CC BY
1ГТАМР 81.93.25 ЭОЖ 376.37.
Т¥ТЬЩПАСЫ БАР ЕРЕСЕК Т¥ЛГАЛАРМЕН ЖYРГIЗIЛЕТIН ПЕДАГОГИКАЛЫЩ-КОРРЕКЦИЯЛЫЩ Ж¥МЫС ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
САНАЙ ГАУХАР ЕРАЛЫЩЫЗЫ
М. Х. Дулати атындагы Тараз университетi «Арнайы жэне элеуметтiк педагогика» кафедра мецгерушю, педагогика гылымдарыныц кандидаты, доцент
АЙТЕХ ГУЛНАРА АЛИБЕКЦЫЗЫ
М. Х. Дулати атындагы Тараз университет «Арнайы жэне элеуметлк педагогика»
Магистранты
Аннотация. Бул мацаланыц мацсаты - тутыцпадан зардап шегетт ересектерде дурыс свйлеудг цалыптастыру бойынша логопедиялыц жумыстыц мазмунын ашу. Тутыцпа - свйлеу аппараттарыныц курдел1 бузылуы, онда свйлеудщ темпо-ритмикасы бузылады, ал бул вз кезегтде царым - цатынас жасауда Yлкен цыйындыцтар тугызады жэне де ересек адамныц жеке басына тер1с эсер етед1. 0з1не деген сен1мз1д1к, уялшацтыц, жасцаншацтыц, оцшаулану мен цатар негативизмдг тудырады. Сондыцтан ересектердег1 тутыцпаны тYзету мэселес вте взект1. Когамда толыццанды царым-цатынасты жург1зу мацызды мен цажетт1 екетн ескере отырып, тутыцпаны (кекешт1кт1) тYзету мэселестщ втшр екетн айта аламыз.БYкiл элемде тутыцпаныц (кекештенудг) теориялыц жэне практикалыц аспектшерде кYрделi мэселе екетн мойындайды. Казiргi уацыттада бул мэселенщ жауабы толыццанды табылмай отыр. Элем галымдарыныц тутыгу проблемасына деген Yлкен цызыгушылыгы оныц втюр взектшгт кврсетедi. Мацалада кврсетшген теориялыц жэне тэжiрибелiк зерттеу, бацылау мен багалау жэне техникалыц цуралдарды цолдану арцылы тYзету шаралары оц нэтижест кврсетт отыр.
ТYйiн свздер. Тутыцпа (кекештену), ересектердегi, логоневроз, техникалыц цуралдарды цолдану
К1р1спе. Мемлекет басшысы Касым-Жомарт Токаевтыц Казакстан халкына деген «Эдшетп мемлекет. Б1ртутас улт. Берекелi когам» атты жолдауындагы мына сeздердi «Куатты улттыц дщгеп - халы;. Ец бастысы, азаматтарымыздыц денсаулыгы мыкты, бiлiмi терец болуы керек»дегенш непзге ала отырып. Куатты улт- деш сау улт екенш тYсiнемiз. Бул орайда зерттеудщ езектшш айкындалады. Тутыкпа сейлеу патологиясыныц ец ауыр тYрлерiне жатады, оны туракты тYзету ету киын, себебi, жиi кайталануга бешм келедi, эсiресе жасeспiрiм мен ересектерде. (Л. З. Андронова, Ю.Б. Некрасова, А. Крейг, я. Тран жэне т. б.)[1].
Тутыкпа - сейлеу аппаратыныц булшыкеттершщ конвульсиялык кYЙiне байланысты сeйлеудiц ыргакты уйымдастырылуыныц бузылуы. Тутыкпа мэселесiн сейлеу бузылыстары туралы шмнщ даму тарихындагы ец кене мэселелершщ бiрi деп санауга болады. Оныц мэнш баскаша тYсiну гылымныц даму децгешне жэне авторлардыц осы сейлеу бузылыстарын зерттеуге жакындаган жэне жакындап келе жаткан устанымдарына байланысты.
Бiркатар авторлардыц пайымдауынша (Л. З. Арутюнян, Л. И. Белякова, Ю. Б. Некрасова, Е. Ю. Рау жэне т.б.) логофобты синдромныц туракты кершютерше байланысты сейлеу коммуникациясыныц проблемалык жагдайлары мен жагдаяттарында конвульсивтi емес сейлеу дагдыларын автоматтандырудыц киындыгымен тутыкпаны жоюдыц туракты тиiмдiлiгiнiц болмауымен байланыстырады.
Соцгысыныц негiзгi курамдас бeлiгi - сейлеудщ обсессивтi коркынышы (логофобия), ол тутыгуды (кекештенудi) тудыратын вербалды карым-катынастыц ец мацызды (актуалды) жагдайларда пайда болады. Нэтижесшде жагымсыз сейлеу тэжiрибесiнiц жинакталуына негiзделген наукаста туракты патологиялык жагдай (Л. З. Арутюнян) дамиды, ол
«интерференцияньщ» пайда болуына байланысты сейлеу эрекетшщ стереотипiн (Л. И. Белякова) бузады (конвульсиялык курысулар сейлеу сабактастыгы) , бул «тутыкпа» сейлеудщ кинестетикалык жэне кернею сезiмдерiн Kepi кабылдау кезiнде колдау керсетiледi (корытындыланады) жэне логофобия (сейлеуден корку) жэне скоптофобия (сейлеуден уялу сeзiмi) кубылыстарымен кекештенудщ шартты рефлекторлык бектлуше ыкпал eтeдi) накты сейлеу карым-катынас сэтiндe кepiнeдi (Ю. Б. Некрасова).
Атап айтатын жайт, тутыкпасы бар адамдарда жш кeздeсeтiн «сейлеу кемютш» олардыц карым-катынасында басым болатын «сэтаздшке жол бермеу» мотивациясыныц дамуына жэне туракты «тулганыц полюстiк касиеттершщ» калыптасуына ыкпал eтeдi. Бip жагынан атаккумарлык, ерескел талаптар, мактаншактык, eкiншi жагынан сейлеу мэселелерш шешуге ерш-ж1гердщ болмауы, eзiн-eзi багалаудыц тeмeндiгi, eзiнe сешмаздш, коммуникативтi пассивтiлiк орын алады. Ю.Б.Некрасова ересектердеп тутыкпаны тек сейлеу проблемасы peтiндe гана емес, сонымен бipгe карым-катынас кeзiндe eткip эмоционалды дискомфортты бастан кeшipeтiн адамныц проблемасы ретшде,туракты патологиялык шартты рефлекс децгешнде бектлген. Сонымен, тутыкпа кYPдeлi курамдас курылымы бар бузылыс болып табылады, осыган байланысты оны жоюда психологиялык-педагогикалык эсер етудщ тиiмдiлiгiн арттыру жолдарын iздeу ерекше eзeктi болып табылады.
Зерттеудщ шарттары мен эдктерь ^азipгi отандык жэне шeтeлдiк арнайы эдебиеттерде тутыкпасы бар адамдардыц сейлеу конвульсияларына арнайы техникалык куралдардыц эсер ету нэтижeлepi туралы карама-кайшы деректер кeлтipiлгeн. Кептеген авторлар логопедиялык кабинетте гана кершетш поpтативтi техникалык курылгылардыц (Monologue, SpeechEasy, SchoolDAF жэне т.б.) жекелеген тYpлepiнiц оц эсepiн атап eтeдi. Бipкатаp авторлар (О. С. Орлова, В. К. Гунтупалли, Дж. Калиновский, Т. Салтуклароглу, А. Стюарт жэне т.б.) техникалык куралдардыц эсершен езгерген, сезш кабылдау оныц сапасыныц айтарлыктай жаксаруына экeлeдi деп eсeптeйдi. Сонымен катар, табиги байланыс жагдайында техникалык курылгыларды пайдалану туралы акпарат iс жYзiндe жок. Тутыкпасы бар адамдардыц сейлеуше техникалык куралдардыц эсepi туралы даулы деректер кeлтipiлгeн. Сондай-ак, бiзгe белгш дерек кездерде заманауи смартфондардыц немесе планшеттердщ багдарламалык косымшасы peтiндe пайдаланылган кезде сипатталган экспозицияныц акустикалык эдютершщ эсepi туралы статистикалык расталган акпарат жок.
Осылайша, жогардыагы кepсeтiлгeн акпараттарга CYЙeнe кeлiп, эдeбиeттepдi талдау арасындагы кайшылыктардыц бар eкeнiнe кез жетюзщоларды тeмeндeгiдeй бeлiп керсетуге мYмкiндiк бердг
- сейлеу коммуникациясыныц шарттарына айтарлыктай тэуeлдi epeсeктepдiц тутыкпасын диагностикалау мен тузетудщ дэлeлдi эдiстepiнe объeктивтi кажеттшк жэне арнайы педагогика теориясында бул мэселенщ жeткiлiксiздiгi;
- «Логопедиялык кабинет жагдайындагы» техникалык куралдардыц кeмeгiмeн тутыкпаны емдеудщ оц тэжipибeсi бар жэне дэлeлдi эдiстeмeлiк тэсiлдep мен эдютердщ жоктыгы.
Аныкталган карама-кайшылыктар нэтижeсiндe, оларды теориялык жэне практикалык аспeктiлepдe шешу кажeттiлiгi зерттеу мэсeлeсiн аныкталды: эсер етудщ кандай акустикалык эдiстepi жэне оларды колданудыц психологиялык-педагогикалык шарттары жагдайында тутыкпасы бар ересектермен тузеу жумыстарыныц eнiмдiлiгiн арттыруга ыкпал eтeдi. Дэл осы мэселе макалага «Еpeсeктepдeгi тутыкпаны (кекеш^кп) тYзeтудe заманауи технологияларды колдану» такырыбын тацдауга аркау болды.
Зерттеудщ максаты: epeсeктepдeгi тутыкпаны емдеу - тузету шараларында техникалык куралдардыц эсерш зерттеу жэне оларды тYзeтугe багытталган психологиялык-педагогикалык эсер eтудiц кeшeндi багдарламасын жасау.
Зерттеу объект1с1: вербалды карым-катынас жагдайында ересектердеп тутыкпаныц кepiнiсi.
Зерттеу болжамы: техникалык куралдарды пайдаланар алдында темендеп нускаулар ескерiле отырып жYзеге асса, накты сейлеу карым-катынасы жагдайында ересектердегi тутыкпаны тYзетудiц кешендi психологиялык-педагогикалык багдарламасынан оц нэтиже кYтуге болады:
- ересектердеп тутыкпаны тYзету жэне логопедиялык жумыста техникалык куралдарды колданудыц казiргi тенденциялары;
- эрбiр тутыкпасы бар адам Yшiн жеке жэне олардыц кепшшшне тэн, накты сейлеу карым-катынасы жагдайында ересектердщ тутыгуы курылымындагы сейлеу (тырысу) жэне сейлеу алмау емес (киын-моторлы) стереотиптердiц ерекшелiгi;
- тутыгуды тудыратын коммуникативтi сейлеу жагдаяттарыныц жеке жэне типтск сипаты;
- тутыкпа курылымындагы сейлеу (конвульсиялык) кершютерге эсер етудщ акустикалык эдютершщ эсерiнiц жеке-типологиялык сипаты.
Зерттеу максаты:
1. Ересек тутыкасы бар адамдармен логопедиялык жумыста техникалык куралдарды пайдалана отырып, тутыгуды тYзетудiц заманауи теориясы мен тэжiрибесiн талдау.
2. Накты сейлеу карым-катынасы жагдайында ересектердщ тутыгуыныц курылымындагы сейлеу жэне сейлеуден тыс керiнiстердi зерттеу жэне оларды багалаудыц диагностикалык куралдарын эзiрлеу.
3. Арнайы курастырылган сауалнама жэне езшдш мiнездемелiк кYнделiктердi талдау аркылы тутыгуды тудыратын жеке жэне типпк коммуникативтiк жэне сейлеу жагдаяттарыныц сипатын аныктау.
4. Накты сейлеу карым-катынасы жагдайында ересектердеп тутыгудыц курылымындагы сейлеу конвульсиялык кершютершщ сипатына эсер етудщ акустикалык эдютершщ (дыбысты ешiру, ритмизация, DAF, FAF) эсерш эксперименталды турде зерттеу.
5. Накты сейлеу карым-катынасы жагдайында техникалык куралдарды пайдалана отырып, ересектердщ тутыгуын тузетудщ кешендi психологиялык-педагогикалык багдарламасын жYзеге асырудыц психологиялык-педагогикалык шарттарын эзiрлеу, негiздеу жэне тексеру.
Зерттеудщ теориялык жэне эдктемелж нег1з1н келес1 эдебиеттер курайды: тутыкпа диагностикасыныц кешендi тэсiлi бойынша (Н.М. Асатиани, Н.А. Власова, Л.И. Белякова, А. Пакман, Л. Кун жэне т.б.); сейлеу жэне эмоционалды езiн-езi реттеу куралы ретiнде ыргак туралы (Е. Ю. Рау, Е.С. ^азбанова жэне т.б.); тутыкпаны емдеуге арналган психологиялык-педагогикалык тэсiлдiц принциптерi туралы (Л.З. Арутюнян, Н.Л. Карпова, В.П. Мерзлякова, Ю.Б. Некрасова, Е.Ю. Рау, Е.Н. Садовникова жэне т.б.); техникалык куралдардыц кемепмен тутыкпаны жою туралы (Л.Я. Миссуловин, О.С. Орлова, Е.Е.
Шевцова, Н. Азрин, Дж. Арсон, А. Дьюар, Дж. Калиновский, Р. Поллард, А. Стюарт, Дж. Унгер, жэне т.б.).
Зерттеудщ непзп кезецдерк
кезец - теориялыц: зерттеу мэселес бойынша гылыми эдебиеттердi талдау, гылыми мэселенi тужырымдау, концептуалды аппаратты калыптастыру, жумыс гипотезасын белгшеу, максатты аныктау, мiндеттердi кою, эдютемеш эзiрлеу, талдау критерийлерi мен экспериментпк деректердi багалау эдiстерi.
Екiншi кезец - эксперименталды: кепшшк алдында сейлеу кезшде пайда болатын тутыкпаны жэне сейлеуден тыс кершютерш зерттеуге багытталган зерттеу мiндеттерiн шешу максатында тужырымдау экспериментш жYргiзу, сейлеу тiлiндегi курысуларга эсер етудiц акустикалык эдiстерiнiц эсерш зерттеу. Кепшшкке сейлеу; алынган нэтижелердi талдау, жYЙелеу жэне синтездеу; экспериментпк окытудыц арнайы психологиялык-педагогикалык багдарламасын эзiрлеу жэне апробациялау.
Yminmi кезец - синтездеу: арнайы дайындыктан кешн, соцгы алынган мэлiметтердi сапалык жэне сандык талдау, эксперименттiк жэне бакылау топтарыныц нэтижелерiн салыстырмалы талдау, мэлiметтердi жинау жэне талдау. Зерттеу нэтижелерiн жалпылау.
Зерттеудщ гылыми жацаль^ы:
- накты сейлеу карым-катынасы жагдайында ересектердщ тутыгуыныц курылымындагы сейлеу жэне сейлеуден тыс кершютердщ сипаты туралы; накты сейлеу карым-катынасы жагдайында сейлеу конвульсияларына эсер етудщ акустикалык эдютершщ эсерi туралы.
-тутыгуды тудыратын типологиялык коммуникативт сейлеу жагдаяттарын аныктауга жэне функционалдык сейлеу жаттыгуларын куру кезецдерш аныктауга арналган куралдар жинагы эзiрлендi.
- тутыгатын ересектердщ накты сейлеу карым-катынасы жагдайында еркш сейлеудi калыптастырудыц педагогикалык шарттары аныкталып, теориялык негiзделедi, оган мыналар кiредi:
• коммуникативтi-сейлеу жагдаяттарын модельдеу, карым-катынастыц накты жагдайларына кезец-кезещмен дайындыкты камтамасыз ету;
• окыту жагдайларыныц езгеруi;
• эсер етудщ акустикалык эдютерш жеке тацдау.
- ^нделшт карым-катынастагы киын жагдайларды ескере отырып, тутыгатын ересектердщ коммуникативтiк жэне сейлеу дагдыларын дамытуга багытталган техникалык куралдарды колдану негiзiнде тутыкпаны тузетудщ кешендi психологиялык-педагогикалык багдарламасы эзiрленiп, сынактан етп жэне оныц тиiмдiлiгi дэлелдендi.
Сейлеу царым-цатынасы жагдайында техникалыц цуралдарды цолдану epeKmmiKmepi:
Цифрлык дэуiрдiц казiргi жагдайында техникалык куралдардыц елшемiн барынша кiшiрейту байкалады, бул оларды сейлеу коммуникациясыныц кез келген дерлiк жагдайында пайдалануга мYмкiндiк бередi. Бурын дыбыстык керi байланысты езгерту принциптерiне негiзделген дыбыстык сигналдарды жацгыртуга мYмкiндiк беретiн смартфондар сиякты мобильдi курылгылардыц болуы, арнайы курылгыларда гана колданылды, «логопедиялык кабинеттен» тыс табиги сейлеу жагдайында оларды колдану аркылы тутыгуды тузетудщ психологиялык-педагогикалык багдарламаларын зерттеуге жэне эзiрлеуге мYмкiндiк беремедi. Осы жумыста сипатталган эсер етудщ акустикалык эдютершщ сейлеудщ еркшдшне оц тYзету эсерi галымдар мен енертапкыштарды микрокурылгыларды жасауга шабыттандырады (ец кiшкентай курылгыныц бiр мысалы «SpeechEasy», мобильдi Bluetooth гарнитурасы сиякты).
^орытынды. Тутыгудыц коммуникативт1к-ситуациялык кубылысын, логофобты синдромныц туракты керiнiстерiне байланысты, накты сейлеу карым-катынасы жагдайында еркш сейлеу дагдысын автоматтандырудыц киындыгымен байланысты, тутыгуды жоюдыц туракты тиiмдiлiгiнiц жоктыгын тудыратын фактор ретшде карастыру. Осы устанымдардан накты сейлеу карым-катынасыныц жагдайларын ескере отырып, ересектердеп тутыкпаны сейлеу жэне сейлеуден тыс кершютерш тYзету казiргi замангы коррекциялык педагогика теориясы мен тэжiрибесiнде элеуметтiк бейiмдеу мэселесi тургысынан езект мэселе болып табылады. Зерттеудiц непзп максаты теориялык негiздеу жэне мYмкiндiктi эксперименттiк растау болды ересектердiц тутыгуын карым-катынас пен сейлеу дагдыларына Yйретуге багытталган психологиялык-педагогикалык эсер етудiц кешендi багдарламасын эзiрлеу жэне сынау жэне жеке мацызды жагдайларда оларды автоматтандыру аркылы накты сейлеу карым-катынасы жагдайында техникалык куралдарды колдану непзшде ересектердегi тутыгуды тYзету.
Зерттеу мэселес бойынша гылыми-теориялык жэне тэжiрибелiк-баFдарланFан эдебиеттердi талдау кYPделi курамдастырылFан курылымы, алуан турлшп жэне сейлеудiц тураксыздыFы (конвульсиялык) бар коммуникативтi бузылыс ретiнде ересектердеп тутыгуды феноменологиялык касиеттерi туралы бастапкы теориялык ережелердi аныктауFа мYмкiндiк
бердi жэне сейлеуден тыс (психофизикалык) керЫстер; карым-катынас шарттарын ескере отырып жэне сейлеудi еркiн мецгеру дагдыларын калыптастыру жэне автоматтандыру тэсiлдерi мен эдiстерi туралы деректердiц сэйкессiздiгiн ашып керсету жэне ересектердеп тутыканы сейлеу жэне сейлеуден тыс кершютерш тYзету мэселесш айту накты сейлеу коммуникациясыныц шарттары жеткшкт зерттелгендiгiн атап керсетiлдi.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Мемлекет басшысы ^асым-Жомарт Токаевтыц ^азакстан халкына Жолдауы«ЭД1ЛЕТТ1 МЕМЛЕКЕТ. Б1РТ¥ТАС ¥ЛТ. БЕРЕКЕЛ1 ^ОГАМ» [Электрондык дереккез]https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-kasym-zhomart-tokaevtyn-kazakstan-halkyna-zholdauy -181416
2. Андронова, Л. З. мектеп жасындагы балаларда кекештенудщ кайталануыныц алдын алу бойынша тузету-тэрбие iс-шараларыныц жYЙесi: реферат. дис. Али канд. пед. гылымдар: 13.00.03 / Андронова Лилия Зиновьевна. - М., 1975. - 27 б.
3. Гусаров Сергей Валериевич«Ересектердеп тутыгуды тузету езект сейлеу жагдайындагы техникалык куралдарменбайланыс» 28-33б.
4. Аннекен, г. топтагы сенiмдiлiк жэне байланыс тренинп / г. Аннекен, Л. Эгельмайер, Е. Кесслер. - Тюбиген.: DGVT., 1992. - 51б. URL:http: // dedurre .гц/Книги/Психология/Тренинг/195641
5. Арутюнян, Л. З. кекештшт калай емдеуге болады: туракты эдiс сейлеудi калыпка келтсру / Л.З. Арутюнян (Андронова). - М.: Эребус,1993. - 160 б.
