CC BY
19ТА^ЛИЛ ВА АРЗЁБИИ ФАЪОЛИЯТИ КОРХОНАХОИ САНОАТЙ ДАР
^УМ^УРИИ ТОЧДКИСТОН
ЗУВАЙДУЛЛОЕВА Г.Х., ТОЛИБОВ Д.А.
Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав
Аннотатсия. Муалиф дар мацола цайд менамояд, ки барои таъмини рушди босуботи корхонахои саноатй нацши инноватсищо хело калон мебошад. Фаъолияти инноватсионии корхонахои саноатй цобилияти дарк кардан ва истифода бурдани дастовард^ои илми, илми-техникаро барои ба даст овардани махсулоти куллан нав, технологияи нав, цабули цароруои ташкили, техники ва ицтимоию ицтисодии дорои хусусияти истехсоли, молияви, тицорати, идоракуни ва дигар хусусиятуо инъикос мекунад. Фаъолияти инноватсионии корхона дар асоси сиёсати инноватсиот ба ро% монда шуда, дар навбати худ аз стратегияи рушди корхона бар меояд.
Калидвожахр: ицтисодиёт, саноат, идоракуни, сармоягузори, хавф, хатар, сугурта, уадаф, истехсоли, молияви, инноватсиони, техналогия, корхона
Сохаи саноат барои таъмини рушди устувори ицтисодиёт, ташкили чойхои нави корй, истехсоли молхои рацобатпазир, зиёд кардани ицтидори содиротии мамлакат ва нихоят баланд бардоштани сатху сифати зиндагии ахолй нацши мухим ва халкунанда дорад. Аз ин чост, ки Асосгузори сулху вахдати миллй - Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон, мухтарам Эмомалй Рахмон 26-уми декабри соли 2018 дар Паёми худ ба Мачлиси Олй цайд намуда буданд, ки "... бо дарназардошти ахаммияти сохаи саноат дар халли масъалахои ицтисодиву ичтимой ва таъсиси чойхои корй пешниход менамоям, ки саноатикунонии босуръати кишвар хадафи чоруми миллй эълон карда шавад. Вобаста ба ин, зарур аст, ки то соли 2030 хиссаи сохаи саноат дар мачмуи махсулоти дохилй ба 22 фоиз расонида шавад". Барои ноил шудан ба ин хадаф аз чониби Хукумати Чумхурии Точикистон Барномаи саноатикунонии босуръати Лумаурии Толикистон барои солаои 2020-2025 аз 27 майи соли 2020, №293 цабул карда шуд, ки "хадафи он таъмин намудани рушди устувор ва рушди босуръати саноат тавассути диверсификатсияи он ва баланд бардоштани ракобат мебошад" [3]
Корхонахои саноатии Чумхурии Точикистон фаъолияти худро дар доираи стратегия ва барномахои сохавй ба рох монда, хачми истехсоли махсулоти саноатиро тадричан афзун менамоянд. Дар Паёми Асосгузори сулху вахдати миллй - Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон, мухтарам Эмомалй Рахмон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон аз 23-уми декабри соли 2022, цайд гардидааст, ки "Тадбирхои дар самти рушди саноат ва афзоиши хачми истехсоли махсулоти соха андешидашуда имкон фарохам оварданд, ки дар панч соли охир афзоиши номгуйи махсулоти саноатии истехсоли ватанй ба зиёда аз 40 фоиз расонида шавад".
Мувофици Стратегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030 дар мархилаи нави рушд дар назди чумхурй се вазифаи асосй меистад, ки яке аз онхо таъмини рушди устувор ба воситаи диверсификатсия ва баланд бардоштани рацобатпазирии ицтисодиёти миллй буда, яке аз тадбирхои асосй бахри ичрои ин вазифа таъмини суръати нисбатан баланди рушди саноат нисбат ба сохахои дигари ицтисодиёт ва зиёд намудани хиссаи он дар ММД-и кишвар ба шумор меравад.
Дар сохтори бахшхои коркарди сохаи саноати Чумхурии Точикистон яке аз чойхои мухимро саноати бофандагй ишгол менамояд. Аз руи маълумоти Агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон дар соли 2021 шумораи корхонахои нассол! ва дузандаг! дар чумхурй 414 адад ё 17,3%-и шумораи умумии корхонахои саноатии мамлакатро ташкил
дода, хиссаи махсулоти истехсолкардаи ин корхонахо ба 4 096 млн. сомонй ё 10,5%-и махсулоти умумии саноати чумхурй баробар шудааст.
Фаъолияти корхонахои саноати бофандагй бо хавфхои гуногун алокаманд буда, таъсири он хавфхо махсусан дар шароити номуайянй ва ноустувори рушди иктисодй боз хам бештар мегардад. Сабаби ин он аст, ки номуайянии падидаю равандхои иктисодй хусусияти умумии иктисоди бозорй буда, зухури онхо хам боиси зарар ва хам фоида шуда метавонад. Дар чунин холат зарурати баходихй ва идоракунии ин хавфхо дар корхонахои саноати бофандагй ба миён меояд.
Зарурати таъмини устувории фаъолияти корхонахои саноати бофандагй истифодаи усулхои мушаххаси идоракунии хавфхоро талаб мекунад, ки дар байни онхо накши асосиро усули сугуртакунй мебозад, зеро махз он имкон медихад, ки хавфхо аз холати номуайянй ба объекти химояи сугуртавй табдил дода шаванд. Сугурта кафолати рушди мунтазами раванди истехсол ва фуруши махсулотро таъмин менамояд, зеро зарари ба корхона расонидашуда аз хисоби захирахои ташкилоти сугуртавй, бидуни сарф кардани маблагхои худи корхона ба ин максадхо ё бе интизории чудо кардани захирахо аз дигар сарчашмахо, чуброн карда мешавад.
Дар шароити ноустувор ва зудтагйирёбандаи муосири иктисодй яке аз вазифахои мухимми фаъолияти корхонахои саноати бофандагй баходихии сифатй ва микдории хавфхо ва сугуртакунии онхо ба шумор меравад. Зарурати асосноккунии назариявии усулхои баходихии хавфхо ва сугуртакунии онхо дар корхонахои саноати бофандагй, душвории халли ин вазифахо дар амал мухимияти мавзуи тахкикоти мазкур, хадаф, вазифахо ва сохти онро муайян кардааст.
Асосгузори сулху вахдати миллй - Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон, мухтарам Эмомалй Рахмон 26-уми декабри соли 2019 дар Паёми худ ба Мачлиси Олй кайд намуда буданд, ки "...Мо саноатикунонии босуръатро хамчун хадафи чоруми стратегии кишвар кабул кардем, зеро рушди саноат барои таъмин намудани устувории иктисодиёт, ташкили чойхои нави корй, баланд бардоштани иктидори содиротии мамлакат ва ракобатнокии он замина мегузорад.[4]
Бояд кайд намуд, ки Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон дар Паёми худ ба Мачлиси Олй аз 21.12.2021 чихати рушди сохаи пиллапарварй ва шохиву атласу адрасбофй ва таъсиси хазорхо чойи нави корй, бахусус барои занону бонувон вазорату идорахои дахлдори мамлакатро муваззаф намуд, ки истифодаи самараноки имконияти мавчударо таъмин намоянд. Сарвари давлат хамчунин таъкид намуданд, ки «тутзорхо ба муддати 10 сол аз пардохти андози ягонаи замин, инчунин шахсони хукукие, ки ба коркарди пилла ва истехсоли матоъхои шохй, атласу адрас ва дигар маснуоти бофандагии дастй машгуланд, аз пардохти андозхо пурра озод карда шаванд»
Бояд кайд намуд, ки барои таъмини рушди босуботи корхонахои саноатй накши инноватсияхо хело калон мебошад. Фаъолияти инноватсионии корхонахои саноатй кобилияти дарк кардан ва истифода бурдани дастовардхои илмй, илмй-техникаро барои ба даст овардани махсулоти куллан нав, технологияи нав, кабули карорхои ташкилй, техникй ва ичтимоию иктисодии дорои хусусияти истехсолй, молиявй, тичоратй, идоракунй ва дигар хусусиятхо инъикос мекунад. Фаъолияти инноватсионии корхона дар асоси сиёсати инноватсиош ба рох монда шуда, дар навбати худ аз стратегияи рушди корхона бар меояд.
Идоракунии хавфу хатар дар корхонахои саноатй хусусияти ба худ хос дорад, зеро корхонахои мазкур харакатдихандаи асосии иктисодиёт махсуб гардида, на танхо масъулияти иктисодй, балки ичтимоиро низ бар душ доранд.
Вобаста ба хамин, таъмини оптималии дарачаи хавфхо барои рушди сармоягузорй ва фаъолияти амалй дар корхонахои саноатй, инчунин ичроиши кафолатхои ичтимой дар назди чомеа масъалаи актуалй ба хисоб меравад.
Ба хамин хотир, мо дар ин зербоб, оид ба масъалахои назариявии хавфу хатар баёни андеша менамоем. Вобаста ба хамин, дар ададбиётхои иктисодй иктисодчиён ду назарияи асосии хавфу хатар, яъне классикй ва неоклассикй пешниход намудаанд.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Чадвали 1.
Назарияи классики ва неоклассикй оид ба хавфу хатар_
№ Мактаби илмй Намояндахои мактаб Андеша
1 Назарияи классикии Мил ва Сениор хавфу хатарро хамчун талафи интизорй, ки дар натичаи кабули ин ва ё он карор ба амал меояд, шарх доданд
2 Назарияи неоклассикй Найт, Маршал ва Пигу дар шароити номуайянй фаъолият дорад ва фоидааш бузургии ногахонии тагйирёбанда аст, бояд ба ду критерия (махак) такя кунанд: хачми фоидаи интизорй ва микдори имконпазири камузиёдшавии он.
Иктисодчиёни шинохта ва асосгузорони назарияи классикй Мил ва Сениор хавфу хатарро хамчун талафи интизорй, ки дар натичаи кабули ин ва ё он карор ба амал меояд, маънидод намудаанд. Аммо, маънидоди ин назария яктарафа буда, сабаби пайдоиши назарияи неоклассикии хатарро солхои 20-30 асри ХХ олимон Найт, Маршал (Англия) ва Пигу (Фаронса) пешниход намуданд.
Ба акидаи онхо, корхонае, ки дар шароити номуайянй кору фаъолият менамояд ва фоидааш тагйирёбанда аст, бояд ба ду махак такя намояд:
• хачми фоидаи интизорй;
• микдори имконпазири камузиёдшавии он.
Аз гуфтахои боло дарк намудан мумки аст, ки фоидаи доимй доимо манфиатнокии зиёдро дорад, нисбат ба хамин маблаги фоидае, ки каму зиёд мегардад.
Аммо дар назарияи классикй ягон назарияи хатар истифода намешавад. Аз ин чо назарияи неоклассикй, хамчун назарияи эътирофшуда ба хисоб меравад, ки:
- аввалин шуда, назарияи амалкунандаи хавфу хатарро барои таснифи хавфу хатархои сохибкорй ба низоми муайян даровард;
- назарияи неоклассикиро бо омили каноатмандии «халоват» пурра гардонид, ки мохияташ он аст, ки сохибкор дар интизории фоидаи калонтар бештар таваккал мекунад. [1,с.236]
Дар Россия ва дигар кишвархои сотсиалистй бошад, мушкилоти хавфу хатар муддати дароз бо сабабхои объективй таваччухи мухаккиконро ба худ чалб накарда буданд. Аммо баъди бархам хурдани ИЧЩС масъалаи мазкур зери таваччухи хоса карор гирифт. Чунин вазъият аз тарафи як катор мухаккикон баррасй гардидааст. Чунончи, Белоусова Л.В. кайд менамояд, ки дар байни самтхои идоракунии хавфхо, илова ба усулхои маъмурй (масалан, дар сохаи танзими техникй), давлат ба субъектхои ба фаъолияти иктисодй машгулбуда, дар интихоби сиёсати идоракунй, аз чумла идораи хавфхо мустакилиятро пешниход менамояд. [5, с.33]
Дар баробари ин, идоракунии хавфу хатар танхо бо низоми чудогонаи идоракунй махдуд нагашта, он ба сифати зернизоми умумй ва идоракунии амалй ва стратегиро низ фаро мегирад. Мухтавои кори диссертатсионии мазкур махз баррасии идоракунии хавфу хатархои сармоягузориии корхонахои саноатй ба сифати зернизоми идоракунии стратегй ва амалии корхона ба салохияти менечерхои мувофик дохилбуда, ба нишондихандахои махсуси фаъолияти амалиётй ва тахлили майлкунии онхо такя менамояд ва ба хамин тарз, бо низоми нишондихандахои идоракунии умумии саноатй пайвасти ногусастанй дорад.
Бояд таъкид кард, ки вобаста аз максад ва вазифахои тахкикоти мушаххас ва коркардхои амалй тахкикгарони иктисодй таърифхои мухталифи хавфу хатархои корхонахои саноатиро пешниход менамоянд.
Кангро М.В. дар тахкикотхои худ цайд намудааст, ки «хавфу хатархои корхонахои саноатй бо омилхои номуайянй алокаманд мебошанд, ки онхо ба кисматхои техникй-технологии фаъолияти сармоягузорй дар давлат, минтака, амалигардонии лоихахо ва ба фаъолияти субъектхои иктисодй дар умум таъсир мерасонад.Чунончи, эътимоднокии (аз кор баромадани) тачхизот, пешгуишавандагии (ходисахои гуногун хангоми истифода) равандхои истехсолй ва технологй, мураккабии онхо, дарачаи автоматикунонй, хачми истехсолот, суръати модернизатсияи тачхизот ва технологияхо, суръати навкунии инноватсионй яке аз кисматхои он мебошанд»[2,с.131].
АДАБИЁТ:
1. Белоусова Л.В. Методы государственного регулирования профессиональной деятельности в сфере управления риском в промышленности: диссертация... кандидата экономических наук:08.00.05. - Москва, 2013. - 236 с.
2. Кангро М. В. Методы оценки инвестиционных проектов: учебное пособие. - Ульяновск: УлГТУ, 2011. - 131 с
3. Паёми Президенти Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон 26 декабри соли 2019 [Захираи электрош] // www.president.tj.
4. Паёми Президенти Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон ба Мачлиси Олии Чумхурии Точикистон 21 декабри соли 2021 [Захираи электрош] // www.president.tj.
5. Саидмуродов Ш.М. Такмили методшои паст намудани хавфу хатархои сармоягузор! дар корхонашои истешсол!/ дисс.илмй. Душанбе, 2018.-С.33.
