Научная статья на тему 'СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МАЙЛЫ ЗЫҒЫРДЫҢ ӨНІМДІЛІГІ МЕН САПАСЫНА ОРГАНИКАЛЫҚ-МИНЕРАЛДЫ ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫҢ ӘСЕРІ'

СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МАЙЛЫ ЗЫҒЫРДЫҢ ӨНІМДІЛІГІ МЕН САПАСЫНА ОРГАНИКАЛЫҚ-МИНЕРАЛДЫ ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫҢ ӘСЕРІ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
50
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маи лы зығыр егісі / ақуыз / зығыр дәнінің маи лылығы / ауыспалы егіс / өсімдіктің шикі және құрғақ зат массасы / өсімдіктер ценозы / топырақ құнарлылығы / посевы льна масличного / протеин / жирность льняного семени / севооборот / масса сырого и сухого вещества растения / ценоз растении / плодородие почвы

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Әшірбеков Мұхтар Жолдыбайулы, Малицкая Наталья Владимировна, Аужанова Мария Асылханқызы, Хаймулдинова Алтынгүл Құмашқызы, Джумадилова Назым Мұратқазықызы

Мақалада Солтүстік Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінде топырақтың құнарлылығын, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін үдемелі арттыру, ғылыми негізделген егіншілік жүи есі негізінде астық, мал азықтық жем-шөп және басқа да дақылдар өндірісін ұлғаи ту мәселелеріне көп көңіл бөлінетіні көрсетілген. Қазіргі уақытта астық егілетін егістік аи мақтың ауыспалы егіс жүи есінде жүзеге асырылуы тиіс және халықты жоғары ақуызды маи лы азық-түлікпен қамтамасыз ету проблемасы ерекше орын алуда. Маи лы зығыр дақылын далалық ауыспалы егістің әртарапты түрлеріне енгізу халық шаруашылығын маи өнімдерімен қамтамасыз етіп қои маи , сонымен қатар кәдімгі қара топырақтың агрофизикалық, биологиялық және агрохимиялық қасиеттерін жақсартуға да ықпал етеді. Сонымен қатар, зығыр дәнінде теңдестірілген және оңаи қорытылатын ақуыздың, өсімдік маи ының, әртүрлі қант пен көміртегі суларының, сондаи -ақ диетаға қажетті негізгі дәрумендер мен микроэлементтердің көп мөлшері шоғырланған. Далалық тәжірибе зерттеулері маи лы зығыр дақылдарында минералды және органикалық тыңаи тқыштарды қолданудың тиімділігін топырақ құнарлылығының жақсаруына, зығыр дақылының мөлшері мен сапасын қалыптастыруға әсерін анықтау, Қазақстанның Солтүстік өңірінде олардың ең тиімді нұсқасын анықтау бои ынша жүргізілді. Минералды және органикалық тыңаи тқыштарды оңтаи лы түрде қолдану зығыр өсімдіктерінің ценозының тығыздығына, атап аи тқанда өсімдіктің далалық өнгіштігіне, өсімдіктердің өсу динамикасына, зығыр өсімдіктерінің шикі және құрғақ массасының жиналуына оң әсерін туғызды. Минералды және органикалық тыңаи тқыштарды оңтаи лы қолдану топырақ құнарлылығын арттырып қана қои маи , зығыр өсімдіктерін өсірудің өнімділігі мен рентабельділік деңгеи ін арттыруға ықпалын тигізді.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Әшірбеков Мұхтар Жолдыбайулы, Малицкая Наталья Владимировна, Аужанова Мария Асылханқызы, Хаймулдинова Алтынгүл Құмашқызы, Джумадилова Назым Мұратқазықызы

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВЛИЯНИЕ ОРГАНО-МИНЕРАЛЬНЫХ УДОБРЕНИИ НА УРОЖАИ И КАЧЕСТВО ЛЬНА МАСЛИЧНОГО В СЕВЕРНОМ КАЗАХСТАНЕ

В статье показано, что в агропромышленном комплексе Северного Казахстана большое внимание уделяется вопросам повышения плодородия почв, урожаи ности сельскохозяи ственных культур, увеличения производства зерна, кормов и других культур на основе научно обоснованнои системы земледелия. В настоящее время посевная площадь должна осуществляться в системе севооборота и особое место занимает проблема обеспечения населения высокобелковыми и сбалансированными жирными продуктами питания. Внедрение льна масличного в диверсифицированные виды полевых севооборотов способствует не только обеспечению народного хозяи ства масличными продуктами, но и улучшению агрофизических, биологических и агрохимических свои ств обыкновенных черноземов. Кроме того, льняное семя содержит большое количество сбалансированного и легко усваиваемого белка, растительного масла, различных сахаров и углеродов, а также основных витаминов и микроэлементов, необходимых в рационе питания. Полевые опытно-экспериментальные исследования проводились выявления влияния эффективности применения минеральных и органических удобрении на улучшение плодородия почв, формирование размеров и качество посевов льна, определению наиболее эффективного их варианта в северном регионе Казахстана. Оптимальное применение минеральных и органических удобрении вызвало положительное влияние ценоза растении льна на плотность, в частности, на полевую всхожесть растении , динамику роста растении , накопление сырои и сухои массы растении льна. Оптимальное применение минеральных и органических удобрении способствовало кроме повышения плодородия почвы, новыи урожаи ности растении и рентабельности выращивания льна масличного.

Текст научной работы на тему «СОЛТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МАЙЛЫ ЗЫҒЫРДЫҢ ӨНІМДІЛІГІ МЕН САПАСЫНА ОРГАНИКАЛЫҚ-МИНЕРАЛДЫ ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫҢ ӘСЕРІ»

БИОЛОГИЯ ПОЧВ

FТАХР 68.03.07

DOI: 10.51886/1999-740Х_2023_3_22

М.Ж. Эшiрбеков1*, Н.В. Малицкая1, М.А. Аужанова2, А.К. Хаймулдинова3, Н.М. Джумадилова3 СОЛТYСТIК ЦАЗАЦСТАНДАГЫ МАЙЛЫ ЗЫГЫРДЫН, 6НШДШП МЕН САПАСЫНА ОРГАНИКАЛЬЩ-МИНЕРАЛДЫ ТЫНДЙТЦЫШТАРДЫН, ЭСЕР1

1М. Козыбаев атындагы «Солтустк Казахстануниверситетi» КеАК, 150000, Петропавл Пушкин квшiсi 86, Казахстан *е-таИ: mukhtar_agro@mail.ru 2«Ш. Уэлиханов атындагы «Квкшетаууниверситетi» КеАК, 020000, Квкшетау Абай квшеа, 76, Казахстан 3«Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыцуниверситетi» КеАК, 090000, Астана, Сатпаев квшеа, 2, Казахстан Аннотация. Ма;алада СолтYстiк Каза;станныц агроенеркэсштж кешеншде топырак;тыц кунарлылыгын, ауыл шаруашылыгы да;ылдарыныц ешмдШгш YДемелi арттыру, гылыми непзделген егiншiлiк жYИесi негiзiнде асты; мал азы;ты; жем-шеп жэне бас;а да да;ылдар ендiрiсiн улгайту мэселелерiне кеп кещл белiнетiнi керсетiлген. К^рп уа;ытта асты; егiлетiн егiстiк айма;тыц ауыспалы егiс жYИесiнде жYзеге асырылуы тшс жэне халыщты жогары акуызды маилы азыщ^лжпен ;амтамасыз ету проблемасы ерекше орын алуда. Маилы зыгыр да;ылын далалы; ауыспалы епстщ эртарапты тYрлерiне енгiзу халы; шаруашылыгын маи енiмдерiмен ;амтамасыз етiп ;оимаи, сонымен ;атар кэдiмгi ;ара топырак;тыц агрофизикалы;, биологиялы; жэне агрохимиялы; ;асиеттерш жа;сартуга да ы;пал етедi. Сонымен ;атар, зыгыр дэнiнде тецдеспрыген жэне оцай ;орытылатын акуыздыц, есiмдiк маиыныц, эртYрлi ;ант пен кемiртегi суларыныц, сондаи -а; диетага ;ажетт негiзгi дэрумендер мен микроэлементтердщ кеп мелшерi шорырланган. Далалы; тэжiрибе зерттеулерi маилы зыгыр да;ылдарында минералды жэне органикалы; тыцаит;ыштарды ;олданудыц тиiмдiлiгiн топыра; ;унарлылыгыныц жа;саруына, зыгыр да;ылыныц мелшерi мен сапасын ;алыптастыруга эсерiн аны;тау, Каза;станныц СолтYстiк ещршде олардыц ец тиiмдi нус;асын аны;тау боиынша жYргiзiлдi. Минералды жэне органикалы; тыцаит;ыштарды оцтаилы тYPде ;олдану зыгыр еймджтершщ ценозыныц тыгыздыгына, атап аит;анда есiмдiктiц далалы; енгiштiгiне, еймджтердщ есу динамикасына, зыгыр есiмдiктерiнiц шик жэне массасыныц жиналуына оц эсерш

тугызды. Минералды жэне органикалы; тыцаит;ыштарды оцтаилы ;олдану топыра; к^нарлылыгын арттырып ;ана ;оимаи, зыгыр еймджтерш есiрудiц енiмдiлiгi мен рентабельдiлiк децгешн арттыруга ы;палын тигiздi.

ТYйiндi свздер: маилы зыгыр егiсi, акуыз, зыгыр дэнiнiц маилылыгы, ауыспалы егiс, еймджтщ шикi жэне зат массасы, есiмдiктер ценозы, топыра; ;унарлылыгы.

К1Р1СПЕ

^аза;стан Республикасы аграрлы; мемлекет, сонды;тан халы; шаруашы-лыгындагы ец бастысы мен мацыздысы аграрлы; сала. Бупнп экономикалы; ;иын жагдаидан шыгудыц бiрден бiр жолы ауыл шаруашылыгын дамытып, елiмiздi отанды; жогары сапалы азы;-тYлiк енiмдерiмен жэне т.б. ауыл шаруа-

шылыгы енiмдерiнiц шйкiзаттарымен ;амтамасыз ету.

Ауыл шаруашылыгы саласыныц тшмдШгш арттырудыц негiзгi мшдет-терiнiц бiрi есiмдiк шаруашылыгын эр-тараптандыру ар;ылы маилы да;ыл-дардыц енiмдiлiгi мен сапасын арттыру. ^азацстаннын, солтYстiк аимагында маилы да;ылдардыц перспективалы

турлершш, 6ipi майлы зыгыр болып табылады [1].

Соцгы жылдары ^азакстаннын солтYстiк аймагында майлы зыгыр егiсiнiц аумагы улгайып келедi. Eric курылымындагы майлы зыгырдын кeлемi 2012 жылы 0,3 % (12,9 мын га), ал 2020 жылы - 0,6 % (25,1 мын га), ягнй eric кeлемi 2 есеге улгайган. Ор-таша eнiмдiлiк 12,2 ц/га, ал жогары eнiмдiлiк - 25,9 ц/га дешнп кeрceткiштi курады [2].

Майлы зыгырдын танымалдылы-гы бiрiншiдeн, экономйкалык сйпатта-малары к;аз1рп кезенде манызды аргумент болып табылады. Зыгыр ен тйiмдi ерте гактемп майлы да;ыл болып сана-лады, efrreern онын eнiмдiлiгi орташа 20 ц/га асады. Бiр;атар есептеулер бойынша 1 гектарга майлы зыгыр ceуiп eнiм алу, 1 гектар ^здж бйдай eгiciнiн кeмiндe 45 ц/га eнiмдiлiгiнe пара-пар болатын экономйкалык кeрceткiштeрдi камтамасыз eтeдi.

Eкiншiдeн, зыгырдьщ тагы бiр ма-нызды агротехнйкалы; eрeкшeлiктeрi бар. Майлы зыгырды СолтYcтiк eнiр-лерде ерте себу мeрзiмiнe (cэуiр-мамыр) орай, ;ыс;а вегетацйя кезещне (90 ^н-ге дeйiн) жэне жалпы зйянкecтeрдiн аз болуына байланысты кeптeгeн да;ыл-дар Yшiн, онын шшде кYздiк бйдай Yшiн жа;сы алгы да;ыл болып табы-лады [3-5].

Yшiншiдeн, вегетацйялы; кезен-дeгi технологйялык ерекшелжтер де зыгырдын пайдасына шeшiлeдi. Жазгы eгiн жйнау кeзeнiндeгi ауа райынын колайсыздыгынан eгiннiн ысырап болу ;аупш мйнймумга дeйiн тeмeндeтeдi, сонан сон дэндi дакылдардан кeйiн бiр-ден тсш-жетыген мeрзiмдe жйнау тех-нйкасын утымды пайдалануга мYмкiн-дiк бeрeдi [6].

Зыгырды жасыл тынайткыш ре-тiндe цолдануга да болады, ягнй жасыл масса шiрiп, топыракты кунарланды-рады, ал eciмдiктiн тамыр жYЙeci азот-пен косымша корeктeнудi камтамасыз

eтeдi [7-9].

Зыгыр eciругe колайлы ен жа;сы топыра;тар: орташа гумусты, тeмeн гу-мусты, ciлтiлi емес тузданбаган кэдiмгi кара топыра;тар жэне кара ^лгш топыра;тар болып табылады [10-12].

Бас;а ауылшаруашылы; дакылда-рымен салыстырганда зыгыр корeктiк заттарды eдэуiр аз тутынады, бiрак тамыр жYЙeci элciз болгандыктан, топыра;тын кунарлылыгына жогары талаптар кояды. Бэрiнeн бурын, ол азот тынайткыштарын шана;тау фазасынан бастап ^лденуге, ягнй топыракка фосфор мен калйй тынайткыштарын eнгiзугe дeйiнгi 6YKW ecу кeзeнiндe кажет eтeдi [13-15].

Органйкалык тынайткыштарды мйнералды тынайткыштарга косып топыракка eнгiзу нэтйжeciндe топырак-тагы ауыр металдардын ыгысып шы-гуына, сондай-ак майлы зыгыр eciмдi-гiнiн каркынды ecу нэтйжeciндe топы-рактын бйологйялык бeлceндiлiгi ар-тады [16-18].

А.П. Колотовтын зeрттeулeрiндe майлы зыгыр eгicтiгiндe колданылган ресурс Yнeмдeу технологйясынын нэтй-жeciндe органйкалык тынайткыштар дакылдын майлылыгын 14-17 %-га арт-тырганын кeрceттi [19].

Eгйпeттiн ауыл шаруашылыгы да-кылдары орталыгынын галымдары жYргiзгeн зерттеулер нэтйжeciндe мйнералды тынайткыштарды органйкалык тынайткыштармен кeшeндi тYPДe eнгiзу топырак кунарлылыгын артты-рып, майлы зыгыр eciмдiгiнiн зйянкес-термен залалдануын азайткан, сонымен катар дэншщ сапасы да арткан [20].

Сондай-ак ^птеген алыс жэне жакын шетел галымдарынын зерттеу-лeрi топырак кунарлылыгынын артуы майлы зыгырдын майлылыгы мен eндi-рiлeтiн eнiм сапасынын eдэуiр артуын дэлэлдeдi [21, 22].

Осылайша, мйнералды жэне органйкалык тынайткыштардын кeмeгiмeн

зыгыр ту;ымдарыныц мYмкiн болатын максималды шыгымын алу Yшiн еам-дiктердiц есу жэне даму процестерш реттеуге, жеке курылымды; енiм эле-менттерi мен дэннщ сапасын ма;сатты тYPДе езгертуге болады [23, 24].

СолтYстiк ^аза;станда есiмдiк шаруашылыгын эртараптандырып, то-пыра; кунарлылыгын са;тап, егiншiлiк мэденйетiн арттыру ар;ылы ецiрдiц негiзгi да;ылы болып саналатын дэндi, бурша;, маилы жэне т.б. ауыл шаруа-шылыгы да;ылдарынан сапалы, эрi жогары енiм жинау бYгiнгi тацда ецiр ди;андарыныц ^н тэртiбiнде турган ец езектi мэселелершщ бiрi. К^рп уа;ытта зыгырдан жогары сапалы енiм алу Yшiн ту;ым селекциясы мен ту;ым шаруашылыгын дамыту, топыра; ецдеу мен тыцаит;ыш ;олдану, агротехни-калы; шараларды талап;а саи жYргiзу шешушi факторлардыц бiрi болып табылады. Сонды;тан, жогарыда кел-^рыген мэселенi шешу жолында аталган ма;сат-мшдеттерд1 терецiрек зерттеудi жен санады;.

МАТЕРИАЛДАР МЕН ЭД1СТЕР

Тэжiрйбеде маилы зыгырды себу ар;ылы жогары акуызды маи енiмдерiн алу жэне егiншiлiктi эртарапты; багыт-;а ауыстыру ар;ылы топыра;тыц ;у-нарлылыгын са;тап ;ана цоимаи оны арттыру мYмкiндiгi де зерттелд^

Тэжiрйбеде криылган мiндеттерге баиланысты келес нус;алар зерттелдi:

1 нус;а: Тыцаит;ышсыз (ба;ы-

лау]

2 нус;а: N15 Р15 К15

3 нус;а: N30 Р30 К30

4 нус;а: N45 Р45 К45

5 нус;а: N30 Р30 К30 + кец 25 т/га

6 нус;а: N45 Р45 К45 + кец 25 т/га

Зерттеу алацыныц жалпы ауданы 1,5 га ;урады. Мелдектердiц есептiк ауданы 100 м2 болды. Тэжiрйбе 4 рет ;аиталанды. Нус;алардыц орналасуы жYйелi тYрге сэикес келдi.

Тэжiрйбеде жалпыга бiрдей ;а-былданган эдiстер боиынша келесi фе-нологиялы; есептеулер мен ба;ылау-лар жYргiзiлдi:

1 маилы зыгырдыц есу ;алыцды-гын есептеу: ену кезещнде жэне жинау-га дешн;

2 шана;тардыц саны мен масса-сын санау жэне елшеу;

3 маилы зыгырдыц енiм ;урылы-мыныц негiзгi элементтерiн аны;тау;

4 дэннщ 14 %-ды; ылгалдылы-гында тжелеи бастыру ар;ылы маилы зыгырдыц шыгымын есепке алу;

5 дисперсиялы; талдау эдiсiмен алынган мэлiметтердi математикалы; ецдеу.

^арастырылган гылыми багдар-ламага сэикес да;ылды себу кезiнде маилы зыгырдыц ^аза;станныц солтYс-тiк аима;тарында жэне Ресеиде аудан-дастырылган «^арабалы;-7» сорты егiлдi. Сорт 1979 жылы аудандастырыл-ды, енiмдiлiгi гектарына 14-16 ц ;ураи-ды, маи мелшерi 39-42 %, вегетациялы; кезецi 80-90 кYндi кураиды.

Тэжiрйбелiк зерттеулер маилы зыгырдыц «^арабалы;-7» сортында ми-нералды жэне органикалы; тыцаит-;ыштарды оцтаилы тYPде цолдануга негiзделген.

2019-2021 жылдары минералды жэне органикалы; тыцаит;ыштарды ;олдану тшмдШгш аны;тау боиынша далалы; зерттеулер СолтYстiк ^аза;стан облысы, Уэлиханов ауданы, Юшкенекел елдi мекенiнiц ^ызыл Ту ауылындагы «^ызыл Ту-НАН» ЖШС тэжiрйбелiк учаскесшде жYргiзiлдi.

Бул аима;тыц климаты ^рт кон-тиненталдылы;пен ;атар ауа-раиыныц ^рт езгергiштiгiмен сипатталады. Бул аима;тыц ;ысы тым ;атал, эрi уза;, ал жазы ысты; болганымен ;ыс;а мер-зiмдi. 2019-2020 зерттеу жылдары ыл-галды болды, мунда 346,9 мм жауын-шашын тYстi, ал уза; мерзiмдi мэлiмет-тер боиынша 223 мм тYсуi керек бо-

латын, ягни климаттык нормадан ауыт-ку 123,9 мм-дi курады. Жауын-шашын-ныц мeлшерi: мамыр (43 мм) - 12 мм-ге; маусым (72,3мм) - 23,3 мм-ге; шыде (120,2 мм) - 59,2 мм-ге; тамыз (52,1 мм) - 2,1 мм; кыркуИек (59,3 мм) -27,3 мм-ге нормадан асып тусп.

2021 жыл кур^а; жыл болды. Ец курга; аИ маусымда небэрi 9,9 мм жа-уын-шашын болды, кепжылдык орта-шадан аИырмашылыгы 49,9 мм, нормадан ауытку 39,2 мм. Ец кеп жауган шы-де 105 мм-дi курады, бул кепжылдык мэлiметтерден (61 мм) 44 мм жогары. ОсылаИша, ец курга; маусым (9,9 мм) жэне тамыз (21,6 мм) аИлары болды. Мамыр аИында (16,5 мм) жэне кыр-куИекте (18,6 мм) жауын-шашын мел-шерi де шамалы болды.

Орманды дала аИмагындагы тэжь рибелiк учаскенщ топырагы - кэдiмгi кара топырак, орташа карашiрiктi жэне орташа ауыр гранулометрИялык кура-мы бар орташа саздакты, соныц салда-рынан батпактану белгiлерi бар. Топы-рактыц сыгынды рН ортасы аздап сы-тШ реакцИя (рН сыгынды 7,8-8,0), ТюрИн боИынша гумустыц мeлшерi 3,54,5 %, сiцiрiлген негiздердiц косындысы 100 г топыракта 33-37 мг-экв., жалпы азот мeлшерi 0,55-0,75, фосфор 0,150,22, калИИ 2,66-3,28 %, 100 г топыракта ТюрИн-Кононов боИынша жещл гидро-лизденетiн нИтрат-азот 8-12 мг, МачИ-гИн боИынша жылжымалы фосфор 1517 мг, алмаспалы калиИ 120-130 мг.

Солтустж ^азакстан облысы кара топырак аИмагында орналаскан, бiрак оныц топырак жамылгысы ете алуан турл^ Жалпы, аИмактагы кара топырак-тар екi кiшi турге белшедг сытгазден-дiрiлген жэне кэдiмгi орташа гумусты. 0цiрде кэдiмгi орташа гумусты кара топырактар аИмактыц басым белтн алып жатыр. Олардыц А куатты горизонты жэне курамында 3,5-4,5 % гумус бар. □щру кeлемi 35-55 мг-экв/100 г. Сiцiрiлген непздердщ iшiнде кальциИ басым. Бул топырактарда азот жэне

фосфор аз мелшерде. АИмакта кара то-пырактардыц эр тYрлi тYрлерiнен баска сур орман топырактары жэне егiстiк емес жерлерде уытты, сортац жэне туз д ы топырактар да кездеседi.

Непзшен СолтYстiк К^азакстан об-лысыныц топырактары жогары табиги кунарлылыгымен ерекшеленедi жэне дэнд^ буршакты, маИлы жэне мал азык-тык дакылдардыц жогары ешмдШгш камтамасыз ете алады.

Тэжiрибелердi жYргiзу кезiнде Орта Азия елдерi мен ^азакстан Yшiн эзiрленген жемшеп дакылдарын еару-дiц жалпы кабылданган эдктемеа боИынша устаным мен бiрге топырак-тыц химиялык курамы Е.В. Аринушкина эдютемеа боИынша жYргiзiлдi [25, 26]. Тэжiрибелiк деректердi математикалык жэне статистикалык ецдеу

Б.А. Доспеховтыц эдiстемесi боИынша жYргiзiлдi [27].

НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ

Тэжiрибеде тукымды себу топы-рактыц физикалык пiсуiне жэне мамыр аИындагы жауын-шашынга баИланыс-ты 15 мамырда жYргiзiлдi.

0сiмдiктiц калыцдыгы - бул егш-нiц мацызды курамдас белжтершщ бь рi - тыгыздьщ негурлым кеп болса (бел-гШ бiр аИмактагы eсiмдiктер саны, мы-салы, 1 м2-ге), согурлым ешмдыж жога-рылаИды.

Вегетациялык кезецдегi еамдж-тердiц тыгыздыгын баИкау еамджтер-дщ есу жэне даму динамикасы туралы тYсiнiк бередi: себiлген тукымдардыц каншасы eсiп шыкты («кектеу» фазасы) жэне каншасы аман калды (маИлы да-кылдарда «тукымныц пку» фазасы) [28].

Тэжiрибе нэтижелерi керсеткен-деИ, есш-ену кезецiнде маИлы зыгыр eсiмдiктерiнiц калыцдыгы зерттеу жылдарында сырткы факторларга -жылдыц ауа-раИы жагдаИларына, еам-джтердщ дамуына эсер ететiн зиянкес-терге, коректену алацы Yшiн оларга

бэсекелестж тудыратын арамшептерге жэне т.б. факторларга байланысты гек-тарына орта есеппен 6212-6868 мыц дана еамджт цурады. Нэтйжесiнде зыгыр-дыц бYкiл вегетацйялыц кезецiнде еам-дiктердiц есу цалыцдыгыныц турацты тeмендеуi байцалады жэне туцымныц nicy кезецшде гектарына 5871-6628 мыц дана майлы зыгыр аныцталып, сацталуы 94,5-96,5 %-ды цурады.

Ауылшаруашылыц дацылдары-ныц есу ерекшелжтерш зерттеу бары-сында уацыт бойынша есу царцынын

Осылайша, кептеген жылдардагы далалыц тэжiрйбелердiц нэтйжелерiн цорытындылай отырып, 6i3 зыгырдыц есу кезецшде орта есеппен даму кезец-дерi (фазалары) бойынша сызыцтыц есу дйнамйкасын 15,9-21,2 см, бYршжтенy, шанацтау кезецшде 43,3-57,7 см, ал тсу кезецшде 48,6-62,8 см болды.

Зерттеулер керсеткендей, зыгыр eсiп, дамыган сайын еамджтщ бйоло-гйялыц массасыныц есу дйнамйкасы жыл бойына да, орта есеппен де еару Yрдiсi байцалады. Бйомассаныц ец цар-

цадагалау мацызды. Бул дацылдардыц eнiмдiлiгiн сенiмдi негiздеyге мYмкiндiк бередi. Осылайша, орта есеппен Yш жыл бойына майлы зыгыр еамджтершщ ену кезецiнде бйiктiкте eсyi, тэжiрибе нусцаларына сэйкес 2,2-2,8 см-ге, бYр-шiктенy кезецiнде 2,7-3,2 см-ге, ал тсу кезшде - 1,1-1,5 см. Зерттеу нусцалары бойынша ец жогары орташа тэyлiктiк eсiм гектарына 25 т кец жэне мйне-ралды тыцайтцыштарды оцтайлы нормада енгiзген нусцаларда байцалды (1-кесте).

цынды жйнацталуы гектарына 25 т кец жэне мйнералды тыцайтцыштарды оц-тайлы нормада енпзген нусцаларында байцалды жэне есу кезецдершде сэйке-сiнше 15,7-15,9 г/м2, 34,7-36,8 г/м2 жэне 51,9-53,7 г/м2 болды, бул бацылау нус-цасына цараганда 1,3-1,5 г/м2; 5,0 - 7,1 г/м2 жэне 6,4-8,2 г/м2 жогары болды.

Орташа алганда, Yш жыл iшiнде майлы дацылдардыц цоректенушщ зерттелген нусцалары дацылдарда бйо-логйялыц массаныц жйнацталу дйнамй-касына эр тYрлi эсер еттi (2-кесте).

Тэж1рйбе нусцалары Вегетацйялыц даму кезецдер1

кектеп шыгуы шанацтау ^лдеу1-шсу1

Тыцайтцышсыз (бацылау) 112 513 812

N15 P15 K15 117 519 845

N30 P30 K30 115 517 855

N45 P45 K45 118 525 857

N30 P30 K30 + кец 25 т/га 121 532 872

N45 P45 K45 + кец 25 т/га 122 535 875

Кесте 1 - Майлы зыгырдыц тыцайтцыш цолдану ерекшелiктерiне байланысты сызыцтыц есу дйнамйкасы (2019-2021 жж.)

Тэж1рйбе нусцалары Кезецдердеп сызыцтыц есу дйнамйкасы, см

шыгуы шанацтау шсу1

Тыцайтцышсыз (бацылау) 15,9 43,3 48,6

N15 P15 K15 17,7 51,1 55,6

N30 P30 K30 18,2 51,2 58,5

N45 P45 K45 19,8 51,5 59,9

N30 P30 K30 + кец 25 т/га 20,5 55,5 61,9

N45 P45 K45 + кец 25 т/га 21,2 57,7 62,8

Кесте 2 - Майлы зыгырдыц тыцайтцыш цолдану ерекшелжтерше царай бйологйялыц салмагыныц есу дйнамйкасы, г/м2 (орташа 2019-2021 жылдар)

ТыцаИткыштардыц эр тYрлi ком-бинациялары боИынша тэжiрибенiц нускаларына сэИкес, дакылдыц есушен гYлденуiне деИiнгi дамудыц жекелеген сатыларынан ету кезiнде биомассаныц бiртiндеп есуш тYпкiлiктi баИкауга болады, мунда ол орташа есеппен 112122 г/м2 болган. 0су кезецi, шанактау кезещнде - 513-535 г/м2, ал ^лдену кезiнде сэИкесiнше 812-875 г/м2. Мунда вегетативт массаныц максималды eсуi еамджтердщ гYлдену кезецiнде, ал ец азы енш шыгу кезiнде алынганын кeремiз.

Алынган мэлiметтер боИынша биологиялык массаныц ец кеп жинак-талуы гектарына 25 т кец жэне мине-ралды тыцаИткыштарды оцтаИлы нор-мада енпзген нускаларында NзoPзoKзo, N45P45K45 тыцаИткыштарын енгiзу жыл-дамдыгымен тэжiрибе нускаларында баИкалды. Дакылды жинау алдындагы биологиялык масса 872-875 г/м2 курады, бул керсетюш бакылаудан 6063 г/м2 артык.

МаИлы зыгырды коректендiруге арналган минералды тыцаИткыштар-дыц барлык дозаларын ескере отырып, бiз гектарына 25 т кец жэне минералды тыцаИткыштарды оцтаИлы нормада енпзген нускаларда СолтYстiк ^азакстан eцiрiндегi кэдiмгi кара топыракты ец-деуде ец оцтаИлы агротехникалык ша-ралар екенiн баИкаИмыз, аталган агротехникалык шараларда еамдж биомас-сасыныц eсуi N45P45K45 тыцаИткыш-тардыц нормасыныц коректiк дец-гешнде болды.

Зыгыр eсiмдiгiнiц биологиялык массасыныц жинакталуыныц керсеты-ген ерекшелiктерi ешмдыжт калып-тастыруда ете мацызды екендт анык-талды.

0сiмдiктердiц биологиялык массасыныц жинакталуыныц аталган ерек-шелiктерi ешмдШктщ калыптасуында ете мацызды екенi анык.

3-кестеге сэИкес, барлык зерттел-ген нускаларда вегетациялык кезецнiц

эртYрлi кезецдершде шикi жэне кургак массаныц мелшерш арттырганын керу-ге болады. Бул тыцаИткыштарды кол-дану кур^ак масса мeлшерi бакылау нускасына караганда аз гана ескен. Осыдан тыцаИткыштарды оцтаИлы тYр-де колдану зыгыр еамдтнщ кургак жэне шикi массасыныц паИда болуына аз-дап эсер етедi деген корытынды шыгады.

0шмдыж - аудан бiрлiгiнен алын-ган тукымныц массасы, саИып келгенде, фотосинтез аркылы аныкталады, ягни eсiмдiктер кургак затты негiзiнен фото-синтетикалык ферменттер жапырак-тарда кeмiртектi бекiтетiндiктен жи-наИды. Тукымдардыц толысуы проце-сшде кургак заттардыц жинакталу кабь лет де eнiмдiлiктiц технологиялык процесiнiц мацызды белт болып та-былады жэне, атап аИтканда, дакылдыц сорттык ерекшелжтерше тыгыз баИла-нысты болады [19, 20]. Демек, бул кер-сеткштер eсiмдiктегi 1000 тукымныц массасын да арттыруга септiгiн тигiздi.

МаИлы зыгыр дакылдарын зерт-теу процесiнде орташа есеппен бiрнеше жыл iшiнде гана емес, сонымен катар кеИбiр жылдары да дакыл eсiру мYмкiн-дтн жаксырак дэлелдеИтiн басым ша-рттар боИынша жэне тэжiрибе нэтиже-лерше баИланысты толыгырак таныс-тыратын зацдылыкты орнату мацызды.

Алынган деректердi аз жэне eнiмдi жылдарга белек-белек талдау кызыктырады, eИткенi олар бiр-бiрiнен ерекшеленед^ жэне зерттеу барысында бiз биологиялык масса мен тукымныц ец кеп жиналуы 2020-жылы болганын, ал ец аз - бiрiншi жэне Yшiншi, ягни 2019, 2021 зерттеу жылдары болганын аныктадык (кесте 3).

Зерттеу жылдарында орта есеппен жасыл жэне кургак заттардыц шы-гымы зыгыр Yшiн тиiсiнше 66,8-85,9 жэне 14,2-21,5 ц/га курады.

Зерттеу кезшде бiз гектарына 25 т кец жэне минералды тыцаИткыштарды оцтаИлы нормада енпзген (^оРзоКзо, Ш5Р45К45) нускаларында (85,9 ц/га) аИ-

мацтын табигат-климатына цараи он,-тайлы нусца екенiн аныцтадыц, бацы-лау нусцасына деИiнгi eнiмдiлiктiн eсiмi 8,7-9,1 ц/га немесе 25,9-26,2 %-ды цурады.

Нацты eнiмдiлiк - бул 1 га епстж, кeктемгi eнiмдi немесе нацты жиналган алцапца есептегенде eсiрiлген eнiмнiн кiрiске алынган немесе таза ^нделген-нен кешн) салмагы бойынша аныцта-латын eнiмдiлiк.

Зерттеу нэтижесшде майлы зы-гыр дэншщ ен жогары eнiмдiлiгi 2020 жылы, ягни орташа 17,4 ц/га eнiм алынгандыгы аныцталды (нусцалар боиынша 13,9-20,8 ц/га).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Ен тeменгi eнiмдiлiк цолаисыз ауа раиына баиланысты 2021 жылы цол жеткiзiлдi жэне топырацтын цурамын-дагы цоректiк денгеИiне царамастан 15,8 ц/га цурады (4-кесте). Орташа ал-ганда, дэннiн eнiмдiлiгi - 13,0-21,0 ц/га аралыгында тiркелдi.

Туцым, дэн eнiмдiлiгi боиынша аимацца цолаилы 25 т/га ^н жэне ми-нералды тынаитцыштарды онтаилы нормада енгiзгенде (^оРзоКзо), орташа eнiмдiлiгi 19,5 ц/га, бацылауга деИiн eсу 6,5 ц/га немесе 50,0 %-ды цурады жэне 25 т/га ^н жэне минералды тынаитцыштарды онтаилы нормада енпзген (^5Р45К45) нусцаларында, орташа eнiм-дiлiгi 21,0 ц/га, бацылау нусцасына деин eсу 8,0 ц/га немесе 61,5 %-ды цурады.

Танаптыц тынаитцыштардын эсер ету мeлшерiн улгаиту тэжiрибесiнiн нусцасы туцым eнiмдiлiгiнiн артуына экелмедi, керiсiнше тeмендеуi баицалды.

Маилы зыгыр дэнiнiн сапасы ^азацстан Республикасынын стандарт-

тарымен нормаланады. МемСт 13586.281 барлыц дацылдар Yшiн даиындалган eнiмге жiктеу белгiленедi - олар тYр-лерге, к^ тYрлерге бeлiнедi. Мэселен тYсi, мeлшерi, формасы жэне т.б., соны-мен цатар непзп (есептiк) жэне шектеу нормалары.

Сапасына баиланысты маилы дацылдар тауарлы дэн ретiнде цабылдан-ган кезде класстарга жэне дэннiн тYсi, органолептикалыц кeрсеткiштерi, цос-палардын цурамы жэне арнаиы сапа кeрсеткiштерi аныцталатын типтiк цу-рамга бeлiндi. Балалар тагамы eнiмде-рiн eндiруге арналган маилы дацылдар-дын дэнiне негурлым цатан жекелеген талаптар белгiленедi. Дэннщ сапасын сипаттау Yшiн мынадаи цаушаздж ^р-сеткiштерi цолданылды: жалпы (барлыц дацылдардын дэнiне цатысты); арнаиы (жекелеген дацылдардын дэш-не цолданылатын). Сыныпты аныцтау Yшiн Yлгiнi талдау кезшде сапанын жалпы кeрсеткiштерiне барлыц маилы дацылдар дэншщ кез келген партиясында аицындалатын мшдетп белгiлер: бал-гындыц белгiлерi (сыртцы тYрi, тYсi, иiсi, дэмi), зиянкестермен залалдануы, ылгалдылыц жэне арамшeптермен лас-тану сияцты т.б. кeрсеткiштерi жатады.

Ал арнаиы сапа кeрсеткiштерiне немесе мацсатты кeрсеткiштерге дэн-нiн, туцымньщ технологиялыц цасиет-терiн сипаттаитын сапа кeрсеткiштерi жатады. Зыгыр Yшiн табиги болмысы (натура), цулау саны, шик маидын мeл-шерi мен сапасы, сондаи-ац зацымдал-ган усац дэндер, аязга Yсiген дэндер мен ластану мeлшерi аныцталды.

Кесте 3 - Майлы зыгырдын, тыцайтцыш цолдану ерекшелжтерше байланысты жасыл жэне кургак; заттар элементтершщ eHiMi (2019-2021 жж.).

Тэж1рибе нуск,алары Кек балауса ешмдыт, ц/га Кургак; заттар, % Кургак; заттар еншд1Л1Г1, ц/га Косымша ешм (стандартпен салыстырмалы], ц/га Косымша ешм (стандартпен салыстырмалы), %

кек балауса кургак; заттар кек балауса курган, заттар

Тыцайтк;ышсыз (бак,ылау) 66,8 14,2 11,8 - - - -

Nl5 Pl5 Kl5 75,5 15,5 12,9 8,7 1,1 15,5 17,5

N30 Рзо К30 82,9 15,9 15,9 16,1 4,1 25,9 29,5

N45 Р45 К45 83,7 17,7 18,7 17,9 6,9 26,6 29,9

N30 Рзо Кзо + кец 2 5 т/га 85,5 19,4 20,2 18,7 8,4 28,2 30,6

N45 Р45 К45 + кец 25 т/га 85,9 21,5 21,9 19,1 10,1 31,1 32,5

СП

s о Sa о ч

s а а о л

и

NJ ID

Кесте 4 - Майлы зыгыр дэншщ тыцайтцыш цолдану жуйеа ерекшелжтерше байланысты ешмдипп

Тэж1рибе нуск;алары Дэн ешмдыш, ц/га Орташа 2019-2021 жж.

2019 жыл 2020 жыл 2021 жыл Дэн ешмдыт Косымша ешм стандартпен салыстырмалы, ц/га Косымша ешм (стандартпен салыстырмалы, %

Тыцайтк;ышсыз (бак;ылау) 12,8 13,9 12,2 13,0 - -

N15 Pl5 Kl5 12,9 14,2 12,6 13,2 0,2 1,5

N30 Рзо Кзо 14,6 15,9 13,3 14,6 1,6 12,3

N45 Р45 К45 17,8 19,3 15,8 17,6 4,6 35,4

N30 Рзо Кзо + кец 2 5 т/га 19,5 20,2 18,8 19,5 6,5 50,0

N45 Р45 К45 + кец 25 т/га 20,2 20,8 21,9 21,0 8,0 61,5

EAMAos (НСР05) 2,1 1,9 1,5

э

о л

га о га ф За ф S

S

ф

s »

"О о

X

s з s а

N3 О N3 W

КОРЫТЫНДЫ

Солтустж Казацстаннын далалы жэне орманды дала жагдайындагы зерттеулердщ нэтйжелерi бойынша цорытынды:

1. Шыгу цалындыгы бойынша кер-сеткiштер (6868 дана/га) гектарына 25 т кен жэне мйнералды тынайтцыштарды онтайлы нормада енпзген (N30 P30 K30) нусцасында байцалды, сонымен цатар егiстi жйнау алдындагы есiмдiктiн сацталуы да аталган нусцада (96,5 %) болды.

2. бамджтеп тэулiктiк орташа бйомасснын гектарына 25 т кен жэне мйне-ралды тынайтцыштарды онтайлы нормада (N30 P30 K30, N45 P45 K45) енпз-генде (51,9 г/м2) нусцаларында шыгу кезещнен бастап гулдеу пiсу кезенде-ршде басца нусцалардан ерекшеленгенi байцалды.

3. бшмдШктщ ен жогары денгейi гектарына 25 т кен жэне мйнералды тынайтцыштарды онтайлы нормада (N45 P45 K45) енгiзгенде (21,0 ц/га),

гектарына 25 т кен жэне мйнералды тынайтцыштарды онтайлы нормада (N30 P30 K30) енпзгенде (19,5 ц/га) нусцаларында арында тйiсiнше бацылау нусцасына цараганда 6,0-8,5 ц/га артыц болды.

4. Зерттеудщ экономйкалыц тшм-дiлiгi гектарына 25 т кен жэне мйнералды тынайтцыштарды онтайлы нормада (N45 P45 K45) енпзгенде (339050 тг/га), гектарына 25 т кен жэне мйнералды тынайтцыштарды онтайлы нормада (N30 P30 K30) енпзген нусцасында (308250 тг/га). Аталган топырац ендеу нусцаларындагы майлы зыгарды есiру-дегi рентабелдiлiк денгейi 218-206 %-га тен болды.

5. Сондай-ац, тынайтцыштарды онтайлы турде цолдану бацылау нус-цасымен салыстырганда енiмдiлiктi едэуiр арттырды. Зерттеу нэтйжесiне сэйкес тынайтцыш цолдану арцылы басца нусцаларга цараганда ен жогары енiмдiлiкке цол жетюзглд^

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1 Артемов И.В., Болотова Н.С. Интенсйфйкацйя пройзводства энергетйческйх кормов на основе йспользованйя льна // Кормопройзводство. - Москва. - 2007.

- № 12. - С. 22-25.

2 Государственная программа развйтйя АПК Республйкй Казахстан на 20172021 годы [Электронный ресурс]: - Астана. - 2017. Режйм доступа: - URL: http:// www.eurasiancommission.org 2017, свободный.

3 Долгополова Н.В., Малышева Е.В., Нагорных А.В., Воронйна А.А., Ковынев Б.М. Основа бйологйзацйй земледелйя сельскохозяйственных агроландшафтов// Вестнйк Курской государственной сельскохозяйственной академйй. - 2021. - №7.

- С. 6-11.

4 Башкйн В.Н. Современные проблемы бйологйзацйй земледелйя// Жйзнь Землй. - 2022. - №2. - С. 180-191.

5 Койнова А.Н. Бйологйзацйя земледелйя: реалйй й перспектйвы// АгроФо-рум. - 2019. - №7. - С. 41-47.

6 Кузнецова Р.Я. Маслйчные культуры на корм. - Л.: Колос, - 1997. - 152 с.

7 Лукйн С.В. Влйянйе бйологйзацйй земледелйя на плодородйе почвы й продуктйвность агропромышленностй// Земледелйе. - 2021. - №1. - С. 11-15.

8 Масалов В.Н., Березйна Н.А., Лобков В.Т., Бобкова Ю.А. Управленйе плодородйем почв на основе йнтенсйфйкацйй бйологйческйх факторов в почвах земледелйя// Вестнйк ОрелГАУ - 2021. - №3 (90). - С. 10-17.

9 Дудкин И.В., Дудкина Т.А. Биоэнергетическая оценка биологизации земледелия// Вестник Курскои государственнои сельскохозяиственнои академии.

- 2017. - №2. - С. 6-10.

10 Kiryushin, V.I. The Management of Soil Fertility and Productivity of Agrocenoses in Adaptive-Landscape Farming Systems / V.I. Kiryushin// Eurasian Soil Science. -2019. -Vol. 52. - № 9. - P. 1137-1145.

11 Sainju, U.M., Lenssen, A.W., Allen, B.L., Jabro, J.D., Stevens, W.B. Stacked crop rotations and cultural practices for canola and flax yield and quality// Agronomy Journal.

- 2020. - №112 (3). - P. 2020-2032.

12 Piggin, Colin, Atef Haddad, Yaseen Khalil, Stephen Loss, Mustafa Pala. Piggin Effects of tillage and time of sowing on bread wheat, chickpea, barley and lentil grown in rotation in rainfed systems in Syria// Field Crops Research. - 2014. - №173. - 57-67 р.

13 Xie, Y., Li, Y., Qi, Y., Wang, L., Zhao, W., Li, W., Lv, Z. Effects of Phosphorus Supply on Seed Yield and Quality in Flax// Agronomy. - 2022. - №12. - P. 3225.

14 Klein, J., Zikeli, S., Claupein, W., & Gruber, S. Linseed (Linum usitatissimum) as an oil crop in organic farming: Abiotic impacts on seed ingredients and yield. // Organic agriculture. - 2017. - №7. - P.1-19.

15 Vozhehova, R., Borovyk, V., Konovalova, V., Kokovikhin, S., Biliaieva, I., Lykhovyd, P., Bidnyna, I. Evaluation of productivity and drought tolerance of oil-seed flax (linum usitatissimum l.) varieties depending on the conditions of humidification and mineral nutrition in the south of ukraine// AgroLife Scientific Journal. - 2020. - №9. - P. 362-373.

16 Сорокина О.Ю. Минеральное питание льна масличного при использовании традиционных и новых органоминеральных удобрении// Масличные культуры.

- 2018. - №3 (175). - С. 46-51.

17 Белопухов, С. Л., Сюняев, Н. К., Сюняева, О. И., Дмитревская, И. И. Агро-экологическая оценка последеиствия органоминеральных удобрении при выращивании масличного льна на легких дерново-подзолистых почвах// Агрохимия. - 2015. - №6. - С. 37-43.

18 Першаков А. Ю., Белкина Р. И., Сулеименова А. К. Отзывчивость сортов льна масличного на возрастающие нормы минеральных удобрении// Вестник Красноярского ГАУ - 2021. - №. 6 (171). - С. 11-17.

19 Колотов, А. П., Бородулина, Ф. А. Реакция льна масличного на минеральные удобрения при бессменном посеве// Вестник Красноярского государственного аграрного университета. - 2022. - № 5 (182). - С. 35-42.

20 Abd Eldaiem, M. A. M., & El-Borhamy, A. Effect of nitrogen, phosphor and potassium fertilization on yield of flax and quality under sandy soils// Journal of Plant Production. - 2015. - №6 (6). - P. 1063-1075.

21 Dilenssie, A. , Desalegn, T., & Ashagre, H. Effect of nitrogen fertilizer rates on seed yield and oil quality of linseed (Linum usitatissimum L.) varieties in Welmera District, Central Highland of Ethiopia// Journal of Science and Sustainable Development.

- 2020. - №8. - P. 62-73.

22 Mohammed, A. A., Abbas, J. M., & Al-Baldawi, M. H. K. Effect of plant source organic fertilizers on yield and it's components of linseed cultivars// The Iraqi Journal of Agricultural Science. - 2020 - № 51. - P. 86-95.

23 Соколов Н. А., Дьяченко О. В., Бабьяк М. А. Тенденции биологизации земледелия брянскои области// Вестник Курскои государственнои сельскохозяиственнои академии. - 2021. - №2. - С. 65-73.

24 Лобков В.Т., Абакумов Н.И. , Бобкова Ю.А. , Наполов В.В. Интенсификация

биологических факторов воспроизводства плодородия почвы в земледелии: монография - Орел: Изд-во ФГБОУ ВО Орловскии ГАУ 2016. - 160 с.

25 Методические указания по проведению полевых опытов с кормовыми культурами// ВНИИ кормов им. В.Р. Вильямса. - М., - 1983. - 197 с.

26 Аринушкина Е.В. Руководство по химическому анализу почв. Москва: МГУ 1970. - 489 с.

27 Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. - М., 1985. Агропромиздат - 351 с.

28 Маисурян Н.А., Степанов В.Н. и др. Лен// Растениеводство. - Москва: Колос, - 1981.- С. 371-372.

REFERENCES:

1 Artemov I.V., Bolotova N.S. Intensification of the production of energy feeds based on the use of flax// Feed production. - Moscow. - 2007. - № 12. - P. 22-25.

2 Gosudarstvennaya programma razvitiya APK Respubliki Kazakhstan na 20172021 gody [Electronic resource]: AcraHa. - 2017. Rezhim dostupa: - URL: http://www. eurasiancommission.org 2017, free.

3 Dolgopolova N.V., Malysheva E.V., Nagornykh A.V., Voronina A.A., Kovynev B.M. The basis of biologization of agriculture of agricultural agricultural landscapes// Bulletin of the Kursk State Agricultural Academy. - 2021. - № 7. - P. 6-11.

4 Bashkin V.N. Modern problems of biologization of agriculture// Life of the Earth.

- 2022. - № 2. - P. 180-191.

5 Kosinova A.N. Biologization of agriculture: realities and prospects// AgroForum.

- 2019. - № 7. - P. 41-47.

6 Kuznetsova R.Ya. Oilseed crops for feed. - L.: Kolos, - 1997. - 152 p.

7 Lukin S.V. Influence of biologization of agriculture on soil fertility and productivity of agro-industry (on the upland of the Belgorod region)// Agriculture. - 2021. - № 1.

- P. 11-15.

8 Maslov V.N., Berezina N.A., Lobkov V.T., Bobkova Yu.A. Soil fertility management based on the intensification of biological factors in agricultural soils// Bulletin of the OrelGAU. - 2021. - №3 (90). - P. 10-17.

9 Dudkin I.V., Dudkina T.A. Bioenergetic assessment of biologization of agriculture// Bulletin of the Kursk State Agricultural Academy - 2017. - No. 2. - P. 6-10.

10 Kiryushin, V.I. The Management of Soil Fertility and Productivity of Agrocenoses in Adaptive-Landscape Farming Systems / V.I. Kiryushin// Eurasian Soil Science. -2019.

- Vol. 52. - № 9. - P. 1137-1145.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

11 Sainju, U.M., Lenssen, A.W., Allen, B.L., Jabro, J.D., Stevens, W.B. Stacked crop rotations and cultural practices for canola and flax yield and quality// Agronomy Journal.

- 2020. - №112 (3). - P. 2020-2032.

12 Piggin, Colin, Atef Haddad, Yaseen Khalil, Stephen Loss, Mustafa Pala. Piggin Effects of tillage and time of sowing on bread wheat, chickpea, barley and lentil grown in rotation in rainfed systems in Syria// Field Crops Research. - 2014. - № 173. - 57-67 p.

13 Xie, Y., Li, Y., Qi, Y., Wang, L., Zhao, W., Li, W., Lv, Z. Effects of Phosphorus Supply on Seed Yield and Quality in Flax// Agronomy. - 2022. - №12. - P. 3225.

14 Klein, J., Zikeli, S., Claupein, W., & Gruber, S. Linseed (Linum usitatissimum) as an oil crop in organic farming: Abiotic impacts on seed ingredients and yield// Organic agriculture. - 2017. - №7. - P. 1-19.

15 Vozhehova, R., Borovyk, V., Konovalova, V., Kokovikhin, S., Biliaieva, I., Lykhovyd, P., Bidnyna, I. Evaluation of productivity and drought tolerance of oil-seed flax (linum usi-tatissimum l.) varieties depending on the conditions of humidification and mineral nutrition in the south of Ukraine// AgroLife Scientific Journal. - 2020. - №9. - P. 362-373.

16 Sorokina O.Yu. Mineral nutrition of oilseed flax when using traditional and new organomineral fertilizers// Oilseed crops. - 2018. - №3 (175). - P. 46-51.

17 Belopukhov, S. L., Syunyaev, N. K., Syunyaeva, O. I., Dmitrevskaya, I. I. Agroecolog-ical assessment of the aftereffect of organo-mineral fertilizers in the cultivation of oilseed flax on light sod-podzolic soils// Agrochemistry. - 2015. - No. 6. - P. 37-43.

18 Pershakov A. Yu., Belkina R. I., Suleimenova A. K. Responsiveness of oilseed flax varieties to increasing norms of mineral fertilizers// Bulletin of the Krasnoyarsk State Agrarian University. - 2021. - № 6 (171). - P. 11-17.

19 Kolotov, A. P., Borodulina, F. A. Reaction of oilseed flax to mineral fertilizers at permanent sowing// Bulletin of the Krasnoyarsk State Agrarian University. - 2022. - № 5 (182). - P.35-42.

20 Abd Eldaiem, M. A. M., & El-Borhamy, A. Effect of nitrogen, phosphor and potassium fertilization on yield of flax and quality under sandy soils// Journal of Plant Production. - 2015. - №6 (6). - P. 1063-1075.

21 Dilenssie , A. , Desalegn, T., & Ashagre, H. Effect of nitrogen fertilizer rates on seed yield and oil quality of linseed (Linum usitatissimum L.) varieties in Welmera District, Central Highland of Ethiopia// Journal of Science and Sustainable Development.

- 2020. - №8. - P. 62-73.

22 Mohammed, A. A., Abbas, J. M., & Al-Baldawi, M. H. K. Effect of plant source organic fertilizers on yield and it's components of linseed cultivars// The Iraqi Journal of Agricultural Science. - 2020 - № 51. - P. 86-95.

23 Sokolov N. A., Dyachenko O. V., Babyak M. A. Trends in biologization of agriculture in the Bryansk region// Bulletin of the Kursk State Agricultural Academy. - 2021.

- №2. - P. 65-73.

24 Lobkov V.T., Abakumov N.I., Bobkova Yu.A. , Polov V.V. Intensification of biological factors of reproduction of soil fertility in agriculture: monograph - Orel: Publishing House of the Oryol State Agrarian University, 2016. - 160 p.

25 Methodological guidelines for conducting field experiments with fodder crops// V.R. Williams Institute of Feed . - M., - 1983. - 197 p.

26 Arinushkina E.V. Manual on chemical analysis of soils. Moscow: Moscow State University, 1970. - 489 p.

27 Dospekhov B.A. Methodology of field experience. - M., 1985. Agropromizdat

- 351 p.

28 Mysuryan N.A., Stepanov V.N. etc. Flax // Vegetation. - Moscow: Kolos, 1981.

- S. 371-372.

РЕЗЮМЕ

М.Ж. Ашйрбеков1*, Н.В. Малйцкая1, М.А. Аужанова2, А.К. Хаймулдйнова3, Н.М. Джумадйлова3 ВЛИЯНИЕ ОРГАНО-МИНЕРАЛЬНЫХ УДОБРЕНИИ НА УРОЖАИ И КАЧЕСТВО ЛЬНА МАСЛИЧНОГО В СЕВЕРНОМ КАЗАХСТАНЕ 1НАО «Северо-Цаза^станскийуниверситет» имени М. Козыбаева, 150000, г. Петропавловск,ул. Пушкина, 86, Казахстан, * e-mail: mukhtar_agro@mail.ru 2НАО «Кокшетауский университет» имени Ш. Уалиханова, 020000, г. Кокшетау,ул. Абая, 76, Цаза^стан 3НАО «Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева», 090000, Астана,ул. Сатпаева, 2, Казахстан В статье показано, что в агропромышленном комплексе Северного Казахстана большое внйманйе уделяется вопросам повышенйя плодородйя почв, урожайностй сельскохозяйственных культур, увелйченйя пройзводства зерна, кормов й другйх культур на основе научно обоснованной сйстемы земледелйя. В настоящее время посевная площадь должна осуществляться в сйстеме севооборота й особое место занймает проблема обеспеченйя населенйя высокобелковымй й сбалансйрованнымй жйрнымй продуктамй пйтанйя. Внедренйе льна маслйчного в дйверсйфйцйрованные вйды полевых севооборотов способствует не только обеспеченйю народного хозяйства маслйчнымй продуктамй, но й улучшенйю агрофйзйческйх, бйологйческйх й агрохймйческйх свойств обыкновенных черноземов. Кроме того, льняное семя содержйт большое колйчество сбалансйрованного й легко усвайваемого белка, растйтельного масла, разлйчных сахаров й углеродов, а также основных вйтамйнов й мйкроэлементов, необходймых в рацйоне пйтанйя. Полевые опытно-эксперйментальные йсследованйя проводйлйсь выявленйя влйянйя эффектйвностй прймененйя мйнеральных й органйческйх удобренйй на улучшенйе плодородйя почв, формйрованйе размеров й качество посевов льна, определенйю найболее эффектйвного йх варйанта в северном регйоне Казахстана. Оптймальное прймененйе мйнеральных й органйческйх удобренйй вызвало положйтельное влйянйе ценоза растенйй льна на плотность, в частностй, на полевую всхожесть растенйй, дйнамйку роста растенйй, накопленйе сырой й сухой массы растенйй льна. Оптймальное прймененйе мйнеральных й органйческйх удобренйй способствовало кроме повышенйя плодородйя почвы, новый урожайностй растенйй й рентабельностй выращйванйя льна маслйчного.

Ключевые слова: посевы льна маслйчного, протейн, жйрность льняного семенй, севооборот, масса сырого й сухого вещества растенйя, ценоз растенйй, плодородйе почвы.

SUMMARY

M.Zh. Аshirbekov*1, N.V. Маlitskaya1, М.А. Аuzhanovа2, A.K. Khaimuldinova3, N.M. Jumadilova3 THE INFLUENCE OF ORGANO-MINERAL FERTILIZERS ON THE YIELD AND QUALITY OF OILSEED FLAX IN NORTHERN KAZAKHSTAN 1NJSC «North Kazakhstan University named after M. Kozybayev», 150000, Petropavl city, Pushkin street, 86, North-Kazakhstan region, Kazakhstan,

*e-mail: mukhtar_agro@mail.ru 2NJSC «Kokshetau University named after Shokhan Ualikhanov»,

020000, Kokshetau city, Abai street, 76, Kazakhstan 3NJSC «Eurasian National University named after L.N. Gumilyov», 090000, Astana, Satpaev street, 2, Kazakhstan

The Abstract: The article shows that in the agro-industrial complex of Northern Kazakhstan, much attention is paid to the issues of progressive improvement of soil fertility, crop yields, increasing the production of grain, feed and other crops based on a scientifically based farming system. Currently, the acreage should be carried out in the crop rotation system and a special place is occupied by the problem of providing the population with high-protein and balanced fatty foods. The introduction of oilseed flax into diversified types of field crop rotations contributes not only to providing the national economy with oilseed products, but also to improving the agrophys-ical, biological and agrochemical properties of ordinary chernozems. In addition, flaxseed contains a large amount of balanced and easily digestible protein, vegetable oil, various sugars and carbon waters, as well as essential vitamins and trace elements needed in the diet. Field experimental studies were conducted to identify the effect of the effectiveness of mineral and organic fertilizers on improving soil fertility, the formation of the size and quality of flax crops, and to determine the most effective option in the northern region of Kazakhstan. The optimal use of mineral and organic fertilizers caused a positive effect of flax plant cenosis on the density, in particular, on the field germination of plants, plant growth dynamics, accumulation of raw and dry mass of flax plants. The optimal use of mineral and organic fertilizers contributed in addition to increasing soil fertility on plant yields and profitability of growing oilseed flax.

Key words: Oilseed flax crops, protein, flaxseed fat content, crop rotation, mass of raw and dry plant matter, plant cenosis, soil fertility.

АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МЭЛ1МЕТТЕР

1 Эшiрбеков Мухтар Жолдыбаиулы - «Агрономия жэне орман шаруашы-лыгы» кафедрасынын доцент^ауыл шаруашылыгы гылымдарынын, докторы, e-mail: mukhtar_agro@mail.ru

2 Малицкая Наталья Владимировна - «Агрономия жэне орман шаруашы-лыгы» кафедрасынын доцент^ ауыл шаруашылыгы гылымдарыньщ кандидаты, e-mail: natali_gorec@mail.ru

3 Аужанова Мария Асылхан;ызы - «Ауыл шаруашылыгы жэне Биоресурстар» кафедрасынын ага о;ытушысы, ауыл шаруашылыгы гылымдарынын кандидаты, e-mail: auzhanovam@bk.ru

4 Хаимулдинова Алтынгул ^умаш;ызы - «Стандарттау, сертификаттау жэне метрология» кафедрасынын доцент м.а., техника гылымдарынын кандидаты, e-mail: ahaymuldinova@mail.ru

5 Джумадилова Назым Мурат;азык;ызы, техника гылымдарынын магистр^ «Стандарттау, сертификаттау жэне метрология» кафедрасыньщ ага о^ытушысы, e-mail: ahaymuldinova@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.