CC BY
7УДК 412.34
ЖЕТК1НШЕКТЕРДЩ АГРЕССИВТ1 МШЕЗ-Ц¥ЛЦЫН ЗЕРТТЕУ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
ЭБД1РЭС1Л ТАЦШОЛПАН М¥ХАМБЕТЖАЩЫЗЫ
М.Эуезов атындагы О^У-ц 7M01110 - Педагогика жэне психология бiлiм беру багдарламасыныц магистранты, Шымкент, ^азакстан
Еылыми жетекшi: п.г.д., профессор Н.Ш.АЛЬМЕТОВ
Ацдатпа: Мацалада жетюншектердщ агрессивт1 м1нез-цулцын зерттеу ерекшел1ктер1не талдау бершген. Талдау нэтижесшде балалардыц агрессивт1 м1нез-цулцын сипаттауда цаз1рг1 замангы педагогикалыц-психологиялыц эдебиетте «агрессивт1 мгнез-цулцы» терминi цолданылады (латын ттнен аударганда «deviatio» - ауытцушылыц). Агрессивтг мiнез-ЦYлцы - цалыптан ауытцушылыц жэне ол адамныц цогам мен элеуметтж топта цабылданган e3w-e3i устау нормалары мен ережелерiне сай келмейтш iс-эрекеттерi мен цылыцтары сапатталган.
Трек свздер: агрессивтi мiнез-цулцы, жетюншектер, мiнез ерекшелiктерi, делинквенттi мiнез-ЦYлыц.
Аннотация: В статье представлен анализ особенностей изучения агрессивного поведения подростков. В результате анализа при описании агрессивного поведения детей в современной педагогико-психологической литературе используется термин «агрессивное поведение» (от латинского «deviatio»-отклонение). Агрессивное поведение - это отклонение от нормы и это поведение и действие человека, которые не соответствуют нормам и правилам поведения, принятым в обществе и социальной группе.
Ключевые слова: агрессивное поведение, подростковый возраст, особенности характера, делинквентное поведение.
^аз1рп когамда езш жалпыга ортак нормативп талаптарга сай устайтын адамды кездеспру киын десек те болады. Ал адамдар талапты, эрекет ету ережесш, зацды буза бастаса, онда оныц эрекетш мшез-кулкына байланысты агрессивп, ауыткушы, ауыткымалы, кылмыстык жэне т.б. деп атаймыз. Мундай агрессия, ауыткулар мектептеп сабакка катыспаудан бастап, урлык жасау, тебелесу сиякты эртYрлi болуы мYмкiн.
Ауытку немесе калыптаскан нормаларды устанбау элеуметпк ауытку немесе девиация болып табылады. Агрессивтi мiнез-кулкын тек бiздiц мемлекеriмiздш гана емес, эрбiр элеуметпк когамныц мацызды мэселелершш бiрi. Ол адам когамында эр кезде болган, бар жэне бола бермек. Бiз одан канша арылгымыз келсе де, ездерi туратын когамда калыптаскан ережелер мен нормаларды устангысы келмейтiн ауыткушы деп аталатын адамдар бiздiц когамымызда эркашанда кездеседi. Десек те эрбiр когамдагы элеуметтiк ауыткулар децгей эртYрлi болып, ягни ол дегенiмiз эртYрлi когамда «аагрессивп» деп аталатын тYрлi адамдар болуы мYмкiн. Сонымен катар ауыткушылыктыц децгешнш езi де эр когамда эртYрлi керiнуi мYмкiн, бiр когамдагы элеуметтiк ауыткудыц орта децгей екiншiсiнен ерекшеленiп турады. Демек, ауыткушы мшез-кулык дегенiмiз кандайда бiр когамдагы элеуметпк нормаларга кайшы келу. Оныц непзп тYрлерiне кылмыс жасаушылык, iшiмдiк колдану, нашакорлык, сонымен катар езiне-езi кол жумсау жэне т.б. жатады. Егер гылыми аныктамаларга CYЙенетiн болсак ауыткушы мiнез-кулык бул:
• осы когамдагы накты бекiтiлген немесе тарихи калыптаскан нормалар мен ережелерге сай келмейтш адамныц эрекеп;
• осы когамдагы накты бектлген немесе тарихи калыптаскан нормалар мен ережелерге сэйкес келмейтш адам эрекетшдеп жалпыга катысты жэне туракы формада кершю беретш элеуметтiк кубылыс [1].
Бiрiншi магынасында жекедаралык ретшде психологияда, педагогикада жэне т.б. эрекетлк гылымдар кeлемiнде карастырылады. Екiншi магынасында элеуметтiк болмыстыц элемент peтiндe ауыткушылык элеуметтану мен элеуметпк психологияныц пэш peтiндe карастырылады.
Агрессивт мшез-кулкы кeбiнe жeткiншeктep арасында кeздeстipeмiз. Сeбeбi жeткiншeктi кезец - ец киын, эр тYpлi бузакылыктардыц пайда болатын жэне сонымен катар достык нормаларды игepуiнe сэттi кезец болып табылады. Сондай-ак, жeткiншeктiк шакта балалардыц кызыгушылыгы арта тYсeдi, эpтYpлi эрекетке бешмделпш кeлeдi, мiнeзi epeкшeлeнiп, езшщ eмip жолына кез жiбepiп, ой елегшен eткiзугe тырысады, окудыц мэнш, максатын тYсiнiп, ужымдагы ез орнын бiлгiсi кeлeдi.
Э. Шпангер ересекпк дамудыц 3 тYpiн бeлiп керсетедг
1-шi тип - дepeкi, кызба, дагдарыс агымымен сипатталады, нэтижeсiндe жаца «Мен» пайда болады.
2-шi тип - жеткшшек eзiнiц iшкi кYшi аркылы мзасыздыгы мен дагдарысын саралап, eзiн-e3i дамытады. Ягни бул тип ^бшесе eзiн-eзi бакылауы мен eзiн-eзi реттей бiлу децгей жогары адамдарга тэн.
тип - жай, сергек, бipтiндeп жeтiлeдi, ол ересек eмipгe ешкандай eзгepiссiз, кYpдeлi киындыксыз бeйiмдeлeдi [2].
Ауыткуы бар балалар мен жеткшшектердщ мшез-кулыктары психикалык дамуы уакытша тежелген, баяулаган, тез ашуланшак, уайымшыл, eзiн тeмeн санайтын, мiнeзiндe психопатиялык формалар кeздeсeтiн, козу кYЙiн дэрьдэрмек беру аркылы тeжeйтiн, кэмелетке жасы толмаган кукыктык тэpтiп бузушы, акыл-ойы тeмeн жeткiншeктep мен балалар жатады. Баскаша айтсак жагымсыз дау-жанжал шыгаратындар. Мшез-кулкында ауыткушылыгы бар жеткшшектердщ психикалык даму ерекшелштершде кeздeсeтiн кeмшiлiктepдi iздeстipiп, одан api оларды epiстeту Yшiн калыпты дамыган балалардыц мшез-кулы^ымен салыстыра отырып, зерттеу кажeттiлiгiнe аударады [3].
Агрессивт мшез-кулкын сипаттау Yшiн арнайы терминдер колданылады -дeлинквeнттiлiк жэне ауыткушылык. Делинквентп мшез-кулык - зац аркылы жазаланатын кYPдeлi зац бузушылык пен кылмыстан eзгe усак зац бузушылыктар, тэpтiпсiздiктep, айыптылыктар. Дeлинквeнттi мшез-кулык epeкшeлiктepiн тeмeндeгi 1-кестеден кepугe болады.
Кесте 1 - Делинквентп мшез-кулык epeкшeлiктepi
Агpeссивтi-зорлаушылык мшез-кулык
Дeлинквeнттi мшез-кулык
Аш^здш мшез-кулык (корыстное поведение)
Наша сату жэне тарату Зиянкеспк мшез-кулык
Агрессивт мшез-кулкы дегенiмiз - к;огамда кабылдашан ережелерге багынбау, ауытку. Бул угым ете кец, оган делинквенттi мшез-кулык жэне т.б. мшез-кулык; ауыткушылыктары (ерте мас^немдштен суицидтi мшез-кулыкка дейiн) жатады. «Агрессивт мшез-кулкы» угымын «дамудагы ауыткушылык», «дамудыц жеткшказдш» угымдарынан айыра бiлу керек. Соцгы екi термин гылыми эдебиеттерде синонимдер ретiнде колданылады. Кептеген гылымдарда «калыпты» жэне «аномалды» кубылыстар деген угымдар бар. Сездiц тура магынасында «калыпты» / «аномалды» мшез-кулык тYсiнiктерiнiц аныктамасы киындай тYсуде [4]. Б1ракк гылымда жэне Yйреншiктi емiрде бул тYсiнiктер барлык жерде колданылады. ^алыпты мшез-кулыкты кептеген адамдарга тэн, ауру бузылыстарга байланысты емес, нормативтькабылдаулы мшез-кулык деп тYсiндiредi. Осыган уксас, калыпсыз мшез-кулыкты: нормативтi- кабылданбаган, патологиялык, стандартна сай емес деп белуге болады. Сездiц тура магынасында «калыпты» каз1рп кезде гылымда норма-эталонына сэйкес келуi болып саналады. Нормаларды алу тэсшдерш эдетте критерийлер деп атайды. Популяцияда кездесетш жиiлiк есептеу аркылы эр кубылыс Yшiн норманы аныктай алатын, кец таралган жэне жалпы болып статистикалык критерий (эдiс) табылады. Математикалык статистика кезкарасы бойынша жиi кездесетшнщ барлыгы калыпты. Статистикалык критерий мшез-кулыктыц сапалык-сандык багасымен оныц айкындык децгейiмен жэне емiр Yшiн кауш децгейiмен байланысады. Баланыц жогаргы дэрежедеп мiнез-кулкындаFы психологиялык кызмет децгейiнiц де тYрлiше болатындыFын ескеру керек. Мшез-кулык бiрден пайда болмайды, есе келе пайда болады. Алайда осы мшез-куыктарды байкаFанда кемiстiгiн ацFарып калFандай болсак, ондай олкылыктарды калайша толыктыруFа болады жэне сол кемiстiктердi будан, былаЙFы даму кезецдерiн де жоюды, жандандырудыц эдiс-тэсiлдерiн iздестiру керек.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Клейберг Ю.А. Социальная работа и коррекция девиантного поведения подростков. - Кемерово: Кузбасс вуз, 2006.
2. Габиани А.А. Наркотизм вчера и сегодня. - Тбилиси, 2008.
3. Левин Б.М., Левин М. Б. Наркомания и наркоманы. - М.: Просвещение, 2001.
4. Каган М.С. Мир общения: Проблема межсубъективных отношений - М.: Политиздат, 2018.
