CC BY
16UO'K 37.025.7:373.1
TA'LIM JARAYONIDA TANQIDIY FIKRLA SHNING RIVOJLANISHI VA UNING
AHAMIYATI Ismoiljonov Shuxratjon Boymirza o'g'li
Namangan davlat chet tillari instituti tayanch doktoranti E-mail: [email protected] https://doi.org/10.5281/zenodo.13917651 Annotatsiya: Maqola butunjaxon ta'lim jarayonida o'quvchilarning tanqidiy fikrlash malakalarining rivojlanishi va uning ahamiyati haqida so'z yuritadi. Tanqidiy fikrlash o'quvchilarning intellektual salohiyatini rivojlantirish, muammolarga mustaqil va chuqur yondashish, to'g'ri xulosa chiqarish va qaror qabul qilish qobiliyatlarini shakllantirishda muhim o'rin tutadi. Maqolada tanqidiy fikrlashning ta'lim jarayoniga integratsiyasi, o'quvchilar tomonidan o'z nuqtai nazarlarini himoya qilish va tahliliy yondashuvlarni qo'llash bo'yicha yondashuvlar hamda zamonaviy ta'lim tizimida tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun zarur bo'lgan didaktik metodlar tahlil qilinadi. Shuningdek, kelajakda darsliklarni yaratishda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun samarali yondashuvlar tavsiya etiladi.
Kalit so'zlar: tanqidiy fikrlash, ta'lim jarayoni, o'quvchilar, tahliliy yondashuv, mustaqil fikrlash, didaktik metodlar, zamonaviy ta'lim, intellektual salohiyat.
РАЗВИТИЕ КРИТИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ ПРОЦЕССЕ И ЕГО ЗНАЧЕНИЕ Аннотация: В статье говорится о развитии у студентов навыков критического мышления и его значении в мировом образовательном процессе. Критическое мышление играет важную роль в развитии интеллектуального потенциала учащихся, самостоятельного и глубокого подхода к проблемам, формировании умения делать правильные выводы и принимать решения. В статье анализируются интеграция критического мышления в учебный процесс, подходы студентов к защите своей точки зрения и использованию аналитических подходов, а также дидактические методы, необходимые для развития критического мышления в современной системе образования. Также рекомендованы эффективные подходы по развитию критического мышления при создании будущих учебников.
Ключевые слова: критическое мышление, образовательный процесс, студенты, аналитический подход, самостоятельное мышление, дидактические методы, современное образование, интеллектуальный потенциал.
DEVELOPMENT OF CRITICAL THINKING IN THE EDUCATIONAL PROCESS AND
ITS SIGNIFICANCE
Abstract: The article talks about the development of students' critical thinking skills and its importance in the global education process. Critical thinking plays an important role in the development of students' intellectual potential, an independent and deep approach to problems, the formation of the ability to draw correct conclusions and make decisions. The article analyzes the integration of critical thinking into the educational process, the approaches of students to defend their points of view and the use of analytical approaches, and the didactic methods necessary for the development of critical thinking in the modern education system. Also, effective approaches to develop critical thinking in the creation of future textbooks are recommended.
Keywords: critical thinking, educational process, students, analytical approach, independent thinking, didactic methods, modern education, intellectual potential.
KIRISH
Hozirgi vaqtga qadar tanqidiy fikrlash masalasi MDH va xorij olimlari tomonidan turli jabxalarda o'rganilgan va o'rganilib kelinmoqda. Xususan, mamlakatimiz taraqqiyotida Sharq ta'limi mazmunini o'zida mujassam etgan ta'lim muassasalarimizda o'quvchilarni mustaqil tanqidiy fikrlashga o'rgatish zarurligi haqda o'rta asrlarning buyuk mutafakkirlari Xorazmiy, Forobiy, Ibn Sinolar ta'kidlaganidek, ana shu tanqidiy fikrlash jarayonida, bugungi globallashuv jarayonida o'zlashtirilgan bilimlar ma'lum manbadan olingan bilimlarga nisbatan katta ustunlikka ega ekanligini ko'rsatish muhimdir.
Tanqidiy fikrlash - bu axborotni tizimli tahlil qilish, dalillarning ishonchliligini baholash, qarama-qarshi fikrlarni tortish va asosli xulosalar shakllantirishni o'z ichiga olgan kognitiv jarayon. Bu qobiliyat zamonaviy voqelikka samarali moslashishning ajralmas qismidir.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Farobiy "Fozil odamlar shahri1" asarida tanqidiy fikrlashni rivojlantirishni juda muhim deb hisoblaydi. Unga ko'ra, haqiqiy bilimga erishish uchun odamlar mustaqil fikrlashlari, dalillarni sinchiklab tekshirishlari va turli fikrlarni tahlil qilishlari kerak. Farobiyning fikricha, ideal jamiyatda har bir fuqaro o'z fikrini asosli va mantiqan izchil tarzda ifoda eta olishi zarur. Shuningdek, u insonlarni dogmatik fikrlashdan voz kechishga, shubhalanish va izlanishga undaydi. Farobiy tanqidiy fikrlashni insonning intelektual rivojlanishida asosiy omil sifatida ko'radi va bu orqali jamiyatning umumiy taraqqiyotiga hissa qo'shishni maqsad qilgan.2
Zamonamiz olimlaridan S.S.G'ulomov o'z tadqiqotlarida tanqidiy fikrlash uchun "dalillarni eslab qolish va g'oyalarni isbotlash3" deb ta'rif beradi.O.S.Dadabolayeva esa o'zining "Boshlang'ich sinf o'quvchilarida tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish mexanizmlari" nomli tadqiqot ishida tanqidiy fikrlash haqida "Tanqidiy fikrlash - o'quvchining o'qituvchi rahbarligida mustaqil bilim olishi natijasida talabaning yanada rivojlangan shaxsi shakllanadi.4" -deb ta'kidlaydi.
Yana bir kunimiz tadqiqodchilaridan biri T.B.Nazarov tanqidiy fikrlashga "Tanqidiy fikrlash bu - XXI asr talablarini muvaffaqiyatli ro'yobga chiqarishimizga imkoniyat yaratuvchi, o'rganayotgan va bajarayotgan ishimizni yanada chuqurroq anglashimizga yordam beruvchi ijobiy ko'nikmadir5"-deya ta'riflaydi.
Rossiyaning bugungi tadqiqotchilaridan M.V.Klarin o'zining "Развитие критического и творческого мышления" deb nomlangan texnologiyasida shunday deydi: "Biz intuitiv va analitik fikrlash bir-birini mustahkamlaydi, deb hisoblaymiz. Inson sezgiga tayanib, tahlilchi qila olmaydigan ixtiro yoki kashfiyot qilishi mumkin. Ammo tahlilchi unga tegishli rasmiy ifodani bera oladi"6.
Qozoq falsafasida Abay Qunanbayuli tanqidiy fikrlashning yangi ufqini ochdi. Abayning hokimiyatga bo'ysunmaslikni tarannum etgan, bilim va e'tiqodda oqilona aniqlik va dalil talab etgan ayrim she'r va nutqlarini tanqidiy fikrlashning ajoyib namunasi deyish mumkin7.
Zamonaviy olimlar qatorida Jon Dyui, Lyudvig Vitgenshteyn va Jan Piagetlar ham o'z hissalarini qo'shishgan. Tanqidiy fikrlash qobiliyatlari 1960-yillarda Robert Ennis tomonidan amalga oshirilgan ishlar orqali rivojlangan, keyinchalik ular maktablarda o'qitilgan va ish joyida
1 Abu nasr farobiy —Fozil odamlar shaxrill tarjimonlar Abdusodiq Irisov, Mahkam Mahmudov, Urfon Otajon. mas'ul muharrirlar M.Xayrullaev, M.Jakbarov. - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2016. - 320 b.
2 A.Hayitov, S.Azizova Abu Nasr Farobiyning "Fozil odamlar shahri" asari -bugungi kun yoshlarining ma'naviyat maktabi sifatida
3 Fy^i^E^C. Далилларни эслаб колиш ва гояларни исботлаш. Тошкент: Укитувчи. -2005.
4 O.Dadabolayeva. Boshlang'ich sinf o'quvchilarida tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish mexanizmlari
5 T.B.Nazarov Tanqidiy-tahliliy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish bo'yicha xorijiy tajribalar tadqiq
6 Кларин.М.В. Развитие критического и творческого мышления. // Школные технологии.- 2004.
7 Qobdabay Qabdirazaq^li: Abay pyedagogikasi — tarbiye iliminin t^nig'i
qo'llanilgan. Ennis tanqidiy fikrlashni orttirilgan iste'dod sifatida ta'kidladi, undan ko'rsatmalar va amaliyot bilan ish joyida foydalanish mumkin.8
Turkiyalik olimlar, Özkaya, Ô.Miraç; S.Nuriye, larning fikricha Tanqidiy fikrlash - bu odamlar bugungi dunyoda omon qolish va rivojlanish uchun zarur bo'lgan mahoratdir. Rivojlanayotgan dunyoga shaxslarni tayyorlash uchun har bir fan sohasida tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini o'rgatish muhimdir. Shuning uchun bu ko'nikmaga o'rgatish uchun avvalo bu ko'nikmaning rivojlanishiga to'sqinlik qilishi mumkin bo'lgan tanqidiy fikrlash to'siqlarini aniqlash kerak. Tanqidiy fikrlashga xalaqit beradigan to'siqlarni bartaraf etish tanqidiy fikrlashni rivojlantirish va qo'llashni osonlashtirishi mumkin9.
"Tanqidiy fikrlash - bu o'z fikrini yaxshilash uchun fikr yuritayotganda fikrlash haqida o'ylashdir." (V.P.Richard).
V.R.Ruggieroning ta'kidlashicha sinfda "tanqidiy fikrlash" iborasi o'qituvchilar tomonidan tez-tez qo'llaniladi. Insonning fikrlash qobiliyatini oshirish uchun tanqidiy fikrlash "fikrlash haqida fikr yuritish san'ati" deb nomlanadi10. Albatta, qiyinchilik sinf ichida ham, undan tashqarida ham tanqidiy fikrlashni rag'batlantiradigan o'quv sharoitlarini loyihalashda. Kattalar tanqidiy fikrlashni o'rganish va amaliyotda qo'llash orqali o'z bilimlarini qabul qilish va nazorat qilish imkoniyatiga ega. Tanqidiy fikrlaydigan kattalar o'quv muhitiga boshqacha qarashadi. Tanqidiy fikrlash usullaridan foydalanadigan o'quvchilar odatda dars materialiga yanada aniqroq va samaraliroq yondashadilar, ko'proq talabchan savollar beradilar va o'quv jarayoniga faolroq kirishadilar. Ushbu tanqidiy fikrlash jarayoni maktabdan keyin ish joyida davom etadi.
R. Ennis ko'p yillik o'rganish, tahlil qilish, ko'rsatma va amaliyot orqali tanqidiy fikrlash "nimaga ishonish yoki nima qilish kerakligini hal qilishga qaratilgan"11 degan xulosaga keldi.
TADQIQOT METODOLOGIYASI
Maqolada umumta'lim va ijod maktablarida tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirishga yo'naltirilgan materiallarning qanchalik ta'minlanganligini va ularning ta'limdagi ahamiyatini o'rganish maqsadida qiyosiy tahlil metodologiyasi qo'llaniladi. Tadqiqot jarayonida kontent tahlili, darsliklarni baholash hamda ekspertlarning xulosalari asosida mazmuniy tahlillar olib boriladi. Tadqiqotda qiyosiy vaziyatni o'rganish usuli qo'llanilib, ijod va umumta'lim maktablari darsliklari namunalarini tahlil qilish orqali ularning tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga qaratilgan mazmuniy jihatlari baholanadi.
Maqsadli tanlab olish strategiyasi asosida tahlil uchun umumiy va ijod maktablarning keng qo'llaniladigan darsliklari tanlandi. Har bir maktab turidan kamida beshta darslik tanlab olinib, ular 6-12-sinflarni qamrab oladi. Tanlov jarayonida joriy o'qitish amaliyotiga moslikni ta'minlash maqsadida oxirgi besh yil ichida nashr etilgan darsliklarga e'tibor qaratildi. Shuningdek chet el adabiyotlarida tanqidiy fikrlashning ahamiyat va jarayoni haqida yuritilgan fikrlar o'rganib chiqilib, misollar keltiriladi.
Ma'lumotlar sifatli tematik tahlil va kontent chastotasi tahlili yordamida qayta ko'rib chiqiladi. Tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirish uchun taqdim etilgan materiallar o'xshashligi va farqlari aniqlanadi hamda natijalar ijodiy va umumta'lim maktablari bo'yicha qiyoslanadi.
8 R.H.Ennis, Critical Thinking. Upper Saddle River, NJ: Prentice-Hall 1996
9 Ozkaya, O.Mirag; S.Nuriye. Ogretim Etkinliklerinin Ogrencilerin Sinif-igi Ele§tirel Du§unme Engellerinin Kaldirilmasina Etkisi
10 Ruggiero, V. R. The art of thinking: A guide to critical and creative thought (10th ed.). New York, NY: Longman. 2012
11 R.H.Ennis. Applying soundness standards to qualified reasoning. Informal Logic, 24, 1, 23-39. 2004
Tadqiqot natijalari ingliz tili darsliklarida tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini yaxshiroq integratsiyalash imkoniyatlarini aniqlashga qaratilgan bo'lib, ayniqsa, umumta'lim maktablari uchun samarali tavsiyalar berishga qaratilgan.
TAHLILLAR VA NATIJALAR
Tanqidiy fikrlash va g'oya, tajribalar xilma-xilligini o'rganish pedagoglar tomonidan tushunilgan va qadrlangandagina amalga oshiriladi. Tanqidiy fikrlash "yagona to'g'ri javob" mentalitetini qabul qilish jarayonida yuzaga kelmaydi. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish oson ish emas. Muayyan yoshda bajarilib, unutilib ketadigan vazifa emas. Shu bilan birga, tanqidiy fikrlash uchun mukammal yo'l yo'q. Ammo tanqidiy fikrlovchilar uchun uning shakllanishiga yordam beradigan bir qator o'ziga xos ta'lim shartlari mavjud:
- tanqidiy fikrlash tajribasini egallash uchun vaqt va imkoniyat berish;
- o'quvchi va yoshlarga fikr yuritish imkoniyatini berish;
- turli g'oyalar va fikrlarni qabul qilish;
-ta'lim jarayonida o'quvchilarning faolligini ta'minlash;
- o'quvchilarni kulmaslikka ishontirish kerak;
- har bir o'quvchi-yoshning tanqidiy fikrlash qobiliyatiga ishonch hissini shakllantirish;
- tanqidiy fikrlashning yuzaga kelishini qadrlash kerak.
Shu munosabat bilan o'quvchilar:
- o'ziga ishonchni qozonish va o'z fikr va g'oyalari qadrini tushunishi lozim;
- o'quv jarayonida faol ishtirok etishi;
- turli fikrlarni diqqat bilan tinglashi;
- u o'z "hukm"larini rivojlantirishga va ulardan qaytishga tayyor bo'lishi kerak.
Vaqt. Tanqidiy fikrlash vaqt talab etadi. Pearson, Hansen va Gordonlarning ta'kidlashicha, o'z fantastikasini yaratish shaxsning oldingi g'oyalar, tasavvurlar, uchrashuvlar va tajribalarni arxeologik tadqiq qilishga olib keladi. [SOROS xalqaro ochiq jamiyatining "Tanqidiy fikrlash asoslari" fanlararo dasturi.
Shunung uchun:
- o'z fikrlarini o'z so'zlari bilan ifodalash;
- tanqidiy fikr almashish;
- o'z fikrini bayon eta olishi va konstruktiv takliflarga javob ola olishi;
- fikrni ma'lum g'oyalar shaklida, qulay sharoitda amalga oshirish, o'z fikrini to'liq va aniq ifoda eta olish juda muhim hisoblanadi.
Tafakkurda fikr va g'oyalarning xilma xilligi. O'quvchilar va yoshlarning fikrlash jarayonida turli fikr va g'oyalar paydo bo'ladi. Turli fikrlar va g'oyalar faqat bitta javob bor degan illyuziya yo'qolganda paydo bo'ladi. Fikrni ifodalash cheklangan bo'lsa, o'quvchilarning tafakkuri cheklangan. Agar bitta javob bo'lsa, o'quvchilar bu javobni topishlari uchun turli xil vositalar va jarayonlardan foydalanishga ruxsat beriladi.
Tanqidiy fikrlash o'quvchilarning boshqalar bilan muloqotdagi faoliyatiga ta'siri. Tanqidiy fikrlash o'quvchilarning faolligi bilan bevosita bog'liqlikda ulangan. Odatda o'quvchilar sekin tinglovchi bo'ladilar, chunki ular o'qituvchi bilimli yoki matn uning bilimini aks ettiradi, deb hisoblaydilar va shuning uchun ham o'qituvchi ularning bilimi uchun javobgardir. O'quvchilarning ta'lim jarayonida faol ishtirok etishi, o'z o'qishi uchun mas'uliyatni o'z zimmasiga olishga tayyorligi tanqidiy fikrlashda kutilgan natijalarni beradi. O'quvchilarni fikrlashga, o'z fikr va mulohazalarini bildirishga undashadi.
Rag'batlantirish kabi pedagogik yondashuv ularning faolligini oshiradi. Mixail Chikjentmixali ta'kidlaganidek, agar o'quvchilar o'sha murakkab darajadagi o'quv jarayonida faol
ishtirok etsalar, ular o'quv jarayoni dagi ishtirokidan katta foyda olishadi va chuqur qoniqish hissini his qilishadi.12
O'quvchilarning tanqidiy fikrlashda tavakkalchilik qilishlari. Erkin fikrlash tavakkal qilishga asoslanadi. Uning bilimlari o'z faoliyatida qo'rqmasdan tavakkal qiladigan odamlarni rag'batlantirish uchun joizdir. Fikrlash jarayonida "ahmoq g'oyalar" tuzilmagan birikmalar va ilgari surilgan tushunchalar bo'lgan holatlar bo'lishi mumkin. O'qituvchi buni o'quvchilarga ta'lim jarayonining tabiiy holati sifatida tushuntirishi kerak.13 O'quvchilarning fikrlash faoliyatida faol ishtirokini xavf-xatarsiz yuqori darajada rag'batlantirish mumkin, ya'ni g'oyalar qadrlanadi.
Minnatdorchilik hissining paydo bo'lishi. Tanqidiy fikrlash omillaridan biri o'quvchilarning fikrlash jarayonini baholashidir. Uyushgan fikrlash jarayonida o'quvchilar va yoshlar o'z g'oyasi, tasavvurlari o'qituvchi tomonidan qadrlanishini tushunib, chuqur mas'uliyat va e'tibor bilan javob qaytaradilar. O'quvchilar o'zlarining fikrlash jarayonini qadrlashlarini ko'rsatishga harakat qilishadi, ular oqibatlarga jiddiy munosabatda bo'lishni boshlaydilar.
Shaxs qiymatining hosil bo'lishi. Fikrlash jarayonini tashkil etish jarayonida o'quvchilar-yoshlar fikr-mulohazalari, o'z tanqidiy tahlillari natijalari qimmatli ekanligini ular ongiga singdirish zarur. O'qituvchi o'quvchilardan ma'lum bir materialni oddiygina qayta ishlashni talab qilganda, u tayyor shablon va misollardan xoli bo'lishi kerak. Keng ko'lamli muhokama natijasida o'quvchilarning o'z fikr-mulohazalarini tahlil qilish, aniqlash qobiliyati oshadi va ularni bilim va hayotiy tajribasida yaratilgan g'oyalar tizimiga singdiradi.
Fikrlash jarayonini tashkil etishning bir qancha modellari mavjud. Ular:
- o'zini o'zi ishonch;
- mehnatda faol ishtirok etish;
- do'stlar va o'qituvchi bilan fikr almashish;
- boshqalarning fikrini tinglay olish.14
Tolerantlik. Tolerantlikning tanqidiy fikrlashga bo'lgan aloqasi murakkab va o'zaro bog'liq jarayonlar orqali ifodalanadi. Tanqidiy fikrlashning mohiyati turli nuqtai nazarlarni tahlil qilish, ularni adolatli va ochiq fikr bilan ko'rib chiqish va asosli xulosalar chiqarishdan iborat. Tolerantlik esa turli fikrlarga, madaniyatlarga va e'tiqodlarga nisbatan hurmat va ochiqlikni anglatadi. Tolerantlik tanqidiy fikrlashni rivojlantirishda asosiy omil bo'lib xizmat qiladi, chunki bu qobiliyat o'quvchilarga qarama-qarshi fikrlarni tinglash va tahlil qilishda, ular bilan hamjihatlikda ishlashda va xilma-xillikni qabul qilishda yordam beradi.15
Viskonsin universiteti ma'lumotlariga ko'ra, hozirgi tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, o'rta maktab sinfida tanqidiy fikrlash qobiliyatlari bo'yicha maxsus ta'lim va amaliyot o'quvchilarning ilmiy yutuqlarini oshirishi mumkin. Tanqidiy fikrlash qobiliyati muhim hayotiy qobiliyatdir. Tanqidiy fikrlash usullarini qo'llash bolalarga global dunyoda iqtisodiy raqobatlashish uchun zarur bo'lgan qobiliyatlarni rivojlantirishga yordam beradi, shuningdek ularni kollej qiyinchiliklariga tayyorlashga yordam beradi. So'nggi tadqiqotlar natijalari o'rta maktab ingliz tili darslarida tanqidiy fikrlash strategiyasini o'qitishning ta'siri bo'yicha natijalar bilan tasdiqlangan; tanqidiy fikrlash strategiyasi bo'yicha ko'rsatma olgan o'quvchilar strategiyadan keyingi ta'limni baholashda tanqidiy fikrlashni olmaganlarga qaraganda yaxshiroq namoyish eta oladilar.16
12 Podlasiy I.P. Pedagogika. Yangi kurs. Kitob 1. M., «Vlados», 2000. 79 b.
13 Аганов И.Г. К вопроси о формированийе критического образованийе. 2001.№ 2
14 Nishonov A, Xaydarov B., Nuriddinov B. va boshqalar. Baholash usullari. O'quv qo'llanma. T., 2003. 190 bet.
15 M.M. Якуббаев, Талабаларда миллатлараро толерантликни ривожлантиришнинг этнопедагогик асосларини такомиллаштириш. Наманган - 2021
16 Hove, G. Developing critical thinking skills in the high school English classroom. Unpublished Master dissertation,
O'zbekistonlik yoshlarning tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradigan ko'plab resurslar mavjud. Maktablar va universitetlar o'z o'quv dasturlarida tanqidiy fikrlashga ko'proq e'tibor berishni boshlaydilar, shuningdek, tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini yaxshilashni istagan har bir kishi uchun turli xil onlayn kurslar va resurslar mavjud.
Rasmiy ta'limdan tashqari, ota-onalar va tarbiyachilar ham tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishda rol o'ynashi mumkin. Bolalarni savol berishga, ma'lumotni baholashga va turli nuqtai nazarlarni ko'rib chiqishga undash ularga tanqidiy fikrlashda mustahkam poydevor yaratishga yordam beradi. Tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirish bugungi shiddat bilan o'zgarib borayotgan dunyoda o'zbekistonlik yoshlarning muvaffaqiyati uchun muhim ahamiyatga ega. O'zbekiston ta'lim va kundalik hayotda ushbu mahoratni birinchi o'ringa qo'yish orqali o'z fuqarolarining kelajakda duch kelishi mumkin bo'lgan har qanday qiyinchiliklarga tayyor bo'lishini ta'minlashi mumkin.
Shuni ta'kidlash kerakki, tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirish standartlashtirilgan testlardan butunlay voz kechishni anglatmaydi. Aksincha, bu diqqatni eslab qolishdan o'quvchilarga sinfdan tashqarida ham xizmat qiladigan tahliliy ko'nikmalarni rivojlantirishga o'tkazishni anglatadi.
Bu ma'lumotni tahlil qilish, dalillarni baholash va asosli qarorlar qabul qilish qobiliyatini o'z ichiga oladi. Ushbu ko'nikmalar ishda va kundalik hayotda muvaffaqiyatga erishish uchun zarurdir.
Loyihaga asoslangan ta'lim o'quvchilar o'rtasida tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning samarali usulidir. Bu yondashuv o'quvchilarga real muammolar ustida ishlash va hamkorlik va tanqidiy fikrlash orqali echimlarni ishlab chiqish imkonini beradi. Shuningdek, u bugungi mehnat bozorida muhim ko'nikmalar bo'lgan ijodkorlik va innovatsiyalarni rag'batlantiradi.
Loyihaga asoslangan ta'limdan tashqari, tanqidiy fikrlash nafaqat analitik fikrlash bilan bog'liq bo'lgan an'anaviy fanlargagina emas, balki barcha fanlarga kiritilishi kerak. Masalan, adabiyot va tarix darslari o'quvchilarga ma'lumotni tahlil qilish va izohlashni o'rgatish, dalillarga asoslangan holda o'z fikrlarini shakllantirish mumkin.
Ota-onalar va tarbiyachilar ham tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini rivojlantirishda rol o'ynashi mumkin. Bolalarni savol berishga, ma'lumotni baholashga va turli nuqtai nazarlarni ko'rib chiqishga undash ularga tanqidiy fikrlashda mustahkam poydevor yaratishga yordam beradi.
Kattalar uchun tanqidiy fikrlashning shaxsiy afzalliklaridan tashqari - ko'proq imkoniyat, yaxshi ish bilan ta'minlash, ko'proq daromad - butun aholi ijodiy va chuqur fikr yurita olsa, jamiyat foyda keltiradi. Peskatorning ta'kidlashicha, "ijtimoiy o'zgarishlar ro'y berishi uchun fuqarolar nafaqat o'qiganlari va ko'rganlari haqida tanqidiy fikr yuritishlari kerak, balki ular dunyoni o'zgartirishga ham munosabat bildirishlari kerak".17 O'qitilgan tanqidiy fikrlovchilar ma'lumotni nominal qiymatda qabul qilish o'rniga, muammoning kattaroq oqibatlarini tekshirishlari mumkin. Media savodxonligi bo'yicha ta'lim milliy assotsiatsiyasi o'quvchilarni "biz qabul qiladigan va yaratadigan xabarlar haqida faol so'rov va tanqidiy fikrlash" bilan shug'ullanishga undaydigan aniq tanqidiy so'rov ta'limini ta'kidladi.18 Tanqidiy fikrlash qobiliyatlari o'z-o'zidan yoki mehnatsiz rivojlanmaydi; o'quvchilarni chuqur fikrlashni rivojlantirish uchun nazorat ostida, qasddan va takroriy ta'sir qilish va amaliyotga ta'sir qilish kerak.
Insonning o'sishiga hissa qo'shadigan jarayon bu ta'lim bo'lib, bu odamlar uchun eng asosiy zaruratdir. Bolaning tafakkurini rivojlantirish maktablarning asosiy maqsadi bo'lishi kerak, bu
Menominee, WI: The Graduate School University of Wisconsin-Stout. 2011
17 Pescatore, C. Current events as empowering literacy: For English and social studies teachers. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 51(4), 326-339.
18 Thein, A., Oldakowski, T., & Sloan D. Using blogs to teach strategies for inquiry into the construction of lived and text worlds. Journal of Media Literacy Education, 2(1), 23-36.
shunchaki qo'shimcha mahsulot emas, balki u umuman sodir bo'ladi. Bu tafakkur maktabi uzoq vaqtdan beri mavjud. O'quvchilarga malakali ta'lim orqali nimani va qanday o'rganish usulini ko'rsatish kerak. O'quvchilar o'rganganlarini va o'rganish strategiyalarini baholaganda, tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini namoyish etadilar.19
Yaxshi ma'lumotga ega o'quvchilarni yoki mazmunli, foydali, chiroyli va kuchli tushunchalarni tushunadigan o'quvchilarni shakllantirish ta'limning asosiy maqsadlaridan biridir. Yana biri, tanqidiy va tahliliy fikrlashga intiladigan va o'rganganlarini o'z hayotini, shuningdek, jamiyati, madaniyati va tsivilizatsiyasini yaxshilash uchun qo'llaydigan o'quvchilarni rivojlantirishdir.
Har bir o'quvchi tanqidiy fikrlash qobiliyatiga ega bo'lishi kerak va ular hech qachon hech narsani o'z-o'zidan qabul qilmasligi kerak. Ammo qanday qilib o'quvchilarni tanqidiy fikrlashga o'rgatish mumkin? Tanqidiy fikrlashni o'rgatishning ko'plab tuzilmalari mavjud: Biz o'qitadigan har bir fanga tanqidiy fikrlashni kiritishimiz, uni alohida kurs yoki bo'lim sifatida o'qitishimiz yoki gibrid yondashuvni qo'llashimiz mumkin. Tanqidiy fikrlash munosabatlari, qobiliyatlari va bilimlarini o'rgatadigan materiallar, ayniqsa, alohida kurs yoki bo'limning dastlabki yondashuvi uchun zarurdir. Kamchilik shundaki, dastur yoki materiallar o'rgatadigan narsalarni o'quv rejasida ko'p qo'llash mumkin emas. Ikkinchi strategiya, infuzion, tanqidiy fikrlashni barcha fanlarning asosiy komponenti sifatida o'rgatish uchun chaqiradi.20
Horun Ar-Rashidning aytishicha, tanqidiy fikrlash qobiliyati akademik sharoitlarda, professional sharoitlarda va kundalik hayotda keng qadrlanadi. Bu ma'lumotni baholash, da'volarni baholash va faktlar va mantiq bilan tasdiqlangan oqilona xulosalar chiqarish qobiliyatidir. Tanqidiy fikrlash qobiliyatiga ega bo'lgan odamlar aniqroq muloqot qilishlari, noto'g'ri va noto'g'ri fikrlarni ochib berishlari va murakkab muammolarni hal qilishlari mumkin. Ushbu postda biz sinfda tanqidiy
fikrlashning ahamiyati va bu o'quvchilarning o'quv faoliyatiga qanday ta'sir qilishi haqida
21
gapiramiz.
Bizning fikrimizcha, tanqidiy fikrlash - bu ma'lumotlarni mantiqiy tahlil qilish, dalillarning haqqoniyligini baholash, qarama-qarshi fikrlarni o'rganish, shuningdek, asosli va aniq xulosalar chiqarish orqali mustaqil fikrlab qaror qabul qila olish jarayonidir.
Ko'p sabablarga ko'ra, tanqidiy fikrlash ta'limda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu bolalarda avtonom fikrlash, o'ylangan qarorlar qabul qilish va muammolarni hal qilish ko'nikmalarini rivojlantirishga birinchi yordam beradi. Tanqidiy fikrlash o'quvchilarga bugungi murakkab va tez o'zgaruvchan dunyoda kelajakda duch kelishi mumkin bo'lgan qiyinchiliklarni engishda yordam beradigan muhim qobiliyatdir.
Ikkinchidan, muvaffaqiyatli akademik ko'rsatkichlar tanqidiy fikrlashga bog'liq. Bu o'quvchilarga ma'lumotlarni tushunish va tahlil qilish, dalillarni baholash va faktlar va mantiqqa asoslangan yaxshi ma'lumotli xulosalar chiqarishda yordam beradi. Tanqidiy fikrlaydigan o'quvchilar o'qishlarida muvaffaqiyat qozonishlari va akademik muvaffaqiyatlarga erishishlari mumkin.
Uchinchidan, doimiy ravishda o'rganish tanqidiy fikrlashdan foydalanishni talab qiladi. U bolalarga ma'lumotni qidirish va tahlil qilishni o'rgatadi, ularni savol berishga undaydi va ularda
19 M.Karakoç, The Significance of Critical Thinking Ability in terms of Education, istanbul Aydin University Institute of Social Sciences, Turkey
20 Nada J. Alsaleh Teaching Critical Thinking Skills: Literature Review, Turkish Online Journal of Educational Technology - TOJET, v19 n1 p21-39 Jan 2020
21 Md. Harun Ar- Rashid., The role of education in the tourism sector, Library & information management academic blog., 11, 2023
bilimga chanqoqlikni kuchaytiradi. Tanqidiy fikrlash qobiliyatiga ega bo'lgan o'quvchilar butun umri davomida bilim olishga qiziqib, jamiyatda faol bo'lishadi.
Ta'lim orqali o'rgatilishi mumkin bo'lgan ko'nikma tanqidiy fikrlashdir. Sinfda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun ba'zi strategiyalar keltirib o'tamiz:
O'quvchilar o'rtasida savol-javobni targ'ib qilish: Tanqidiy fikrlashning asosiy tarkibiy qismi bu savol berishdir. O'qituvchilar savollar berishga undash orqali o'quvchilarga tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishda yordam berishi mumkin. Tahlil va baholashni talab qiladigan ochiq savollardan foydalanish o'qituvchilar tomonidan rag'batlantirilishi mumkin. Bu orqali o'quvchilar axborot tahlili va argumentlarni baholash bo'yicha bilimga ega bo'ladilar.22
O'quvchilarni ma'lumotni baholashga o'rgatish: Tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning muhim tarkibiy qismi o'quvchilarga ma'lumotni qanday baholashni o'rgatishdir. O'quvchilar axborot manbalarining obro'-e'tibori va ishonchliligini qanday baholashni tushunishlari muhimdir. Bu argumentlardagi noto'g'ri fikr va mantiqiy xatolarni qanday aniqlashni, shuningdek, haqiqatni fikrdan qanday ajratishni bilishni o'z ichiga oladi.
O'quvchilarni axborotni tahlil qilishga o'rgatish: Murakkab materialni uning tarkibiy elementlariga bo'lish va ularni tahlil qilish axborot tahlilining tanqidiy fikrlash qobiliyatini tashkil etadi. O'quvchilariga matnlar, filmlar va rasmlarni o'z ichiga olgan bir nechta manbalardan ma'lumotlarni o'rganish imkoniyatini berish orqali o'qituvchilar o'z o'quvchilariga ushbu iste'dodni rivojlantirishda yordam berishlari mumkin.23
O'quvchilaringizda ijodiy fikrlashni rivojlantirish, chunki bu tanqidiy fikrlashning muhim tarkibiy qismidir. O'quvchilarga yangi g'oyalar bilan chiqish va muammolarga ijodiy echim topish imkoniyatini berish orqali o'qituvchilar bolalarni ijodiy fikrlashga ilhomlantirishi mumkin. O'quvchilar muammolarni hal qilishda tajribaga ega bo'ladilar va natijada muammolarga turli nuqtai nazardan yondashishni o'rganadilar.
Odamlarga fikr yuritish imkoniyatini berish juda muhim, chunki bu ularga tanqidiy fikrlashga yordam beradi. O'qituvchilar o'quvchilarga o'z o'rganishlarini baholash va tajribalarini aks ettirish imkoniyatini berishlari mumkin. O'quvchilar tanqidiy fikrlash uchun muhim bo'lgan metakognitiv qobiliyatlarga ega bo'ladilar.
O'quvchilarga yaxshi gapirishni o'rgatish: Tanqidiy fikrlash yaxshi muloqotni talab qiladi. O'quvchilariga o'z fikrlari va dalillarini og'zaki va yozma ravishda etkazish imkoniyatini berish orqali o'qituvchilar o'z o'quvchilariga muvaffaqiyatli muloqot qilishni o'rganishlariga yordam berishlari mumkin. O'quvchilar buning natijasida muloqot qilish ko'nikmalari va o'z fikrlarini mantiqiy va aniq ifodalash qobiliyatiga ega bo'ladilar.24 XULOSA
Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagicha xulosalarga kelishimiz mumkin: l.Tanqidiy fikrlashning ta'lim jarayonidagi asosiy o'rni sifatida shuni aytish mumkinki, tanqidiy fikrlash o'quvchilarning mustaqil bilim olishlarini, dalillarni sinchiklab tahlil qilishni va turli xil fikrlarni asosli ravishda baholashni o'rgatadi. Bunday fikrlash usullari o'quvchilarning intelektual rivojlanishida, ayniqsa, o'z fikrlarini mantiqan asoslab bayon etish va jamiyatda faol fuqarolar sifatida shakllanishida muhim rol o'ynaydi. Bu esa, o'z navbatida, ta'lim jarayonini samarali va zamon talablariga mos ravishda olib borishga xizmat qiladi.
22 Sh.Rakhmonova, B.Rakhmatov, Bloom's taxonomy and didactic significance of critical thinking method in the educational process, Zenodo, 07. 2023
23 D.R.Garrison, H.Kanuka; Blended learning: Uncovering its transformative potential in higher education, The Internet and Higher Education, Volume 7, Issue 2, 2nd Quarter 2004, Pages 95-105
24 Willingham, D. T. Critical Thinking: Why Is It So Hard to Teach? American Educator, 2007. 31, 8-19.
2. Tanqidiy fikrlashning milliy va xalqaro ahamiyati: O'rta asr mutafakkirlari Xorazmiy, Forobiy va Ibn Sino kabi buyuk olimlarning fikricha, tanqidiy fikrlash o'quvchilarning intelektual rivojlanishi va milliy ta'lim tizimining taraqqiy etishida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Zamonaviy tadqiqotlar ham tanqidiy fikrlashni XXI asr talablariga javob bera oladigan va global dunyoda muvaffaqiyatli raqobatlashish uchun zarur bo'lgan asosiy ko'nikma sifatida e'tirof etadi. Bu esa tanqidiy fikrlashni nafaqat milliy, balki xalqaro ta'lim tizimlarida ham muhim o'rin tutishini tasdiqlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Abu nasr farobiy —Fozil odamlar shaxrill tarjimonlar Abdusodiq Irisov, Mahkam Mahmudov, Urfon Otajon. Mas'ul muharrirlar M.Xayrullaev, M.Jakbarov. - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2016. - 320 b.
2. A.Hayitov, S.Azizova Abu Nasr Farobiyning "Fozil odamlar shahri" asari -bugungi kun yoshlarining ma'naviyat maktabi sifatida
3. D.R.Garrison, H.Kanuka; Blended learning: Uncovering its transformative potential in higher education, The Internet and Higher Education, Volume 7, Issue 2, 2nd Quarter 2004, Pages 95-105
4. Hove, G. Developing critical thinking skills in the high school English classroom. Unpublished Master dissertation, Menominee, WI: The Graduate School University of Wisconsin-Stout. 2011
5. M.Karakoç, The Significance of Critical Thinking Ability in terms of Education, Istanbul Aydin University Institute of Social Sciences, Turkey
6. Md. Harun Ar- Rashid., The role of education in the tourism sector, Library & information management academic blog., 11, 2023
7. Nada J. Alsaleh Teaching Critical Thinking Skills: Literature Review, Turkish Online Journal of Educational Technology - TOJET, v19 n1 p21-39 Jan 2020
8. Nishonov A, Xaydarov B., Nuriddinov B. va boshqalar. Baholash usullari. O'quv qo'llanma. T., 2003. 190 bet.
9. O.Dadabolayeva. Boshlang'ich sinf o'quvchilarida tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish mexanizmlari
10. Özkaya, Ô.Miraç; S.Nuriye. Ögretim Etkinliklerinin Ôgrencilerin Sinif-içi Eleçtirel Dü§ünme Engellerinin Kaldirilmasina Etkisi
11. Pescatore, C. Current events as empowering literacy: For English and social studies teachers. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 51(4), 326-339.
12. Podlasiy I.P. Pedagogika. Yangi kurs. Kitob 1. M., «Vlados», 2000. 79 b.
13. Qobdabay Qabdirazaq^li: Abay pyedagogikasi — tarbiye iliminirç t^nig'i
14. R.H.Ennis, Critical Thinking. Upper Saddle River, NJ: Prentice-Hall 1996
15. R.H.Ennis. Applying soundness standards to qualified reasoning. Informal Logic, 24, 1, 23-39. 2004
16. Ruggiero, V. R. The art of thinking: A guide to critical and creative thought (10th ed.). New York, NY: Longman. 2012
17. T.B.Nazarov Tanqidiy-tahliliy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish bo'yicha xorijiy tajribalar tadqiq
18. Thein, A., Oldakowski, T., & Sloan D. Using blogs to teach strategies for inquiry into the construction of lived and text worlds. Journal of Media Literacy Education, 2(1), 23-36.
19. Willingham, D. T. Critical Thinking: Why Is It So Hard to Teach? American Educator, 2007. 31, 8-19.
20. Аганов И.Г. К вопроси о формированийе критического образованийе. 2001.№ 2
21. Fуломов.С.С. Далилларни эслаб ^олиш ва гояларни исботлаш. Тошкент: У^итувчи. -2005.
22. Кларин.М.В. Развитие критического и творческого мышления. // Школные технологии.- 2004.
23. M.M. Якуббаев, Tалабаларда миллатлараро толерантликни ривожлантиришнинг этнопедагогик асосларини такомиллаштириш. Наманган - 2021
