CC BY
18ТАГИРЁБИИ ЩЛИМ ВА ТАЪСИРИ ОН БА ОРГАНИЗМ^ОИ ЗИНДАИ
БИОСФЕРА
ЁРОВ Ч-Д-, ДАВЛЯТОВА Д.М.
Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав
Дар ин мацола цайд шудааст, ки прблемаи "Тагйирёбии глобалии ицлим" имруз яке аз мушкилот ё муаммои экологии башарият маусуб меёбад. Далели тагйирёбии глобалии ицлим бо мушоуидауои илми тасдиц шудааст, ки ба организм^ои зиндаи биосфера таъсири манфии худро расонида истодааст. Муалифон бо мацсади баланд бардоштани маърифати экологии а^оли ва рощои нест намудани воридкунии газ^ои гулхонагиро ба биосфера тавсищои мушахас пешнщод намуданд.
Калидвожахр: мувозинати экологи: тагйирёбии глобалии ицлим; самараи гармхона; маълумотуои геологи.
ИЗМЕНЕНИЕ КЛИМАТА И ЕГО ВЛИЯНИЕ НА ЖИВЫЕ ОРГАНИЗМЫ
БИОСФЕРЫ
В данной статье отмечается, что проблема «Глобальное изменение климата» сегодня считается одной из экологических проблем человечества. Доказательства глобального изменения климата подтверждаются научными наблюдениями, что оказывает негативное влияние на живые организмы биосферы. Авторы представили конкретные рекомендации по повышению экологической грамотности населения и пути устранения попадания парниковых газов в биосферу.
Ключевые слова: экологический баланс: глобальное изменение климата; парниковый эффект; геологические данные.
CLIMATE CHANGE AND ITS IMPACT ON LIVING ORGANISMS OF THE
BIOSPHERE
This article notes that the problem of "Global climate change " is today considered one of the environmental problems of humanity. Evidence of global climate change is confirmed by scientific observations, which has a negative impact on living organisms in the biosphere. The authors presented specific recommendations for increasing the environmental awareness of the population and ways to eliminate the entry of greenhouse gases into the biosphere.
Key words: ecological balance: global climate change; Greenhouse effect; geological data.
Имрузхо дар тамоми дунё ба сохаи мухити зист махсусан баланд бардоштани маърифати экологии ахолй аз тарафи созмонхои бонуфузи байналмиллали тавачухи зиёд зохир мегардад.
Проблемаи "Тагйирёбии глобалии иклим" (баъзан бо тарики дигар гармшавии глобалии сайёра ном мебаранд) имруз яке аз мушкилот ё муаммои экологии башарият махсуб меёбад. Далели тагирёбии глобалии иклим бо мушохидахои илми тасдик шудааст.
Тагирёбии иклим ин нишондоди ивазшавии иклими Замин куллан ва ё дар минтакахои алохидаи он мебошад, ки сол аз сол бештар мушохида мегардад. Сабаби тагирёбии иклим ин чараёнхои динамики дар Замин, таъсири беруна ба мисли ивазшавии шиддати нурафкании Офтоб ва ифлосшавии хавои атмосфера бо партовхои саноати ва воситахои наклиёти мебошад.
Иклими сайёраи мо доимо тагйир меёбад. Мувофики маълумотхои геологй харорати миёнаи чахони дар даврахои гуногунии табии геологй аз +7 то +27иС тагйир ёфтааст. Х,оло бошад харорати миёна дар Замин кариб +400С - ро ташкил медихад ва ин нуктаи максимали
нест. ^увваи асосии харакат дихандаи иклим дар Замин ин офтоб буда, боз ба он тагирёбии мадори Замин низ таъсир мерасонад. Х,амаи ин сабабхои таббии тагйирёбии иклим мебошад. То даврахои наздик танхо онхо тагйирёбии иклимро муайян мекарданд. Аммо дар вактх,ои охир омилхои таббии ва омилхои антропогенй низ илова шудааст. Таъсири асосии антропогенй ин зиёдшавии эффекти гармхонагй, ки таъсирашон дар вактхои охир назар ба таъсири шиддатнокии Офтоб 8 маротиба зиёд аст. Натичахои санчиши олимони Бритониёи Кабир нишон додаанд, ки аз соли 1850 харорат дар сайёраи Замин ду дарача тагйир ёфтааст. Дар соли 1970 бошад муайян гардид ки боз ним дарачаи дигар илова гардидааст. Самараи гармхона дар натичаи атмосфераи Замин мавчуд будани газхои гармхонагй ба мисли буги об ва ду оксиди карбон ва дуоксиди нитроген, ки кобилияти боздоштани мавчхои дарорзро доранд. Ба гайр аз газхои номбурда боз ду гурухи дигари газхои самараи гармхонагй мавчуданд, ки инхо галоуглеродхо ва гексанфлориди сулфур мебошад [1,2].
Газхои самараи гармхона бо микдори гарм аз давраи ташкилёбии он (наздикии 0,1 %) мавчуд буданд. Ин микдор барои нигохдории мувозинати гармии Замин дар сатхи лозими барои хаёт басанда буд. Ин эффекти гармхонагии табии барои Замин хатаре надошт чунки он дар як сатх аз хисоби гирдгардонии таббии нигох дошта мешуд. Он харорати сатхи Заминро дар +400С нигох медошт. Вале дар тулли дахсолахои охир дар натичаи рушди фаъолияти хочагй одатан кувваи эффекти гармхонагиро аз хисоби партови газхои самараи гармхона афзун кардаанд. Аз ин ру дар сатхи Замин харорат баланд шуда истодааст.
Дар мухити зисти кобилиятии системахои экологии табииро барои нигохдории мувозинат паст намуданд.
Аммо зиёдшавии консентратсияи газхо самараи гармхона дар атмосфера ба баландшавии самараи гармхонагй дар атмосфера ба баландшавии самараи гармхонагй ва вайроншавии мувозинати гармии Замин оварда мерасонад. Х,амин холат дар даврахои охир рух дода истодааст.
Неругоххои баркй, ангиштй, газхои дамдамаи автомобилй, кубурхои заводхо ва дигаи манбахои ифлоскунандаи инсон сохта шуда ба атмосфера хамасола наздики 2- миллард тона газхои гармхонагй ихроч менамоянд
Тасири тагйирёбии иклимро холо мушохида карда истодааст , баландшавии харорати хаво ва укёнус,обшавии босуръати пиряхихо кабатхои барфй ва баландшавии сатхи бахрхо .
Тагирёбии иклим таъсири сохт ба олами хайвоноту наботот ва умуман системаи экологй мерасонад. Баландшави шумораи ходисахои иклими зиёдшави шумораи обхезихо аз хисоби туфонхо ва пастшави боришоти тобистона 15-20%, норасоии оби ошомиданй,афзудани касалихои сироятию гайри сироятй, офатхои табии дар кишоварзй ва дигар намуди ходисахои табии дар назар аст[6,8].
Бояд гуфт, ки окибатхои тагйирёбии иклимро дар мисоли нобуд гаштани якчанд намудхои биологй низ мушохида кардан мумкин аст ба хусус ,зери осебпазири карор гирифтани намудхои хайвоноти артикй ва хирсхои сафед.
Физиологи бузурги рус И.М. Сеченов кайд кардааст, ки "Организм бе мухити беруна, ки мавчудияти уро химоя мекунад, гайри имкон аст "дар байни организм ва мухити беруна мунтазам муодилаи моддахо ба амал меояд. Организм аз мухити беруна оксиген ва моддахои гизой мегирад. Аз хисоби ин моддахо хучайрахои нав ба вучуд меоянд ва онхоро ба харакат дароварда, кори мушакхоро такмил медиханд. Дар баробари ин ба мухити беруна махсулоти зарарноки вайроншуда, моддахо ва гармии зиёдати хорич мекунанд.
Ба организм омилхои гуногунии табий: ноустувории харорати хаво намй, дарачаи радиатсияи офтоб, боридани барфу борон, туфон тундбод, сухтор, заминчунбй, таъсир мерасонанд. Х,ангоми начандон тагйирёфтани шароит мавчудоти организм вазифаи худро тагйир дода, ба шароити нав мутобик мешавад. Масалан, хангоми зиёд шудани харорати хаво нафаскашй ва кори дил шиддат меёбад, аз мухити атроф зиёдтар гармй гирифта, хамон андоза онро зиёдтар хорич мекунад.
Инсон чузъи чудонашавандаи табиат махсуб меёбад. Албата шароити обу хаво ба вазъи саломатии одамон метавонад таъсир расонад. Баъзе аз одамон ба минтакахои иклимии гуногун хело ба зуди мутобик шуда, худро норохат хис мекунанд. Ин кабил одамон аксаран мубтахои беморихои хунгард ва калб, фишорбаландй, атеросклероз майнаи сар, системаи нафаскашй мешаванд. Хусусан тагйирёбии иклим ба одамоне, ки гирифтори бемории дикки нафас (астма) хастанд таъсири манфй мерасонанд.
Гармшавии иклим ба одамон таъсири бузург хохад расонд, махсусан ба одамони камбизоат. Дар натичаи тагйирёбии иклим дар сайёра офатхои табий, махсусан хушксолй, барои хамлу накли хурокворй, авчи гуруснагй ва беморихо хатари калон ба бар хохад дошт. Зиёда аз 1 миллиард ахолии дунё (зиёда аз 20 % ахолй) дар холи факр ба сар мебаранд[3,4].
Афзоиши фаъолияти инсон хамрох бо афзоиши ахолй дар руи замин, ба зиёдшавии ихрочи харсолаи СО2 хангоми тавлиди энергияе, ки хам барои таълимии барк ва гармидихй ва хам барои истехсоли ашёхои гуногун лозим аст ихроч мегардад.
Иттиходияи байналмилалй. Хатари алокаманд бо афзоиши доимии газхои гармхонагй ба эътибор гирифта, соли 1992 дар шахри Рио-де-Жанейро дар конференсияи СММ дар бораи мухити атроф ва тараккиёти оиди имзои гузаштани конвенсияи Рамочни дар бораи тагйирёбии иклим ахднома баста шуд.
Декабри соли 1997 Протоколи Киото (солон) ба имзо расид ки кишвархои таракикардаро ухдадор месозад, ки ихрочи газхои гулхонагиро то 5% аз сатхи солхои 90 кам намоянд, аз чумла Иттиходи Аврупо то 8% ИМА 7% бошад то 6% кабул гашт[1,8].
Соли 2007 дар Бали хуччати нав ба имзо расид, ки кабули як катор чорахои лозимиро барои кам кардани таъсири антропогени ба тагйирёбии иклим кабул шуд;
-Кам кардани сузонидани сузишвории табий;
-Хотима додан ба нобудсозии системаи экологй;
-Кам кардани сарфаи энергия хангоми истехсол ва чихати экологи кампартову бепартов;
-Кам кардани сарфи экология дар сохтмон ва манзилхои истикоматй;
Бояд кайд кард, ки гази карбон ранг ва буй надорад, бинобар ин инсон дар таркиби хаво мавчуд будани онро эхсос намекунад. Аз ин ру организми инсон ба норасоии оксиген дучор шуда, чархзании сар, ташнагй, дилбехузурй, дарди сар ва фаъолияти сусти ронанда мушохида намешавад, ки ин холатхо аломатхои асосии захролудшавй аз гази карбон мебошанд. То охир нахустини сузишворй дар мухарики наклиёт боиси хосилшавии зиёди гази карбон мешавад. Х,атто дар муддати кутох дар дохили бино (ё ки дар салони наклиёт) будан, ки консентратсияи зиёди гази карбон дорад, метавонанд инсонро ба марг оварда расонад. Консентратсияи марговари ин модда дар дохили гараж метавонад дар 2-3 дакика баъди бекор андохтани мухарик хосил шавад.
Добили зикр аст, ки барои солим нигох доштани саломатии инсон се омилй асосй -оби тоза, хавои тоза ва гизои тоза мусоидат мекунад.
Дар Точикистон хам гармшавии иклим яке аз проблемахои собикадори экологй ба хисоб меравад. Сабаби тагйирёбии иклим берун аз худуди Точикистон тавлид мешавад ва берун аз назорати органхо вокеъ гаштааст, аммо эхтимолияии окибати хатарноки вай дар дохили мамлакат метавонад муассир бошад.
Давлати мо аз руйи ихрочи газхои самараи гармхона дар чахон чои 109 - ро ишгол намуда ба хар як нафар наздикии як тонна партови гази дуоксиди карбон, нисбати 20 тонна ба хар як фарддоштан, Америкаи Шимолй рост меояд. Дар Осиёи марказй бошад, сахми кишвархо дар ихрочи газхои самараи гармхона ба хар сар ахолй чунин мебошад; Туркманистон 8 тонна, Узбекистон 5 тона, ^азокистон кариб 8 тонна, ^иргизистон ва Точикистон бошад, кариб 1 тонна[1,5].
Точикистон чун давлати сохибистиклол дар як мудати кутох ба 10 Конвенсияи СММ оид ба хифзи мухити зист хамрох шуд. Аз он чумла Точикистон ба созишномаи (Конвесияи) СММ "Дар бораи тагйирёбии итклим" 28 июли соли 1998 хамрох гардид. Соли 2003 ба
карори Хукумати Ч,.Т., накшаи миллии амал оид ба кам кардани окибатхои тагйирёбии иклим тадбирхои мушаххас андешида шуданд[5,8,9].
Тазаккур бояд дод, ки дар Чумхурии Точикистон ба дастгирии Бунёди умумчахонии экологй корхои илмию тадкикотй дар бораи тагйирёбии иклим ва тахияи нахустин гузориши миллй анчом пазируфт. Ин чунин Хукумати Чумхурии Точикистон дар хамкорй бо институтхои молиявй ва созмонхои байналхалкй бахри паст намудани таъсири тагйрёбии иклим ва роххои мутобикшавй ба он якчанд лоихаро амалй намуда истодаанд.
Бояд зикр кард, ки Асосгузори сулху вахдати миллй - Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон бо дарки масъулияти бузург дар назди наслхои оянда аз бо нуфузтарин минтакахои байналхалкй проблемахои доги сайёра -пешгирии хатархои экологиро ба миён гузошт. Аз чумла намояндагони Точикистон мохи сентябри соли 2015 дар Ню - Йорк ва дар конвенсияи СММ оид ба тагйирёбии иклим ва мохи декабри соли 2018 дар Париж иштирок карда ва масъалагузорихо карданд.
Муносибати тарафайни одаму табиат проблемаи хеле халталаби чамъияти имруза мебошад. Ин маълум аст, ки табиат мухити сукунати одам аст: Ба он на танхо холати саломатии имрузаи ахоли руи Замин, балки ояндаи инсоният вобаста аст. Муносибати тарафайн одаму табиат бояд ба принсипхои окилона истифода бурдани табиат ва бехтар кардани мухити он асос ёбад.
Вазифаи чамъиятхои гуногуни пешкадам тарбия намудани одами солим аз чихати эчодй ва маънавй бой ва шахси мутаносиб инкишофёфта мебошад. Ташаккул додани чунин шахсият раванди дуру дароз ва мураккаб аст.
1. Бердиев Ч,. Экологияи амали ва мух,офизати табиат. Душанбе, 2015
2. Вронский В.А. Экологические последествия Загрянския атмосферы. География в школе, 1991 (а). №2
3. Вронский В.А. экологическое последствия Парникового Эфекта . Биология в школе,
4. Вронский В.А. Прикладная экология, - Ростов - на Дону: Феникс, 1996.
5. Давлатов А. Экология асосаои истифодаи окилонаи сарватаои табиат. Душанбе, 2015
6. Голикин Г.С. Парниковий эффект и изменение климата Природа. 1990. №7
7. Информационный экологический бюллетень Состовители: Бузруков Д.Д., Ботуров К. Б. Душанбе, 2005
8. Протасов В.Ф экология, здоровье и охрана окружаютсия среды в Росии Учебное.
9. Мачмуи конунаои Лумаурии Точикистон «Дар бораи экология ва сарватаои табиат». (мураттиб Саидов М.) Душанбе. 2007
АДАБИЕТ:
1993. №3
