CC BY
0DOI 10.24412/2709-1201-2024-281-285 УДК 663.2 (574.1)
Т¥ЦЫМ СЕБУ М0ЛШЕРШЩ ЖАЗДЬЩ БИДАЙ СОРТТАРЫНЬЩ вШМДШП МЕН 0Н1М САПАСЫНА ЭСЕР1Н ЗЕРТТЕУ
НАСИЕВ БЕЙБИТ НАСИЕВИЧ
Жэцпр хан атындагы Батыс ^азакстан аграрлык-техникалык университет^
а.ш.г.д., профессор Орал, ^азакстан Республикасы
ЖАНАТАЛАПОВ НУРБОЛАТ ЖАСТАЛАПОВИЧ
Жэцпр хан атындагы Батыс ^азакстан аграрлык-техникалык университетi, доцент м.а., PhD Орал, ^азакстан Республикасы
БЕККАЛИЕВ АСХАТ КАЖМУРАТОВИЧ
Жэцпр хан атындагы Батыс ^азакстан аграрлык-техникалык университетi, доцент м.а., PhD Орал, ^азакстан Республикасы
ЦИЛЫБАЙ НАРЫЗАЛЫ АМАНГЕЛД1¥ЛЫ
Жэцпр хан атындагы Батыс ^азакстан аграрлык-техникалык университетi, студент
Орал, ^азакстан Республикасы
Ацдатпа. Елгмгзде бидай endipici ауыл шаруашылыгыныц басымды багыттарыныц 6ipi болып табылады. БYгinгi тацда К,азацстап бидай endipicinen элемде Yшinшi, ал бидайды yn цылып тартып, опы экспорттауда элемде бipinшi орыпда тур. Батыс Казахстан облысыпда да eлiмiздiц басца eцipлepi сияцты бидай enдipicine аса мацызды кещл бeлineдi. Бидайдаn мол да турацты жэж экологиялыц сапалы eniм алуда опыц сорттарыт дурыс тацдап, оларга цолдаnылатыn туцымды себу мeлшepin дурыс реттеудщ мацызы eтe зор. Соцгы жылдары Батыс Казацcтаnда enдipicкe бидайдыц жаца сорттары erni3ue бастады. Олардыц eniмдiлiгi мen eniм сапасыт, сопыц штде eniм cапаcыnыц экологиялыц кepceткiштepin жацсартуда туцымды себудщ цолайлы мeлшepin тацдаудыц мацызы зор. Батыс Казацcтаnnыц агроклиматтыц жагдайытда бидай дацылыnаn сапалы да жогары eniм алу Yшin сорттарды дурыс тацдап, оларга цолдатглатыт туцым себу мeлшepin гылыми тургыда аnыцтаудыц зор мацызы бар. Туцымды 2,5 млn.даnа eceбiмen екке^е Волгоуральская сортытытц eniмдiлiгi Саратовская 42 cоpтымen cалыcтыpгаnда 1,3 ц/га ecm, тшстше 5,8 ц/га цурады.
Клт свздер. Жаздыц бидай, сорттар, туцым себу мeлшepi, биометриялыц ^рсеткштер, eniмдiлiк, eniм сапасы
К1р1спе. Епн шаруашылыгындагы корекпк заттардьщ тепе-тецдшнщ бузылуы тек кана eндiрiстщ Жаздык бидайдан жогары тYсiмiн алу Yшiн епстщ оцтайлы мерзiмi, мелшер^ жаксы жол салушылар мен тшсп дэрежеде коректену кажет. Жаздык бидайдыц технологиясыныц бул бeлiктерi тYсiмге айтарлыктай эсер етедь
Жаздык бидайдыц топырак тазалыгы мен оныц физикалык касиеттерше, ылгал коры мен тамыр ащретш корекпк заттарга талгаммен карайтынын ескерсек, оны жаксы жол салушыларга орналастыру кажет. Жаздык бидайды CYдiгер мен парга жыртылган, жырту мен егу кезiнде жаксы кртм алган тыц жерге немесе есю босалкы жерге сепкен дурыс.
Танапты ауыспалы егiстерде жаздык бидай Yшiн ыцгайлы танап -кепжылдык шептерден, соныц iшiнде шептен жогары тYсiм берген эспарцеттен, дэндьбуршакты коспалардан босаган танап .
Тьщ жер, босалкы жер, кепжылдьщ шeптердщ кабаты жаздык бидайды сумен, корекпен камтамасыз ету Yшiн ылгал жинакталуга колайлы жагдайлар жасап, топырактыц курылымы усак кесектi болады. Минералдык корек курылымды топыракка тэн ауа бар жерде тсршшк ететiн топырак бактерияларыныц аркасында тYзiледi. Жаздык бидайдыц кыртыстылыгы туралы eзiндiк пiкiр калыптаскан.
Жаздык бидайды тыщ жэне босалкы жер, кепжылдык шeптердiц кабатына орналастыру тек кана кэдiмгi (автотрофты) гана емес, жаздык бидайдыц тамырындагы микориза сацыраукулагы кемепмен алынатын микротрофты корек Yшiн де колайлы жагдай жасайды, eйткенi курылымды, органикалык заттарга бай топыракта микориза дамуы Yшiн колайлы ортаны тез iздеп-тауып алады.
Егу нормасы жогарылаганда жаздык бидайдыц жапырак алацы шагын, тамыр жYЙесi нашар дамыган, органикалык заттары аз болады. Осыныц бэрi eсiмдiктiц тYптену eнiмдiлiгiн, масактардыц санын, масактардагы дэн санын, бiр масактан алынатын дэн санын азайтады [32, 45, 49, 58].
Епстердщ калыцдыгы тeмендегенде, тукым eнiмдiлiгi артады, алайда бул жагдайда дэн усактау болады, дэндердщ пiсу уакыты эркелкiленiп, ылгал аз жылдары кeктеу куаты тeмен жэне бастапкы eсу Yшiн аз тукымдар пайда болады.
Егу нормасы ^ктеу куаты мен зертханалык eсiмдiлiгiне эсер етедi. Бастапкы eсу кYшi зерттелгенде аныкталганы, 4,5 млн дана/га нормасымен себiлген тукымдар eркендi кeбiрек берiп (4-5 дана немесе одан да ^п) 100 eркенiнiц массасы негурлым жогары (12,9г) болады.
Жаздык бидайдыц сиретшген егiсiн орган кезде тукымдардыц кeктеу куаты 67%, eскiндiлiгi 83% кураган, ал калыц епстердеп бундай кeрсеткiштер элдекайда тeмен болган. Эдеттегi егiстiц тукымдары негурлым тепс (91%) болып келсе, сиретiлген егютеп 85% кeрсеткен.
Норманы 4 млн-нан 7 млн дана/га-га улгайтканда дэн сапасы нашарлаган. Дэндегi шикi протеиннщ мeлшерi 13,1%-дан 11,6-12,8-ге, шикi балуызы 22,5-тен 18,1-19,6%-га тeмендеп, 1000 дэннщ массасы мен дэннiц шыцылтырлыгы азайган.
Зерттеулер аныктагандай, бидайдыц тYптенуi сорт пен егу нормасына байланысты. Жаздык бидайдыц нормасы эртYрлi етiп eзгерткен зерттеулерде (2; 2,5; 4,5; 6,0; 7,0 млн тукым) аныкталганы, егу нормасы жогарылаганда тYсiмдiлiк нашарлайды.
Материалдар мен эдктер. Зерттеу жумыстары 2023 жылы Жэцгiр хан атындагы Б^АТУ-да, ал далалык зерттеулер Б^О Бэйтерек ауданы «Дэукара» шаруа кожалыгында кабылданган эдiстер бойынша уйымдастырылды.
Зерттеу нысаны - жаздык бидай егiстiктерi.
Зерттеулер далалык тэжiрибелерде жалпы ауданы 60м2, есептеу ауданы 50м2 болатын мeлдектерде 3 кайталанымда уйымдастыру колданыстагы эдютеме бойынша жYргiзiлдi.
Зерттеу нэтижелерь Эамдштердщ минералдык коректенуiне жагдай жасай отырып, тыцайткыштар тYсiм калыптастыруга да септшн тигiзедi. Тыцайткыштардыц ауыл шаруашылыгы дакылдарыныц тYсiмiн арттырудагы мацызы зор. Тыцайткыштарды тиiмдi пайдалану дегенiмiз-топырак кунарлылыгы мен коршаган ортага зиян келтiрмей, жоспарланган тYсiм Yшiн канша коректiк заттар кажет болса, сонша енгiзу.
Дэндi дакылдардыц тYсiмдiлiгiн арттыру мэселелерiн шешуде эрбiр накты тYрге тэн биологиялык тукым куалау белгiлерiн жYзеге асыру кажет. Дэндi дакылдарды eсiру технологиясында тыцайткыштар мацызды рeл аткарады. Жогары дэн ту^мш алу Yшiн eсiмдiктердiц коректену режимiн оцтайландыру эсiресе мардымсыз жэне тураксыз жауын -шашынды зоналарда кажет.
Дэндi дакылдардыц ту^мшщ калыптасуы коректену децгейiне, биологиялык ерекшелштерге жэне ауа-райына сай эртYрлi жYрiп отырады.
Сонымен бiрге дэн тYсiмi тYсiм курылымыныц бeлiктерiмен де аныкталады. ЭртYрлi жылдардагы барлык курылымдык бeлiктердiц кeрсеткiштерi негурлым жогары болса, дэндi дакылдардыц тYсiмдiлiгi де согурлым жаксы болады (1 кесте).
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Батыс ^азакстанныц куацшылык жагдайында дэн тYсiмi непзшен алац бiрлiгiндегi жемiс берушi сабак пен басты сабактыц eнiмдiлiгiмен аныкталады. Масактыц eнiмдiлiгi ез кезегiнде масактагы дэн саны мен дэн массасымен аныкталады.
2,0 млн. дана нускасымен салыстырганда барлык себу мeлшерлерiнде бидай еарудеп биометриялык сандык ^рсетюштердщ артып отырганын кeремiз.
Жалпы тYптену 2,1-2,8-ге eскен, ал eнiмдiсi бiр eсiмдiкте 1,5-ден 1,8 сабакка дейiн.
Масактагы дэн саны 17-18 данага ^бейген, 1000 дэннщ массасы 17,6-20,1 г-га eскен.
Тукымды 2,5 млн.дана есебiмен егу нускасыныц биометриялы; кeрсеткiштерi жогары болып шыкты.
^урылымдык талдау ^рсеткендей, eсiмдiктердщ биiктiгi де тукымды себу мeлшерiне байланысты eзгерiп отырган.
Сабактыц бшктш 70,5-75,7см аралыгында байкалган.
Масактыц дэнге толуы 17-18 данага дешн eсiп отырган.
Зерттеу нэтижелерi ^рсеткендей зерттелген сорттардыц iшiнде ец жогаргы биометрикалык кeрсеткiштермен Волгоуральская сорты ерекшелендь
Бул сорт бойынша 2,0 млн.дана нускасындагы масактагы дэн саны 17 болса, тукымды 2,5 млн.дана мeлшерiнде еккенде - 18 дана болды.
Кесте 1 - Жаздык бидай сорттарыныц тукым себу мелшер1не байланысты
К^рылымы
Тукым себу мелшер^ млн.дана Сорт тYрi Энiмдi тYптену Масактагы дэн саны, дана 1000 дэннщ массасы, г
2,0 Саратовская 42 1,5 17 17,6
Волгоуральская 1,6 17 18,8
Саратовская 60 1,5 17 17,6
Альбидум 31 1,6 17 17,7
2,5 Саратовская 42 1,5 17 18,4
Волгоуральская 1,6 18 20,1
Саратовская 60 1,5 17 18,8
Альбидум 31 1,6 17 20,2
3,0 Саратовская 42 1,5 17 18,0
Волгоуральская 1,6 18 19,7
Саратовская 60 1,5 17 18,4
Альбидум 31 1,6 17 20,2
3,5 Саратовская 42 1,5 17 18,0
Волгоуральская 1,6 18 19,0
Саратовская 60 1,5 17 18,4
Альбидум 31 1,6 17 19,1
Барлык биометрикалык кeрсеткiштер iшiнде тукымды себу мeлшерi 1000 дэннщ массасына кеп эсер еткен. Мысалы Волгоуральская сорты бойынша 2,0 млн.дана тукым егу нускасында 1000 дэннщ салмагы 18,8 г болса, 3,0 жэне 3,5 млн.дана тукым еккен кезде бул кeрсеткiш 19,0-19,7 г болды, ал 2,5 млн.дана тукым егу нускасында 20,1 г немесе 2,0 млн.дана нускасымен салыстырганда 1,3 г кеп.
Алынган нэтижелерге CYЙене отырып, топыракка тукымды егер 2,5 млн.дана мeлшердi колданганда дэндi дакылдардыц тYсiмдiлiгi жогары болады деген пiкiрдi куаттаймыз.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Бiздiц зерттеулерiмiздiц басты максаттарыныц бiрi бидай ешмшщ эртYрлi егу мeлшерi эсершен жэне сорт тYрiне байланысты езгеруш бакылау болып табылады.
Тэж1рибе кeрсеткiштерi бидай eнiмiнiц колданылатын тукымды себу мелшерше байланыстылыгын кeрсеттi.
Тэж1рибеде керсетшген мэлiметтер бойынша танапка тукымды 2,5 млн.дана есебiмен егу eнiмдi едэуiр жогарлатады (2 кесте).
Мысалы, Волгоуральская сортын пайдаланган кезде тукымды 2,5 млн.дана есебiмен егу 2,0 млн.дана нускасымен салыстырганда eнiмдiлiктi 0,6-1,18 ц/га дешн арттыруга кепiлдiк кeрсеттi.
Осындай жагдай Саратовская 60 жэне Альбидум 31 сорттарын пайдаланган кезде де байкалды.
Жалпы тэжiрибе кeрсеткiштерi баска сорттармен салыстырганда Волгоуральская сортыныц жогары ешмдшгш аныктады.
Волгоуральская сортыныц баска сорттарга караганда жогары eнiмдiлiгi сорттыц куацшылыкка тeзiмдiлiгiмен жэне биологиялык ерекшелiктерiмен тYсiндiрiледi.
Осы варианттагы eнiмдiлiктiц жогарлылыгы сонымен катар бидайдыц тамыр жYЙесiнiц жаксы дамуымен жэне фотосинтетикалык эрекетшщ жаксаруымен тYсiндiрiледi.
Кесте 2 - Жаздык бидай сорттарыныц тукым себу мелшерше байланысты _ешмдш1п, ц/га_
Тукым себу мелшер^ млн.дана Сорт тYрi Эшмдшк
2,0 Саратовская 42 4,6
Волгоуральская 5,1
Саратовская 60 4,7
Альбидум 31 5,2
2,5 Саратовская 42 4,7
Волгоуральская 5,5
Саратовская 60 4,8
Альбидум 31 5,5
3,0 Саратовская 42 4,6
Волгоуральская 5,7
Саратовская 60 4,7
Альбидум 31 5,5
3,5 Саратовская 42 4,5
Волгоуральская 5,1
Саратовская 60 4,5
Альбидум 31 4,8
Демек, Батыс ^азакстанда бидай дакылыныц eнiмiн арттырудыц бiрден-бiр жолы колайлы тукым егу мeлшерiн аныктау жэне eцiрдiц экологиялык мYмкiндiктерiн толык пайдаланатын сорттарды колдану болып табылады.
ЖYргiзiлген гылыми жумыс барысында жаздык бидай сорттарыныц технологиялык сапа керсетюштерше тукым себу мeлшерiнiц эсерiн зерттеуге аса назар бeлiндi.
Эзiнiц биологиялык ерекшелiктерi бойынша бидай дакылы дэннщ сапалык кeрсеткiштерiн калыпты тYзу Yшiн азот жэне фосфор сиякты минералдык коректiк заттарды кажет етедi. Бидайды дер кезшде аталган коректiк заттармен камтамасыз ету жогаргы сапалы ешм алудыц бiрден бiр кепiлi болып табылады.
Шию белок мeлшерi бойынша Волгоуральская жэне Альбидум 31 сорттары ерекшелендь
Волгоуральская сортында 3,5 млн.дана нускасында шикi белок 14,7 пайызды кураса, тукымды егуде 2,0 жэне 3,0 млн.дана мелшер колдану аталган кeрсеткiштi 14,9 жэне 15,0 пайызга арттырды.
Тукымды 2,5 млн.дана мeлшерiмен егу Волгоуральская сорты дэншщ шикi белок мeлшерiн 15,3 пайызга, немесе баска нускалармен салыстырганда 0,6 пайызга кетердь
Сорттар шшде Саратовская 60 жэне Саратовская 42 сортары шикi белок децгей бойынша соцгы орындарда.
Бул сорттардыц да дэн курамындагы шикi белок мeлшерi топыракка енгiзiлген тыцайткыштар тYрiне байланысты болды.
Зерттеу нэтижелерi кeрсеткендей барлык сорттардыц дэн курамындагы шикi акуыз мeлшерi тукымды егу мeлшерiне байланысты.
Барлык сорттар тукымды 2,5 млн.дана мeлшерiмен еккенде жаксы eнiмдi камтамасыз
еттi.
Зерттеулер бойынша ец жогаргы шикi акуыз Волгоуральская сортында, ал ец тeменгi децгей Саратовская 60 сортында болды.
Волгоуральская сортында тукымды 2,5 млн.дана мeлшерiмен егу дэн курамындагы шию белокты 28 пайызга дешн кeтердi. Бул 3,5 млн.дана нускасымен салыстырганда 1,2 пайызга ^п.
3,0 млн.дана мeлшер колданганда шик акуыз 27,7, ал тукымды 2,0 млн.дана есебумен егудi колдану шик акуызды 27,9 пайызга дейiн арттырды.
Волгоуральская сорты баска сорттарга караганда акуыз сапасымен де ИДК ерекшелендь Бул сорттыц акуыз сапасы баска сорттарга караганда жогары, 83-85 кeрсеттi.
Баска да кeрсеткiштер сиякты Волгоуральская сортыныц акуыз сапасы колданылган тукым себу мeлшерiне байланысты eзгерiп отырды.
Ец жогаргы сапа кeрсеткiшi 2,5 млн.дана нускасында болды.
Волгоуральская сортынан кейiн жогары акуыз сапасы бойынша Альбидум 31 сорты ерекшелендь
Саратовская 60 жэне Саратовская 42 сорттарыныц акуыз сапасыныц кeрсеткiштерi баска сорттарга караганда тeмен. Бул сорттарда да сапа ^рсетк^ колданылган тукым себу мeлшерiне тiкелей байланысты болды.
^орытынды. Батыс ^азакстанныц агроклиматтык жагдайында бидай дакылынан сапалы да жогары eнiм алу Yшiн сорттарды дурыс тацдап, оларга колданылатын тукым себу мeлшерiн гылыми тургыда аныктаудыц зор мацызы бар.Тукымды 2,5 млн.дана есебiмен еккенде Волгоуральская сортыныц eнiмдiлiгi Саратовская 42 сортымен салыстырганда 1,3 ц/га eti^ тиiсiнше 5,8 ц/га курады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Цыганков И.Г. Яровая твердая пшеница. - Алма-Ата: Кайнар, 2013. - 174 с.
2. Корнилов А.А. Биологические основы высоких урожаев зерновых культур. -Москва: Колос, 2018. - 240с.
3. Христенко А.Ф., Ющенко Н.С., Семененко А.Г. Интенсивная технология возделывания яровой твердой пшеницы в центральном Казахстане. - Алма-ата: Кайнар, 2017. - 20 с.
4. Шульмейстер К.Г. Борьба с засухой и урожай. - М.: Агропромиздат, 1988. -263 с.
5. Тен А.Г. Важное звено в интенсивной технологии возделывания яровой пшеницы. Интенсификация земледелия в Алтайском крае. - Новосибирск, 2022. - С.3-13.
6. Белецкий С.М. Влияние агротехнических приемов на урожайные свойства семян // Биология и технология семян. - Харьков, 2021. - С.241-244.
