CC BY
0УДК 317.12
ДЕСТРУКТИВТШШЕЗ-Ц¥ЛЦЫ БАР БАЛАЛАРДЬЩ ПСИХОЛОГИЯЛЬЩ-ПЕДАГОГИКАЛЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
УСМОНОВА ДИЛНОЗА БАХОДИРКИЗИ
М.Эуезов атындагы О^У-ц 7М01110 - Педагогика жэне психология бiлiм беру багдарламасыныц магистранты, Шымкент, ^азакстан
Ацдатпа: Мацалада деструктивтг м1нез-цулцы бар балалардыц психологиялыц-педагогикалыц ерекшел1ктер1 бершген. Талдау нэтижесшде м1нез-цулыцтыц ауытцуы жалпы эдебиеттердг талдау нег1з1нде, бул мэселенщ езгенщ ашылуы келес реттегг терминдерге, ягни эмоционалды-ер1кт1к сфераныц ауытцуы, аффективт1 сфераныц ауытцуы, дисгормониялыц тургыда психиканыц дамуы, девианттг мгнез-цулыц, жэне т.б. тYсiнiктерге тYйiнделетiнi керсет1лд1. М1нез-цулыц - адамныц ^ндел1кт1 ем1р1ндег1 цаситтернц керШс беру формаларыныц бiрi болып саналады
Трек свздер: деструктивтi мiнез-ЦYлцы бар балалар, ауытцыган мiнез-цулыц психопатология, бала цуцыцтары.
Аннотация: В статье представлены психолого-педагогические особенности детей с деструктивным поведением. В результате анализа было показано, что отклонения в поведении на основе анализа литературы в целом, открытие этой проблемы сводится к терминам следующего порядка, т.е. отклонениям эмоционально-волевой сферы, отклонениям аффективной сферы, развитию психики в дисгормональном плане, девиантному поведению и др. Поведение - считается одной из форм проявления своих касаний в повседневной жизни человека.
Ключевые слова: дети с деструктивным поведением, отклоняющееся поведение, психопатология, права ребенка.
Ауытцыган мшез-кулык (деструктивт мшез-кулык) - балалар мен жасeсmрiмдердщ эюмшшк жазалау шараларын колдануга апарып согатын кукык бузушылыктарды Yнемi жасауы; окудан, жумыстан касакана жалтаруы, отбасынан немесе балаларды окыту-тэрбиелеу уйымдарынан Yнемi кетш калуы, сондай-ак олардыц кылмыстык жауаптылыкка жатпайтын кылмыс белгiлерi бар, когамга каушт эрекеттер жасауы. Ауыткыган мшез-кулык физиологиялык жэне патологиялык тYрлерге ажыратылады. Физиологиялык непздеп ауыткымалы ^йдщ (ашу, ыза, Yрей) психикага эсерi кYштi болганымен, адамды оныц салдары Yшiн жауапкершiлiктен босатпайды. Ягни мундай сезiмдiк ахуал жагдайында жасаган кылмысы Yшiн кiнэлiлiк жокка шыгарылмайды, тек ол белгiлi бiр жагдайларда жецiлдетiлуi мYмкiн. Патологиялык непздеп ауыткыган мшез-кулык адамды бiр сэтке сана-сезiмнен айырып, максатсыз немесе каушт iс-эрекеттер жасауга итермелейдi. Егер кылмысты эрекеттi патологиялык ауыткыган мiнез-к¥лык ушыраган адам жасаса, ондай адам ес юресш-шыгасылы деп танылады. Ауыткушык кылык - когамдык нормаларга карсы кылыктар жYЙесi немесе жеке кылыктар. Мундай кылыктар элеуметте колдау табатын (дарындылык, альтруизм, ерлiк) жэне элеуметте колдау таппайтын болып бeлiнедi. Элеуметп колдау таппайтын кылыктар - кылмыстык ю-эрекет жэне жeнсiз iс-эрекет (мас^немдшке, нашакорлыкка бейiм кылыктар). Ауыткушык кылыктар ауыткушы кылыктар. Адамныц орныккан кукыкты немесе eнегелiлiк тэртiптерден ауыткитын немесе сол тэртш ережелерiн бузатын кылыктары [1], келесi 1-кестеде ауыткушы мшез-кулыкка токталамыз.
Еылыми жетекшi: п.г.к. Л.А.БУЛЕТОВА
Кесте 1 - Деструктивт (ауыткку) мшез-кулык турлер1
Девиантты мшез-кулык
Дестуктивтi латынныц «deviatio» -тыцдамау, ауытку деген магынаны бiлдiредi
Деликветтi мшез-кулык
Криминалды мшез-кулык
Деструктивтсмшез-кулкы - когамда адамдардыц жасалган элеуметтiк нормаларды тiкелей бузатын немесе оган сэйкес келмейтiн мшез-кулык. Ауыткушы кылык жеткшшек кезiнде кец таралады жэне бул 18 жастан кейiн тeмендейдi. Кэмелетке толмаган жасeспiрiмдердегi ауыткушы кылыктыц накты себептерi мыналар: eзiн бакылаудыц темен децгей немесе оныц мулдем жоктыгы; отбасындагы жагымсыз жагдай; ересектердш бала проблемасын дурыс тYсiнбеуi; баланыц ез-езше сешмдшпшц жетiспеуi; ^шешц, ортаныц жэне курдастарыныц жагымсыз эсерi; eзiне назар аударту тшеп; ата-аналардыц Yнемi колыныц бос болмауы; баланыц интеллектуалды дамуыныц элсiздiгi; карапайым элеуметтiк дагдылардыц жоктыгы (мысалы, курдастарымен карым-катынаска тYсе алмауы); бос уакыттыц Ken болуы, баланыц элеуметпк eмiрге араласпауы, отбасыныц тураксыздыгы жэне тeмен материалдык жагдай.
Ауыткушы кылыктыц келесi топтамасын усынуга болады: Психикалык денсаулык нормасынан ауыткушылык, ягни адамда анык немесе туйык тYPдегi психопатологияныц бар болуы (бул топка астениктер, шизоидтар, эпилептоидтарды) косуга болады. Элеуметпк патологияныц эртYрлi формаларында ^ршетш - iшiмдiкке салыну, есiрткi кабылдау, жезeкшелiк жэне т.б. адамгершiлiк нормалардан ауыткушылык кейде кылмыс формасында 2-кестеден кeрiнедi.
Кесте 2 - Ауыткушы мшез-кулыктык пайда болу себептерi
Жеткiншектердi курметтеу, оларга кeмектесу, eзiн- eзi багалау сезiмiн дамыту жэне кажетп децгейде пайдалы кецестер беру - жас тулгасыныц жаксы адам катарына косылуына кeмектеседi. Жеткiншектерден жаксы кылык талап ететш болсак, ол онымен жаксы болмайды. Керiсiнше оган жаксы жагдай, адал карым-катынас жасайтын болсак, онда ол жагымсыз эсерге карсы тура алады [2].
Ауыткушык мшез-кулык элеуметтенудегi ауыткушы мшез-кулык тужырымдамасын калыптастырган француз элеументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол элеуметтiк девиацияны тYсiндiру Yшiн аномия тужырымдамасын усынды. «Аномия» терминi француз тiлiнен аударганда ужымныц, зацныц болмауы. Ал, Роберт Мертон мшез-кулык ауыткушылыгыныц себебiн когамныц мэдени максаттары мен оган жетудщ элеуметтiк макулданган жолдарыныц арасындагы Yйлеспеушiлiк деп тYсiндiредi.
Ауыткушы мiнез-кулыкты балалармен тэрбиелш жумыстарын жYргiзуде римдiк философ Сенеканыц: «эрбiр адам eмiрiнiц тек кейбiр жактарын ойлап талдайды, бiрак ешкiм жалпы eмiр туралы ойланбайды» деген ой-пiкiрiне CYЙене отырып, девиацияга коррекция жасаушы эрбiр маман устаз, баланыц тек кейбiр мiнездiк кемшшктерш тYзетiп кана коймай, оларды, когамдык eмiрдiц талаптарымен уштаскан дурыс карым-катынас жолына кайтып экелiп, ары карай калыптаса дамуына, элеуметтенуiне кeмектесуi кажет. Бул педагогикалык iс-эрекеттер мазмуны, когам eмiрiнде бекiген адамгершiлiк кадiр-касиеттер мэшмен, талаптарымен тiкелей байланыстыра, адамдар арасындагы карым-катынастар нормаларымен уштастырыла жузеге асырылганда, балалар бойында ауыткушы мшез-кулыктыц eрiс алмауына жэне оларды мектеп кабыргасынан бастап элеуметтендiруге мYмкiндiк жасалады[2, 115 б].
Кецес галымдарыныц, ягни Л.С.Выготский, Н.Л.Коломинский, В.Н.Мясищев, Б.И.Пинский, С.Я.Рубинштейн, К.С.Лебединская, Г.В.Грибанова пiкiрлерi бойынша мшез-кулкында ауыткушылыгы бар балалардыц тулгасыныц дамуы калыпты жагдайдагы жасeспiрiмдердiц тулгасыныц даму зацдылыктарына сай болып келедь Сондыктан, мшез-кулкы ауыткушы болган балаларды дурыс тэрбиелеу жумысы, арнайы мекемелерде жYргiзiлiп отырган жагдайда, ол коршаган ортасына барабар тYрде карым-катынас жасауга, eз бетiнше жумыс жасап, eмiр CYPуi эбден мYмкiн. Алайда, бул балалардыц тулгасын дурыс багытта калыптастыру жэне тэрбиелеу eте киынга согады, eйткенi олардыц дамуы екiншi рет шиеленiскен себептермен байланысты мидыц органикалык закымдалу жагдайында жYрiп жатады. Мiнез-кулыктарында ауыткылары бар жасeспiрiмдердi дурыс тэрбиелеу Yшiн муFалiмдер мен тэрбиешшер олардыц тулгасыныц калыптасуына киындык тугызатын ерекшелiктерi жeнiнде хабардар болуы тиiс. Осы тургыдагы жасeспiрiмдердiц бiркатар ерекшелiктерi, олардыц жогары жYЙке эрекетшщ закымдануымен, таным iс-эрекеттерiнiц, эмоционалды ерштш сфералары жэне т.б. касиеттерiнiц толык жетiлмегенiмен ескерiледi. Бул ерекшелiктер, eз кезегiнде салгырттык, элсiздiк, енжарлык жэне жумыска кабiлеттiлiгiн тeмендеуiн камтамасыз етедь Кейбiр мшез-кулкында ауыткушылыгы бар балалардыц мiнезi туйык, ешкандай адамдармен араласпау касиеттерi де байкалады. Буныц бэрi олардыц тулгалык курылымына eзiндiк iз калдырып отыруы сeзсiз. Алайда, мшез-кулкында ауыткушылыгы бар балалардыц тулгалык курылымдарыныц негiзгi компоненттерi калыпты жагдайдагы жеткшшектердшндей болып келеуiн эркашанда ескеруiмiз керек [3].
Сонымен, ауыткушы кылыкты жасeспiрiмдi казiргi тацда YЙде ата-ана, мектепте устаздар жэне психолог жт кадагалап, бакылауда устауымыз кажет. Мектептегi балалардыц бойынан осындай кылыктар байкалган кезде, ^п кeцiл бeлiп колга алуымыз керек.
1. Змановская Е.В. Девиантология. Психология отклоняющегося поведения. - М., 2004. -12 б.
2. Джаманбалаева Ш.Е. Социология девиантного поведения. - А.: КазГУ, 2009. - 127 б.
3. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии в 2 т. - М.: МГУ, 1989.
ЭДЕБИЕТТЕР
