CC BY
1ТYРКIСТАН ОБЛЫСЫ, САРЫАГАШ АУДАНЫ, САРЫАГАШ ЦАЛАСЫ ЖАСТАР АРАСЫНДАГЫ ДЕВИАНТТЬЩ МШЕЗ-Ц¥ЛЬЩТЬЩ ОРНЫГУЫНЬЩ ШАРАЛАРЫ
КАБДУРАХМАНОВА К.П
Абу Али Ибн Сина жогары колледж
КУРБАНОВА ЖУЛДЫЗ ИСЛАМГАЛИЩЫЗЫ
Абу Али Ибн Сна жогары колледж Педагог-психолог
Аннотация. «Жастар арасындаты Девианттыц м1нез-цулыктыц орныгуыныц шаралары». Бул тацырып цаз1рг1 тацда цогамдагы ец взект1 мэселенщ 6ipi. Кай кезде де халцымыз взнц болашагы - жастар тэрбиеЫне квцш бвлт отырган. ¥лт пен улыстыц аманатын арцалаган жастарды тэрбиелеудт жолдары мен амалдары да сан тарау. Когамымыздыц аумалы-твкпелi шагында e3m-e3i влтiру (суицид), нашацорлыц, цылмыс, мас^немдт секiлдi тYрлi керi тартпа эдеттердщ тым квбейт, жуцпалы дерт секiлдi таралуы, олардыц эсерi мен цауттыт - бул элеуметтт проблема екет бэрiмiзге аян. Бул проблеманы зерттеудщ взектшт осы цогамымызга жат эрекеттердщ бiздiц елiмiзде Yздiксiз всуiмен жэне оныц цауттшгШц кYшеюiмен тYсiндiрiледi. Жастардыц, жат жагымсыз мiнез-цулцын жттеп зерттеу барысында цогамдыгы техникалыц вркендеу, информациялыц ресурстардыц алшацталуы адамныц цажеттытнщ всуi, адам психикасындагы ауытцушылыктардыц квбеюiмен цоса журт отыратынын байцаймыз.
Девианттык мшез-кулы; (лат. Deviatio-ауытку)- жалпыга орта; ережелерден ауытк;итын элеуметпк ic-эрекет, осы ережелердi бузатын адамдар мен элеуметпк топтардыц к;ылык;тары.
Кец магынасында девианттык; мшез-кулы; кез-келген элеуметпк ережелерден (Мыс., оныц шшдеп жагымды: батырлык;, аса енбекк;орлык;, альтуризм, езш курбан ету, аса Yлкен роль ойнау, жепспктермен катар, жагымсыз: к;ылмыс, когамды; тэрппп бузу, эдет-гурыптарды аттап ету, езiне-езi кол жуммсау т.б.) ауыт;ушлы;ты бiлдiредi. Ал, тар магынасында ;алыптас;ан кукыщтык жэне енегелi ережелердi тек белiнен басып, аттап ету деп тYсiндiредi. Мундай девианттык; мшез-кулы; элеуметтiк емiрдi ыдыратып, эеуметпк аномияга экелiп сок;тырады.
Мшез-кулы; ауыткушылыгы (девиантты мшез-кулыук;) мэселесi - педагогикалы; психологияныц басты эрi мацызды проблемаларыц бiрi. Мiнез - кулыщтагы ауыткулар баланыц эмоционалды - ерiк аясыныц дамымагандыгымен жэне оныц бузылуымен пкелей байланысты. Эз еркiнiц дамымагандыгы нэтижесшде бала «ез калауын» таппай, Yлгi ретiнде баска адамдардыц мшез-кулк;ын кешiрiп алады.
Балалы; ша; пен жасеспiрiмдiк кезецiндегi мiнез - кулы; ауытк;ушылык;тарыныц пайда болуыныц бiрнеше себептерi бар. Олар: баланыц жаратылысына байланысты элеуметтеп керi эсерлерге тез бейiмделуi, элеуметпк турмыс жагдайыныц темен болуы, жануяда кеп урыс-керiстiц болуы, балага тэрбие беретш адамдардыц жиi ауысып туруы, тэрбие процесiнiц педагогикалы; тургыдан темен жэне жYЙесiз болуы (асыра сiлтеушiлiк немесе немкурайлылык;), элеуметтiк тургыдан терю мшез-кулык;ты дамытатын айналадагы жат агымдардыц «субкультураныц» болуы жэне баланыц зиятыныц темен болуы.
Мшез-кулы; бузылган жастармен жумыс iстеу барысында олардыц психологиялы; ерекшелiктерiн есепке алып отыру керек. Мшез-кулк;ында ;иыншылы;тары бар балаларда коршаган орта езiне карсы турады деген ой болады. Эйткенi, баланыц езше деген сенiмi езгелердiц пiкiрi аркылы калыптасады. Егер айналадагы адамдар балага Yнемi дурыс карым-катынас жасаса, онда ол езiн осы сыйластыкка лайы; екенмiн деп санайды, ал егер керiсiнше, оныц жасаган iстерiнiц кемшiлiктерiн бетше басып, урысып, жаратпай жатса, оган езiм лайык; емеспiн дегеннен баска ештеце калмайды.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Мшез-кулкы бузылган балаларга eзiмшiлдiк, e3iH-e3i темен багалау, коршаган ортадан агрессивтi, тYPде коргану, кацгырып KeTin калу, алкоголизм, наркомания жэне т. б. туетаныц патологиялык даму формалары тэн болады. Жэне бул жагдайда баланыц эрeкeтi эр тYрлi болады: eзiнiц кeрi ic-эрекет нэтижесшщ (агрeссивтi тYPдeгi) кандай болатынын бiлмeйдi, адамдардыц кезкарасын дурыс тYсiнiп багалай алмайды, эрдайым ^цш-^йд^ кулазуына бeйiм болады. Бундай балалардыц оку Yлгeрiмi тeмeн жэне окудагы дагдылары e3 дeнгeйiндe калыптаспайды, e3 курбыларымен дурыс карым - катынаска тYсe алмайды.
Мiнeз-кулкы бузылган балалар адбшесе eзiнeн Yлкeн немесе кiшкeнтай балалармен жш тiл табысады. Жасeспiрiмдeр e3rn^ элeумeттiк тeрiс кылыктарын жасырмайды, e^reem, олардыц eзiмшiлдiк сeзiмi eтe жогары болады, ал алып жаткан ескертулер мен жазалар олардьщ тек шю карама- кайшылыгын кYшeйтe тYсeдi. Мундай балаларга эюмшшк жазаларды колдануга болмайды (мыс: елдщ кeзiншe урысу, пед.кецестерде талкылау т.с.с.)
Жастарды кукыктык - адамгершшк тургыдан элeумeттeндiру саласындагы кайшылыктардыц пайда болу сeбeптeрi:
1. Реформалардыц ыкпалымен жаца элeумeттiк-экономикалык, рухани когамдык курылымнан калган кубылыстардыц элi де болуы;
2. ^азiрri заманныц объективт зацдарыныц iс-эрeкeтi, оныц eскiмeн, прогрессивтшк пен консерватизмнщ кYрeсi. Бiлiмдi реформалау жагдайларында бiлiм берудщ теоретика -методологиялык талаптарыныц eсуi мен мектеп муFалiмдeрдiц, окушылардыц гылыми эдiстeрдi колданып, акпараттык аFымдарды шыFармашылык турFыдан кабылдап, eцдeй алмауыныц арасында бeлгiлi бiр кайшылыутар туындап отыр.
3ДоFамдык дамудыц объeктивтi зацдарыныц, коFамныц кукыктык, саяси, моральдык талаптарыныц бузылуы, шынайы коFамдык катынастардан туындап отырFан кайшылыктардыц субъективт себептерге байланысты баFаланбауы жэне олар e3 уакытысында блокталып, шeшiмiн таппайды.
Бiздiц коFамымыздаFы жаFымсыз кубылыстардыц себептершщ бiрi - сeз бен ютщ сэйкeссiздiгi. Мектепте, Yйдe, коFамдык мекемелерде жастар жаца зацдар туралы баFдарламаларды жYзeгe асырудаFы жeтiстiктeр туралы акпарат алады, ал шынайы eмiрдe кeргeндeрi бул акпаратпен сэйкес келе бермейдь
^азакстан РeспубликасындаFы жаца элeумeттiк, акпараттык жаFдай жастар мен жумыс ютеудщ жана мYмкiндiктeрiн ашып отыр, жастарды тэрбиелеу процесшщ тиiмдiлiгi арта тYсуi мYмкiн. Бiрак ол Yшiн келесщей шарттар кажет:
- элeумeттeндiру поцесшщ бурынFы жэне казiргi eрeкшeлiктeрiн, реформалар кезшде калыптаскан жастардыц мeнталитeтi мен мшез-кулык сипаттарын, т.б. факторларды объективт тYрдe есепке алу;
-элeумeттeндiру процесшщ непзп демократиялык коFам принциптeрi мен жалпы баскару мен eзiн-eзi баскарудыц сэйкес келу мeханизмi болу керек;
- балаларды элeумeттeндiру процeсiн жYзeгe асыруFа кeдeргi кeлтiрeтiн факторлардыц дер кезшде алдын-алу. ^азiрri элем, коршаFан орта кeп кырлы eскeлeц урпакка жоFары талаптар кояды. Сонымен бiргe зацнамалык, коFамдык орта моральдык, экономикалык, саяси, мэдени турFыдан кайшылытарFа толы.
Дорыта келгенде девиантты мiнeз-кулык деп - коFамдаFы моральдык, зацдык, элеуметпк нормаларFа колайлы кeлeтiн коFам тарапынан айыпталатын жайларды айтады. Ал деликвентт мiнeз-кулык жазамен eтeлeтiн кылмыс турлерь
Девиантты мiнeз-кулык пен дeликвeнттiнiц айырмашылы^ы - девианттылык кец маFынада колдану аясы, дeликвeнттiлiк мiнeз-кулыктыц бiр катеориясы. ЯFни девианттылык оны eзiнiц бiр бeлшeгi рeтiндe карастырады. Девиация -кез келген норманыц бузылуы болса, деликвентпк-кылмыстык жауапкeршiлiккe тартылатын кeрi эрекеттер.
Девиантты жэне девиантты емес мшез - кулыктыц шекарасы коFамFа зиян келтсрш, eз мiндeттeрiн орындамаушылык орын алFан жерден басталады. Бiрак, девиантты мшез-кулыктыц шыFу сeбeбiн аныктауымыз керек.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Девиантты мшез-кулыктыц критерш «мент» шектеушен шыгып 6ip-6ipÏHe «езшш» жэне «езгелердiкi» деген 6iрлiкке, ымырашылдыкка шакырудан басталады. Осы жерде адамды девиантты деп есептейтiн шекара кайда соны аныктау керек. Осы критерийдщ негiзiнде мшез-кулык критерилерiн багалауга мYмкiндiк 6еретiн тулгалар мен когамдык кезкарастардыц YЙлесiмi ескерiлетiн принцип шыгады.
Менщ бостандыгым баска адамныц бостаныгы басталган жерден 6iтетiнiн тYсiнгенiм жен. Мше, баска адамныц кукыгына нуксан келпретш, девиантты болуга итермелейтiн себеп осы принциптершщ бузылуы.
Жастардыц девиантты мшез-кулкына наркомания, iшiмдiкке салыну мен алкоголизм, суицидтш iс-эрекеттер, жемкорлык, индивидуализм мен топтык эгоизм жатады. Зерiттеулер осындай негативтi касиеттердiц жумыс iстемейтiн жэне жумыс iстейтiн жастардыц 6iр белшнщ 30%-э-iнде кездесетiнiн керсетедi.
Жастардыц арасында элеуметтiк эдiлдiк угымыныц пайда болуы элеуметтiк ортада ецбекке кулшынысты темендетш, езгелердiц анти элеуметтiк Yлгiлердiц талаптарын орындаумен гана шектеледi.
Девиантты мшез-кулкы бар балаларды тYзету кYPделi эрi киын эрi узак процесс. Оны iске асыруда кеп шыдамдылык пен белсендшк кажет. ^азiрri, осы элеуметпк, педагогикалык талаптар мен жYзеге асырылып жаткан тэрибелер негiзiнде, бул саладагы тэрбие мiндеттерiн жYзеге асыруда мынадай шарттарды орындау кажеттiгi туады:
* балага iлтипатпен, iзгi тiлектестiкпен карау;
* оныц жагымды касиеттерiне CYЙену;
* оныц адамгершiлiк кYшiне, потенциалды мYмкiндiктерiне сену;
* окушыларды салауатты емiр салтын калыптастыру Yшiн жасалган жалпы 6iлiм 6еретiн багдарламаларды тиiмдi пайдалану;
*салауатты емiр салтын калыптастыруга, кауiпсiз тiршiлiк етуге багытталган тэрбиелш багдарламаларды уштастыра пайдалану;
* девиантты мшезге ие балалардын 6iлiм алуы мен бос уакытын пайдалы ю-эрекеттермен еткiзу жолдарын карастыратын жаца кешендi багдарламалар куру;
Дорыта айтканда, девиантты мшез-кулыкты жастармен тэр6иелiк жумыстарын жYргiзуде римдiк философ Сенеканыц: «эр6iр адам емiрiнiц тек кей6iр жактарын ойлап талдайды, 6iрак ешкiм жалпы емiр туралы ойланбайды» деген ой-пiкiрiне CYЙене отырып, девиацията коррекция жасаушы эрбiр маман устаз, баланыц тек кейбiр мiнездiк кемшiлiктерiн тYзетiп кана коймай, оларды, когамдык емiрдiц талаптарымен уштаскан дурыс карым-катынас жолына кайтып экелш, ары карай калыптаса дамуына, элеуметтенуше кемектесуi кажет. Бул педагогикалык ю-эрекеттер мазмуны, когам емiрiнде 6екiген адамгершшк кадiр-касиеттер мэнiмен, талаптарымен тiкелей байланыстыра, адамдар арасындагы карым-ккатынастар (достык, жолдастык, CYЙiспеншiлiк, махаббат т.б.) нормаларымен уштастырыла, жYзеге асырылганда, балалар бойында девиантты мшез-кулыктыц ерю алмауына жэне оларды мектеп кабыргасынан бастап элеуметтендiруге мYмкiндiк жасалады. Сонымен катар, кылмыс, алкоголизм, наркомания, суицид, жезекшелш сиякты девианттык iс-эрекетке жиi баруына жэне ендiрiстердiц токтауы, ресми жэне жасырын жумыссыздыктыц есуi, халыктыц табыс децгейiне карай таптарга 6елiнуi себепкер болмайды.
ЭДЕБИЕТ
1. Нускабаев О. Социология (окулык) - ТYркiстан: Туран,2008.-289б.
2. ДЖаманбалаева Ш.Е. Социология девиантного поведения- Алматы: ^азак университетi, 2002-252б.
3. Сорокин П. Проблема социольного равенства и социализм //Коммунист, 2000.-16с.
4. ^алдыбаева Т.Ж. элеуметтану (окулык;).-Эскемен: Ш^МТУ,2006.-225б.
5. Чечат Д.М, Шестаков Д.А. социольное зло- алкоголизм: семья и право- Л.: Изд-во ЛГУ:2008. -299с.
6. Дюркгейм Э. Самоубийство. Москва: Мысль, 2000.-230с.
7. ^азымбетова Д. Социальные проблемы девиантности в тарнзитном обществе- Алматы: ^азак университет^ 2004.-250б.
