CC BY
4DOI 10.24412/2709-1201-2024-275-280 УДК 663.2 (574.1)
ЭР ТYРЛI ЕГ1НШ1Л1К ЖYЙЕЛЕРШЩ KY3AIK БИДАЙ 0ШМД1ЛШ МЕН 0НШ САПАСЫНА ЭСЕР1Н ЗЕРТТЕУ
БЕККАЛИЕВ АСХАТ КАЖМУРАТОВИЧ
Жэцпр хан атындагы Батыс ^азакстан аграрлык-техникалык университет^ доцент м.а., PhD Орал, ^азакстан Республикасы
ЖАНАТАЛАПОВ НУРБОЛАТ ЖАСТАЛАПОВИЧ
Жэцпр хан атындагы Батыс ^азакстан аграрлык-техникалык университетi, доцент м.а., PhD Орал, ^азакстан Республикасы
УРУМБАЕВА ДИЛЬНАЗ БАТЫРБЕКОВНА
Жэцпр хан атындагы Батыс ^азакстан аграрлык-техникалык университетi, студент
Орал, ^азакстан Республикасы
Ацдатпа. Топырац цунарлылыгын сацтай отырып, агроэкожYйелердiц табиги мэш мен экологиялыц тепе-тецдiгiн бузбай, биологиялыц факторларды белсендiру жолымен ауыл шаруашылыгы дацылдарыныц сапасы мен вммдшгт арттыру - вЫмдж шаруашылыгыныц басымдыц багыты болып танылып отыр. Бул жерге ец алдымен в^мджтердщ органикалыц заттарын (квц, сабан, сидераттар) цоса айта кеткен жвн. Сондыцтан ауыл шаруашылыгында экологиялыц тецбе-тецдiктi сацтау, биологиялыц факторларды врбту арцылы дацылдардан мол внiмдi цамтамасыз ету бiрден бiр басымды багыт болып табылады. Топырацца органикалыц-минералды жэне сидератты тыцайтцыштарды цолданганда куздт бидайдыц внiмi цургац масса есебiмен 2,4-2,7% - га встi, тишнше 15,916,3 ц/га цурады. Ауыл шаруашылыгында дацылдардыц втм децгешн арттырумен цатар оныц сапасын жацсарту да мацызды шара болып табылады. Бiздiц зерттеулерiмiз кврсеткендей тыцайтцыштарды ЖYйелi цолданганда втм цурамыныц экологиялыц кврсеткiштерi де жацсарады. ¥сынылып отырган шара экономикалыц жэне агроэнергетикалыц кврсеткiштерi бойынша тиiмдi.
Клт свздер. Куздт бидай, егтшшк ЖYйелерi, тыцайтцыштар, втмдшк, втм сапасы, экологиялыц сапа
К1р1спе. Епн шаруашылыгындагы корекпк заттардьщ тепе-тецдшнщ бузылуы тек кана eндiрiстщ азайып, ешмнщ сапасыныц темендеуше гана емес, агроалкаптардыц турактылыгыныц бузылуына экеп соктырады. Осыган байланысты биогендш элементтердщ тапшылыгын органикалык тыцайткыштар мен минералды тыцайткыштардыц кемепмен толыктыру экологиялык непзделген мшдет деп танылып, ал биологиялык айналымныц реттеу нысаны тек жеке агроценоз емес, тiк жэне келденец агымы ескерiлген агроландшафт болуы тшс. Тыцайыткыштарды колдану тYрлi жагымсыз ыкпалдардыц алдын-алып немесе эсерiн жещлдетш, еамдштердщ колайсыз жагдайларга карсы туру касиетш, куацшылык пен суыкка тeзiмдiлiгiн арттырады. Минералды тыцайткыштарды узак уакыт бойы колдану нэтижесiнде гумустыц кeбейетiндiгi байкалады. Мысалы, 7 жыл бойы тыцайтылган жердегi гумус мeлшерi 0-20 см кабатында 2,92%, ал тыцайтылмаган жерде - 2,35% кураган . 27 жыл бойы минералды тыцайткыштар енпзшген жерде гумус саны 0-20 см кабатта 0,23% -га ескен [1, 2].
Органикалык заттарды кайта калпына келтiру аркылы топырак кунарлылыгын арттыру мэселес егiн шаруашылыгындагы мацызды мэселелердщ бiрi. Оны шешудiц негiзгi жолы кец, сабан, сидерат, eсiмдiк калдыктарын колданып тыцайту жYЙесiн жасактауда, ягни егiн шаруашылыгын биологиялауда болып отыр [2].
Гумустьщ сакталуына жэне артуына органикалык тыцайткыштарды енпзу, кепжылдык шeптердi егу, дэндi дакылдардан кейiн сыдырынды калдыру, минералды тьщайткыштар енгiзу, мелиорант колдану, т.б. агротехникалык тэсшдердщ тигiзетiн пайдасы зор.
Органикалы; тыцайткыштарды колданганда ец алдымен суда еритш гумус, ягни жаца гана гумустанып келе жаткан, топыракты азотпен байытатын козгалмалы органикалы; заттар тYзiледi. Сонымен бiрге гумустык заттардыц бул тYрлерi мен жалпы гумус келемшщ жинакталу зацдылыктары уксас. Алайда олар кебшесе гумусы жогары кара топыракпен салыстырганда гумусы аз топыракта кеп жинакталады. Мысалы, 36 жыл бойы кец енгiзiлген шымтезектi-кYлдi топырактагы гумус 34%-га ескен, кэдiмгi сур топыракта -га, 50%, ал шамалы сштш кара топыракта тек 5%-га ескен [3].
Органикалык тыцайткыш ретiнде колданылатын кец - фотосинтезге катысатын мацызды белштердщ бiрi болып табылатын кeмiр кышкыл газыныц кeзi. Зерттеулер керсеткендей, кецнен бeлiнiп шыгатын кос тотыккан кeмiртегi кeкeнiс дакылдарыныц тYсiмiн 30-40%, кант кызылшасыныц тYсiмiн - 25%-га арттырган [4, 5].
Бiздiц елiмiзде минералды тыцайткыштар ете аз колданылатындыктан, eнiм бiрлiгi eндiрiсiне жумсалатын экологиялык жэне энергетикалык шыгындар eндiрiстiк катынастардыц жетiлмеуi жэне технологиялык мэдениеттщ темендшнен eсiп кеткен. Бул жагдайларда топрыка кунарлылыгын орагникалык жолмен арттыру мэселесш шешу топырактагы гумусты толыктырудыц арзан амал-тэсшдерш iздестiруден басталуы керек. Бул тургыдан алганда сидераттык дакылдардыц мацызы бар. Сидераттарды егу, оларды усактап, жырту Yшiн кеп материалдык жэне ецбек шыгыныныц кажетi жок.
Материалдар мен эдктер. Зерттеу жумыстары 2023 жылы Жэцпр хан атындагы Б^АТУ-да, ал далалык зерттеулер Б^О Бэйтерек ауданы «Дэукара» шаруа кожалыгында кабылданган эдiстер бойынша уйымдастырылды.
Зерттеу нысаны - кYЗдiк бидай егiстiктерi.
Зерттеулер далалык тэжiрибелерде жалпы ауданы 60м2, есептеу ауданы 50м2 болатын мелдектерде 3 кайталанымда уйымдастыру колданыстагы эдютеме бойынша жYргiзiлдi.
Зерттеу нэтижелерь
Эамдштердщ минералдык коректенуiне жагдай жасай отырып, тыцайткыштар тYсiм калыптастыруга да септшн тигiзедi. Тыцайткыштардыц ауыл шаруашылыгы дакылдарыныц ту^мш арттырудагы мацызы зор. Тыцайткыштарды тиiмдi пайдалану дегенiмiз -топырак кунарлылыгы мен коршаган ортага зиян келтсрмей, жоспарланган тYсiм Yшiн канша корекпк заттар кажет болса, сонша енпзу.
^здш бидай алгашкы терт нускада да пардагы алдыцгы дакылдан кейн егiлдi. Екiншiсiнде 60кг фосфор тыцайткыштары енгiзiлдi, Yшiншiсiне - 40 т/га кец, тeртiншiсiне -40 т/га кецге коса 60 кг фосфор тыцайткыштары енпзшдь Бесiншi нускада арпа епсше жасыл тыцайткыш ретiнде туйежоцышка тыцайткыштар жыртылды, оныц азотка толы жасыл массасы мамыр-маусым айларында 20-25 т/га-га жетп, сонымен катар 7-9 т/га орылган жэне тамыр калдыктарын калдырады.
^ургак болган 2009 жылы бул нускада ту^мдшк 16,3 ц/га курады, ол бакылаумен салыстырганда 27,4% жогары (1 кесте).
Кесте 1 - Тэжiрибе нускалары бойынша куздж бидайдын дэн тYсiмдiлiгi, ц/га
Епншшк жуйeлepi Дэн тусiмдiлiгi
Бакылау (тыцайткыштарсыз) 12,8
Минералдык тыцайткыштар 14,7
Органикалык тыцайткыштар 15,6
Органикалык-минералдык тыцайткыштар 15,9
Сидераттык тыцайткыштар 16,3
ЕАЕА05, ц/га 0,39
Дэндi дакылдардыц тYсiмдiлiгiн арттыру мэселелерш шешуде apôip накты TYpre тэн биологиялык тукым куалау бeлгiлepiн жузеге асыру кажет. Дэндi дакылдарды ecipy технологиясында тыцайткыштар мацызды рел аткарады. Жогары дэн тусiмiн алу ушш eсiмдiктepдiц коректену peжимiн оцтайландыру эаресе мардымсыз жэне тураксыз жауын-шашынды зоналарда кажет.
Дэндi дакылдардыц тусiмiнiц калыптасуы коректену децгешне, биологиялык epeкшeлiктepгe жэне ауа райына сай эpтуpлi жуpiп отырады.
Сонымен бipгe дэн xyciMi туам курылымыныц бeлiктepiмeн де аныкталады. Эpтуpлi жылдардагы барлык курылымдык бeлiктepдiц кepсeткiштepi негурлым жогары болса, дэндi дакылдардыц туамдшш де согурлым жаксы болады (2 кесте).
Кесте 2 - Дэн тYсiмдiлiгiнiн топырак кунарлыль^ын реттеу тэсшдерше карай __курылымы___
Епншшк жуйeлepi Туптену Эамдште Масактаг 1000
eнiмдiлiг pдiц бшктЫ, см ы дэн саны, дэннщ
i дана массасы, г
Бакылау (тыцайткыштарсыз) 1,5 105,5 25,0 40,2
Минералдык 1,6 120,8 26,0 41,5
Органикалык 1,7 128,2 27,0 42,5
Органикалык-минералдык 1,8 135,5 30,0 43,8
Сидераттык-органикалык 1,7 130,7 28,0 42,9
Батыс ^азакстанныц куацшылык жагдайында дэн TyciMi непзшен алац бiрлiгiндегi жемic берушi сабак пен басты сабактыц eнiмдiлiгiмен аныкталады. Масактыц eнiмдiлiгi ез кезегiнде масактагы дэн саны мен дэн массасымен аныкталады.
Барлык тыцайткыштар турш енпзу нускасында бидай eciрудегi биометриялык сандык керсетюштердщ артып отырганын кeремiз.
Жалпы туптену 2,1-2,8-ге ескен, ал eнiмдici бiр eciмдiкте 1,5-ден 1,8 сабакка дешн.
Масактагы дэн саны 25,0-30,0 данага кeбейген, 1000 дэннiц массасы 40,2-42,9 г-га ecкен, буныц бэрi косылып тыцайтылган нускада дэн тYciмдiлiгiнiц артуына алып келген.
Органикалык жэне минералдык тыцайткыштарды коса колдану нускасыныц биометриялык кeрcеткiштерi жогары болып шыкты.
курылымдык талдау кeрcеткендей, eciмдiктердiц биiктiгi тыцайткыштар жYЙеciне байланысты eзгерiп отырган.
Сабактыц бшктш 105,5-130,7см аралыгында байкалган.
Орташа есеппен бакылаудагы eсiмдiктердiц бшктш 105,5см, минералдык тыцайткыштар енгiзiлгенде 120,8см, органикалык, органикалык-минералдык жэне сидераттык тыцайткыштар енпзшгенде тиiсiнше 128,2; 135,5; жэне 130,7см керсеткен.
Масактыц дэнге толуы 13,3-тен 22,1 данага дейiн ест отырган.
Бакылау нускасындагы масактагы дэн саны 20,0 болса, минералдык тыцайткыштар енпзшгенде - 20,8; органикалык - 21,5; органикалык-минералдык - 22,0 жэне сидераттык тыцайткыштар енпзшгенде - 21,6 данага жеткен.
Куздш бидайдыц тYсiмiнiц курылымдык курамына талдау жасаганда кeретiнiмiз, топыракка органикалык тыцайткыштар (кец, сабан, сидераттар) енгiзiлгенде биометриялык кeрсеткiштер мен туим элементтерi жогары болган.
Алынган нэтижелерге суйене отырып, органикалык тыцайткыштар (кец, сабан, сидераттар) колданганда дэндi дакылдардыц тYсiмдiлiгi жогары болады деген пiкiрдi куаттаймыз.
ЖYргiзiлген тэж1рибелер нэтижесiнде аныкталганы, дэндегi азот мeлшерi топырактыц азоттык режимi мен топырактагы жэне тыцайткыштардагы азоттыц тутынылу децгейiмен тыгыз байланысты. Топыракта азот кебейген сайын оныц жапырак-сабактагы массасы да, соцгы нэтижесшде дэнде де кeбейедi.
Минералдык тыцайткыштардыц енпзшушен ак бидай дэнiндегi азот 0,16%-га арткан. Кец енгiзiлгенде дэндеп азоттыц кeлемi 0,12 %-га улгайган; органикалык-минералдык тыцайткыштар енгiзiлгенде -0,14 %; сидераттар жыртылып енгiзiлгенде -0,11 %-га кебейген.
Дэндеп азоттыц мeлшерi органикалык тыцайткыштарга минералдык тыцайткыштар косыла колданылганда едэуiр кебейген. Буныц себебi топыракта нитратты азоттыц кeбеюiнен емес, баска да себеш^ бар, солардыц бiрi -топырактыц физикалык касиеттерiнiц жаксаруы, оныц биологиялык белсендiлiгiнiц жогарылауы, микроэлементтер мен тYрлi белсендi заттардыц (есу реттепш^ гормондар, ферменттер, органикалык кышкылдар, т.б.) саныныц кeбеюi. Органикалык тыцайткыштарды колданганда топырак коректiк заттармен байиды, еамдштердщ турактылыгыныц тeмендеуi аз байкалады.
Органикалык-минералдык жэне органикалык тыцайткыштарды енпзген кезде дэнде балуыздыц кeбеюiн гумустык белсендi заттардыц кeбеюiмен жэне кара-саргылт топыракта азотты топырактан сiцiру, оны еамдштерге карай жылжыту, аминкышкылдары мен акуыздарды тузу Yрдiстерiн жаксартатын микроэлементтердiц артуымен тYсiндiрiледi
Дэндегi балуыз минералдык тыцайткыштардагы азоттыц колданылуын 18-20% -дан 30-32% дешн кебейткенде жогарылаган.
Топырак пен еамдштердш азоттык режимi жаксарганда дэндеп шию протеиннiц мeлшерi артып отырган. Минералдык тыцайткыштардыц енгiзiлуi бакылаумен салыстырганда шикi протеиндi 1,0%-га; кeцнiц пайдаланылуы 0,8%-га; органикалык-минералдык тыцайткыштар - 0,9%-га; сидераттарды жырту 0,7% -га кебейткен.
Минералдык азот енпзшгенде дэндеп азот санына уксас шикi протеин мeлшерi бакылаумен салыстырганда 1,0%-га артып отырган; органикалык тыцайткыштар колданылганда 0,8%-га арткан. Бул азотты жуту урд^ше топырактагы органикалык заттыц кeбеюi нэтижесшде езгерюке ушырайтын факторлардыц бар екенш кeрсетедi.
Органикалык-сидераттык тыцайткыштарды колданганда куздш бидай дэнiндегi шикi протеиннiц мeлшерi 13,7% кураган, ол бакылаумен салыстырганда 0,7%-га артык.
Дэндегi азот пен шию протеин сиякты тыцайткыштар эсершен балуыздыц мeлшерi де eзгерiп отырады. Минералдык тыцайткыштарды енгiзу бакылаумен салыстырганда балуызды 3%-га, ал органикалык-минералдык тыцайткыштар 6%-га арттырган. Органикалык тыцайткыштар мен сидераттар жырту дэндеп балуыздыц мелшерш бакылаумен салыстырганда 5%-га арттырган.
Акуызга бай жаца тускен органикалык затты (туйежоцышканыц биомассасы) енгiзу топырактыц су-физикалык касиеттерiн жаксартып, оныц биологиялык белсендшшн
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жогарылатып, тураксыз органикалык заттардыц курамы мен санын eзгертiп, топырактагы-тыцайткыштагы азотты пайдалану децгей мен бул элементтщ еамдштермен ащршуш езгерту аркылы топырактыц гана емес, еамдштердщ де азотты; режимш жаксартады.
Топыракта гумустыц артуымен бiрге тыцайтылмаган, минералдык тыцайткыштар мен органикалы; тыцайткыштар енгiзiлген дэндегi шикi протеиннщ артканы аныкталган.
Эсiресе бул кубылыс органикалык-минералдык тыцайткыштар мен сидераттар жыртылганда каркындырак журген. Мунда алгашкы уш жагдайга караганда езаракатыстылык коэффициентi де жогары.
Зерттеулер мэлiметтерi керсеткендей, шию протеин минералдык азот енгiзiлгенде кебейген. Минералдык тыцайткыштар енпзшгенде бакылаумен салыстырганда кYЗдiк ак бидай дэнiндегi шию протеин мeлшерi 10,0%-га арткан.
Органикалык жэне сидераттык тыцайткыштар колданылганда да сондай-ак дэндегi шикi протеиннiц мeлшерi арткан. Бул азотты сiцiру YPДiсiне топырактагы органикалык заттыц кeбеюi эсершен езгеретш баска жайттардыц катысканын керсетедь
Топыракка тыцайткыштар енгiзу нэтижесiнде ак бидай дэншщ табиги салмагы еседь Бакылаудагы дэннiц табиги салмагы 755 г/л болса, минералдык тыцайткыштар енпзгеннен дэннщ табиги салмагы 760 г/л-ге кетершген.
Органикалык тыцайткыштарды (кец, сабан, сидерат) колданганда кYЗдiк ак бидайдыц дэнiнiц табиги салмагы 770 г/л-ге дешн кeтерiлген, бул бакылаумен салыстырганда 15 г/л артык (3 кесте).
Кесте 3 - Куздж ак бидай дэншщ сапасы
Егшшшк жYЙелерi Балуыз, % ИДК Протеин, % Нитраттар, мг/кг Табиги массасы, г/л
Бакылау (тыцайткыштарсыз) 25 100 13,0 33 755
Минералдык 28 100 14,0 34 760
Органикалык 30 75 13,8 32 770
Сидераттык-органикалык 30 75 13,7 35 770
Зерттеулерде дэн сапасыныц eсуiмен катар eнiмнiц экологиялык сипаттамасына ерекше кeцiл бeлiнедi.
^здш ак бидай дэнiндегi ауыр металлдар санын аныктау нэтижесiнде кeретiнiмiз, енпзшген тыцайткыштар, эсiресе органикалык тыцайткыштар дэндеп мырыш пен мыстыц мeлшерiн азайткан
Тыцайткыштар дэндегi радиоактивтi цезийдiц мелшерш азгана болса да азайткан. Дэндеп стронцийдщ мeлшерi минералдык тыцайткыштар енпзшгеннен кейiн шамалы болса да кетершген. Сидераттар колданылганда радиоактивт стронций 1,1 Бк/кг дейiн азайган.
Ауыр металлдардыц мeлшерiн мемлекеттiк стандарттармен салыстыру керсеткендей, мырыш 4-5 есе; мыс -2,5-3,0 есе; коргасын - 2,5-5,0 есе; кадмий- 2,5-10 есе; сынап -10есе темендеген.
^орытынды. Батыс ^азакстанныц агроклиматтык жагдайында тыцайткыштарды тиiмдi пайдалану интенсификация YPДiсiнiц басымды багыты болып табылады. Агротехникалык шаралардыц iшiнде дакылдарга тыцайткыштарды дурыс тацдап алудыц зор мацызы бар. Жогарыда аталган факторлардыц жаксаруы кYЗдiк бидай eнiмдiлiгiн арттыруга ыкпал еттi. Топыракка органикалык-минералды жэне сидератты тыцайткыштарды колданганда кYЗдiк бидайдыц eнiмi кургак масса есебiмен 2,4-2,7%-га есп, тиiсiнше 15,916,3 ц/га курады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Анзорге X. Удобрение соломой // Использование органических удобрений. - М.: Колос, 2016. - С. 117-134.
2. Бодрова, Е. М. Органические удобрения. - М.: Россельхозиздат, 2013. - 156 с.
3. Данилов А.Н. Эффективность удобрения соломой // Пути повышения эффективности использования сельскохозяйственных земель.: сб. науч. тр. Саратовская гос. с.-х. академия им. Н.И. Вавилова. - Саратов, 2017. - С.18-21.
4. Довбан К.И. Зеленое удобрение. - М.: Агропромиздат, 1990. - 208 с.
5. Кормилицын В.Ф. Значение сидерации в воспроизводстве плодородия темнокаштановой почвы Поволжья в условиях орошения // Докл. ВАСХНИЛ. - 2018. - № 10. - С. 21-24.
