boshqa xodimlarining ish faoliyatini qat'i nazorat va hisobot bermaslik bilan bog'liqdir. Bu, ta'lim jarayonida isloh qilish va rivojlantirish uchun katta tomonlama qadam bo'lib, o'quvchilar va o'qituvchilarning ma'lumotlari va maqsadlari haqida to'liq fikr berishda juda muhimdir. Bu muammolar hal qilinishi, rahbarlar va o'qituvchilar bilan birlashtirilgan qo'llab-quvvat tizimlarining rivojlantirilishi va o'quv jarayonining samarali va tizimli boshqarilishida yuqori darajada e'tibor berilishi zarurdir.
Beshinchidan, Ta'lim sifatini ta'minlash, o'qituvchilarning bilim darajasini va pedagogik mahoratini oshirish masalalarida umumta'lim muassasalari faoliyatidagi ochiqlik va shaffoflik darajasining yetarli darajada emasligi, o'quv-tarbiya jarayoni ustidan samarali jamoatchilik nazoratining mavjud emasligi muhim muammolardan biri hisoblanadi. Bu holat, o'quv jarayonining samarali boshqarilishini cheklash, o'qituvchilarning rivojlanishi va o'quvchilarni yaxshi tayyorlashda muhim cheklovlardan birini bildiradi. Umumta'lim muassasalaridagi bu ochiqlik va shaffoflik darajasining yaramsizligi, o'qituvchilar va o'quvchilar o'rtasidagi munosabatlarni tashkil etishda va ta'lim sifatini oshirishda muhim bir to'lovidir. Bu muammolar hal qilinishi, umumta'lim muassasalarining boshqarilishi va o'quv-tarbiya jarayonining samarali va tizimli amalga oshirilishi uchun intensivlik va samarali jamoatchilik nazoratining amalga oshirilishi zaruridir.
Oltinchidan, Xalq ta'limi tizimi muassasalarini moliyalashtirish va moddiy-texnik ta'minlash mexanizmining mukammal emasligi, ularning faoliyatiga zamonaviy me'moriy yechimlar, innovatsion ishlanmalarni va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish darajasining pastligi muhim muammolardan biridir. Bu holat, ta'lim tizimining yanada rivojlanishi, o'quv jarayonini samarali va tashkilotli boshqarishini ta'minlashda eng katta cheklovlardan birini tashkil etadi. Muassasalar o'rtasidagi moliyaviy farq va texnik ta'minotni barqarorlash, xalq ta'limi tizimining innovatsion ishlanmalar va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari orqali yanada rivojlanishi uchun juda muhimdir. Bu muammolar hal qilinishi, moliyaviy resurslarni rivojlantirish, ta'lim muassasalariga innovatsion usullar va texnologiyalarni joriy etishga duch kelish va o'quv jarayonini moddiy-texnik tarzda ta'minlashda intensivlik va qat'iy nazoratni o'z ichiga oladi.
Xalq ta'limi tizimini yanada takomillashtirish uchun, o'quv jarayonini boshqarishdagi yangi mexanizmlar va sifat standartlarini joriy etish juda muhimdir. Bu, o'quvchilarga samarali va natijali ta'lim berishga yordam beradi, shuningdek o'qituvchi kasbining nufuzini oshirish va muassasalarining moddiy-texnik holatini yaxshilash esa o'quvchilarning ta'lim sifatini oshirib, ularni sodda va ma'naviy ravishda rivojlantirib, sodda o'zlashtirish imkoniyatlarini oshiradi. Bunday takomillashtirish jarayonlari davlat, ta'lim tashkilotlari va o'qituvchilar orasida birgalikda ishlashni talab qiladi va o'quvchilarning bilim va malakasini rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratadi.
Quyidagilar xalq ta'limi tizimini isloh qilishning asosiy yo'nalishlari etib belgilandi.
Umumiy o'rta va maktabdan tashqari ta'lim sifatini oshirish, yetuk kamol topgan avlodni tarbiyalash, o'quvchilarni intelektual qobiliyatlarini shakllantirish.
Ushbu sohada yagona davlat siyosatini amalga oshirishda O'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligining (keyingi o'rinlarda — Vazirlik) muvofiqlashtiruvchi roli va mas'uliyatini kuchaytirish, shuningdek, vazirliklar, idoralar, mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlarining ro'lini vazifasi va topshiriqlarni bajarishdagi imkoniyatlarini belgilab berish;
Rahbar va pedagog xodimlarni tanlash, ularni qayta tayyorlashda yangi usul va texnikalardan foydalanish, ular tomonidan o'qitiladigan fanlar va darsliklar tushunchal;arini yaxshu tushuntirib berish va yetkazish qobilyatlarni shakllantirish;
Xodimlarni ishlash jarayonlarida motivatsiya berish ularni moddiy va manaviy rag'batlantirish va havsizlik jihatdan ularni huquqlarini himoyalash;
Zarur tashkiliy-huquqiy va texnik-iqtisodiy sharoitlarni yaratish yo'li bilan majburisy ta'lim tashkilotlaridan tashqari ta'lim sohasida nodavlat xizmatlarni ko'rsatishga oid faoliyat bilan shug'ullanuvchi yuridik shaxslar (keyingi o'rinlarda — nodavlat umumta'lim tashkilotlari) tarmog'ini yanada rivojlantirish, ushbu sohalarni davlat hamkorligida yangi bosqichga olib chiqish:
Umuman olganda, ta'lim jarayonini nazorat qilish uchun to'liq boshqaruv siklidan foydalanish kerak: uning bilish , uni tahlil qilish, zaif nuqtalarni aniqlash va ularni bartaraf etish maqsadlarini shakllantirish, ularga erishishni rejalashtirish, o'zlarini va talabalarni tashkil etish ( va umuman maktabda - butun maktab jamoasi) rejani amalga oshirish, natijalarni nazorat qilish, tahlil asosida jarayonning o'zi ham, uni boshqarish ham tartibga solinishi kerak. O'qitishni boshqarish mohiyatini aniqlash uchun menejmentning barcha jihatlarini birlashtirgan boshqaruv jarayonini tahlil qilishning dastlabki birligini aniqlash kerak. Bunday birlik boshqaruv holati deb ataladi. Boshqaruv nuqtai nazaridan uni maqsadli boshqaruv vaziyat deyish mumkin. Ta'limtarbiyaviy vaziyat o'qituvchi va talaba pedagogik o'quv faoliyatining sub'ektlari sifatida faol ishtirok etadigan shartsharoitlar majmuini birlashtiradi. Ushbu shartlar va sharoitlar to'plami haqiqiy muhitni (ta'lim va tarbiyaviy vaziyat) tashkil etadi, unda talabaning boshlang'ich holatidan sifat jihatidan yangisiga o'tishiga ko'maklashish uchun unga qanday ta'sir o'tkazish to'g'risida qarorlar qabul qilinadi. Qaror qabul qilish boshqaruv faoliyatining maqsadi bilan bog'liq va har qanday qarama-qarshilikni bartaraf etishga, muammoni hal qilishga qaratilgan. Shu sababli, ta'lim va tarbiyaviy vaziyatning asosiy qismi, aslida, ma'lum bir muammo bo'lib, uni anglash va o'qitish va tarbiyalash maqsadlari bilan o'zaro bog'liq holda, pedagogik vazifani yaratadi. Yuqoridagilarni to'ldirish kerak. O'qituvchi tomonidan yaratilgan ta'lim va tarbiyaviy vaziyat asosan o'qituvchi va talaba o'rtasidagi o'zaro muloqot sharoitida hal qilinishi kerak. Talab qilinadigan shart-sharoitlarni yaratish uchun asos o'qituvchi va talabaning o'zaro tushunishi, ularning hamkorlikka yo'nalishi,
teng asosda muloqoti va h.k. Ushbu shart-sharoitlarni yaratishning asosiy vositasi o'quv jarayoni ishtirokchilarining maqsadli motivatsiyasi va pedagogik aks ettirishdir.
REFERENCES
1. Maktab ichidagi boshqarish: nazariya va amaliyot savollari / Ed. T.I.Shamovoy.- M., 1991.
2. Azizxo'jaeva N.N. O'qituvchi mutaxassisligiga tayyorlash texnologiyasi. Toshkent.: Nizomiy nomli TDPU 2020
3. Astanakulova M., Shahina J. TA'LIMDA BOSHQARUV FAOLIYATI VA MENEJMENTNING IJTIMOIY OMILLARI //Journal of new century innovations. - 2023. -T. 28. - №. 5. - C. 73-78
4. Astanaqulova M. B. MENEJMENT ILMINING O 'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI //Educational Research in Universal Sciences. - 2023. - T. 2
5. . - №. 9. - C. 111-113
