Научная статья на тему 'ТЎЛЕПБЕРГЕН ҚАИПБЕРГЕНОВНИНГ “САҲРО БУЛБУЛИ” ДРАМАТИК АСАРИДА КЎТАРИЛГАН МУАММОЛАР'

ТЎЛЕПБЕРГЕН ҚАИПБЕРГЕНОВНИНГ “САҲРО БУЛБУЛИ” ДРАМАТИК АСАРИДА КЎТАРИЛГАН МУАММОЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

232
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
драма / қорақалпоқ / маданият / шоир / санъат / мақол / туркий халқлар / муаммо / Oрол денгизи / халқ / уруғ / жанг / ҳунар дутор / кўшиқ / шеър / замон.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Сайёра Шукуровна Холмирзаева

Ушбу мақолада Тўлепберген Қаипбергеновнинг шоир Бердақ ҳақида ёзилган “Саҳро булбули” драматик асари таҳлил қилинган. Асарда қорақалпоқ ҳаётининг яшаш тарзи, муаммолари, маданияти ва анъаналари ёритилган. Бердақ шоир ижодида халқпарварлик мотивларининг куйланиши тарихий мисоллар орқали кўрсатилади. “Саҳро булбули” драматик асари Тўлепберген Қаипбергенов ижодида муҳим ўрин тутган асарларидан саналади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТЎЛЕПБЕРГЕН ҚАИПБЕРГЕНОВНИНГ “САҲРО БУЛБУЛИ” ДРАМАТИК АСАРИДА КЎТАРИЛГАН МУАММОЛАР»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-159-163

ТУЛЕПБЕРГЕН ЦАИПБЕРГЕНОВНИНГ "САХРО БУЛБУЛИ" ДРАМАТИК АСАРИДА КУТАРИЛГАН МУАММОЛАР

Сайёра Шукуровна Холмирзаева

Тошкент давлат аграр университети доценти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Тулепберген Каипбергеновнинг шоир Бердак хакида ёзилган "Сахро булбули" драматик асари тахлил килинган. Асарда коракалпок хаётининг яшаш тарзи, муаммолари, маданияти ва анъаналари ёритилган. Бердак шоир ижодида халкпарварлик мотивларининг куйланиши тарихий мисоллар оркали курсатилади. "Сахро булбули" драматик асари Тулепберген Каипбергенов ижодида мухим урин тутган асарларидан саналади.

Калит сузлар: драма, коракалпок, маданият, шоир, санъат, макол, туркий халклар, муаммо, Oрол денгизи, халк, уруг, жанг, хунар дутор, кушик, шеър, замон.

ABSTRACT

The article focuses on and analyzes the dramatic work of Tulepbergen Kaipbergenov "The Nightingale of Desert" about the poet Berdakh. In fact, this work highlights the lifestyle, problems, culture and traditions of the Karakalpak life. In Berdakh's work, the glorification of nationalistic motives and incentives is illustrated by historical instances. The dramatic work "Nightingale of Desert" is one of the most significant works of Tulepbergen Kaipbergenov.

Keywords: drama, Karakalpak, culture, poet, art, proverb, Turkic peoples, problem, the Aral Sea, people, seed, battle, dutar craft, song, poem, time.

КИРИШ

Узбекистон Кахрамони, Узбекистон халк шоири Абдулла Орипов айтганидек, "Тулепберген Каипбергенов узок тарихга эга булган кадимий коракалпок халкининг кенг пешонасидаги тонг юлдузи каби ярашиб турган ёзувчидир" Коракалпок адабиётида тарихий роман жанрига асос солган Узбекистон Кахрамони, Узбекистон ва Коракалпогистон халк ёзувчиси Тулепберген Каипбергеновнинг тарихий мавзуда ёзилган драматик асарлари хам алохида урин эгаллайди. Адибнинг "Сахро булбули" драмаси коракалпок

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-159-163

халкининг фахри, XVIII асрнинг йирик вакили, бутун туркий халкларнинг севимли шоири Бердимурод Каргабой угаи - Бердак хакида адабиётимизда яратилган ягона йирик бадиий асардир. Санъатнинг бошка турлари каби драма жанри хам инсоннинг маънавий оламига, рухий дунёсига чукур таъсир килади, маълум бир давр ичидаги халкнинг хаётини умумлашган холда жонли, ишонарли тасвирлайди, маълум бир ижтимоий гояни илгари суради. "Сахро булбули" драмасининг бош кахрамони Бердакнинг инсоний кисмати, дарди-дунёси, уйлари, орзу-интилишлари нафакат коракалпок, балки узбек, козок, киргиз ва бошка туркий халклар калбларига йул топган.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Асар Бердак шоирнинг олти ойлик саёхатдан келиши билан бошланади. Овулдошларига Ахмад Яссавий кабрини зиёрат килганини, сунг Тошкент, Самарканд, Бухоро, Хоразм каби юртларни кезиб, у ерларда хам табаррук жойларни зиёрат килгани, халкнинг хаёти, яшаш тарзи билан танишганини айтиб, шундай дейди: "Аслида-ку, барча туркий халклар бир опа - бир онанинг фарзандлари. Барчаси бизлар сингари мехмондуст, Тароз шахридан Тошкент шахрига етиб боргунча йул-йулакай мен куниб утган уйларнинг анча-мунчасида абдира-сандик устига курпа-тушак йигиб куйилиши худди бизларникидай. Узун ёстикларнинг курок билан жуфт кузли, уч кузли килиб коплаб куйилиши хам худди бизларникидай".

Бир неча кун утгач, Бердак шоир бозорни айланар экан, манзарани завкланиб томоша килади ва турли юртлардан савдогарлар кела бошлаганидан кувонади. Бозорнинг бир чеккасидаги соябон остида бир гурух кизлар ва йигитларнинг ковун еб утиришганларини куриб, хаётидаги унутилмас лахзаларни эслайди: "Мен хам мана шулардай ковун чакмоклаб юриб, узимга умр йулдош топган эдим. Кизлар билан танишишда барча туркий халклардан бизнинг бир узгачалигимиз хам мана шу!"

Драматик асарларнинг узига хос хусусиятлари бу - сюжетлилик, ижтимоий муамолларни акс эттирувчи зиддиятлар кахрамонларнинг хатти-харакатларида, аввало, диалог ва монологларда ифодаланишидир. Сахна асарларида акс эттирилаётган даврнинг муаммолари ва хаётий тукнашувлар ички рухий кечинмалар асосида курсатилади. Бундай холатлар биз "Сахро булбули" драматик асарида хам кузатамиз.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-159-163

Амударёнинг Орол денгизига хайкириб куйилаётган жойида Бердак шоир икки одамнинг сухбатини эшитиб колади. Булар "бутун коракалпок халкининг иккига булиб турган икки йулбошчи" Эрназар кенегеснинг ва Эрназар олакуз эдилар. Эрназар кенегеснинг фикрича, мустакил коракалпок хонлигича эга булиш учун Хива хонига карши уруш килиб, кон тукишнинг кераги йук. Халк бирлашса, урушмай туриб хам максадга эришиш мумкин. Эрназар олакузнинг нияти хам яхши: халкка эркинлик бериш, халкининг номи билан аталадиган кичикрок бир давлат тузиш, унинг маданиятини ривожлантириш, кадимий тарихини кадрлаш, урганиш. Лекин максадга эришиш йулида улар келиша олмайдилар, бирлашмайдилар. Асар кахрамонларидан бири 2-Баликчининг айтганидек, "..коракалпокда нима куп - уруг куп. Х,ар уругнинг узи хам ич-ичидан булиниб, бир-бири билан ёвлашаверади". Шоир узига узи шундай дейди. "Икки Эрназарнинг икки тарафга торткилаши давом этаверса, уруглар халк булиб бирлашмайди..."

Рус шоири Тарас Шевченкони Мангишлокда яшаётгани, эшкаксиз юрадиган кемада юрганини 1-Барикчи Бердак шоирга айтади. Бердак шоир у билан учрашишини ният килади, лекин кейинги кутилмаган вокеалар бунга имконият бермайди.

Эрназар олакуз Бердак шоирга Хивадан, Бухородан, усталар келтириб, шахар курдира бошлаганини айтади. Сунгра курилаётган янги шахарни бирга айланиб, томоша киладилар. Лекин бу кувонч купга чузилмайди. Булаётган ишлардан хабар топган Хива хони, куролланган навкарларини курилаётган шахарга юборади. Кдттик жанг бошланади, усталару, ахолининг куп кисми улдирилади, куп кон тукилади. Хон жарчилари Эрназар олакузни улдирганга хоннинг минг танга хадяси борлигини, унинг навкарларини улдирган ёки яралаганга юз тилла хадя олишини айтиб, жар соладилар. Энди, коракалпокликлар узаро жанг кила бошлайдилар, Эрназар олакузни узининг ёнида юрган, "менинг химоячим" деб ишониб юрган огайниси улдиради.

Шоирлар Бердак ва Ажиниёз коракалпокликлар бир-бирлари билан жанг килаётганидан, уз элини бахтсизлигидан, кон тукилаётганидан куюнадилар.

Йиллар утиб, 34 ёшида "Бузатов" кузголони пайтида елкасига урилган етти дарра кузларига зарар етказгани сабабли Ажиниёз ога эрта куздан колади ва рухий изтироблар ичида 54 ёшида оламдан утади.

Амударёнинг жанубидаги коракалпоклар Хива хонлиги карамогида колдирилади, шимолдаги коракалпоклар рус подшолиги ихтиёрига берилади.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-159-163

Бу эса, Бердак шоир айтганидек, "Бир онадан тугилган ога-инилар атайин иккига ажратилади. Коракалпок иккига булинишидан кейин халк такдири олдингидан беш баттар огирлашади" Бердак шоир ижодидаги мехнаткаш халкнинг огир хаёти, Хива хонлари ва амалдорлари зулмига карши халк норозилиги ифодаланган шеърлари омма орасида кенг таркалган эди. Бердакни халк хаётини, унинг эзгу орзу-истакларини яхши билган, халкпарвар шоир десак янглишмаймиз. Ойтекабой Бердакни туйига таклиф этиб, ундан кушик айтишини сураганда, у дуторини олиб, "Замонда" деган шеърини куйга солиб айта бошлайди:

Золимлар эзмокда халкларни чексиз, Юзида кони йук, нукул иймонсиз Баъзилар утирар термулиб нонсиз, Душманларнинг жабри утган замонда. Бойлар - йулбарс, тулки, халк - куён экан, Коронгу коплаган кайгули замонда Йилдан йилга замон тескари айланди, Йул тополмай акллилар уйланди.

Бундай мавзудаги кушикдан газабланган Ойтекабой, шоирнинг дуторини олиб куяди. Бердак шоир эса туйдан тушган пулларни охиригача девоналарга, етимларга таркатади.

Бердак шоир рус подшосининг Туртикулдаги хокими Иванов билан учрашиб кайтгач, у билан сухбат кургани ховлисига овулдошлар-оксоколлар, хотин-кизлар, ёшлар тупланадилар. Шунда Бердак: "Халойик, озгина дам олиб, маданий хордик чикариш максадида кизим Хурлиманга навбат берсам, -деганда, хамма, "соз билан булсин", дейди. Бердак узининг мусика асбоби -дуторини олиб кизига узатади. Хурлиман отасининг утинчи билан Хоразмга хунар куриш учун бориб келганини айтади. "У ёкларда биздагидан бошкачарок экан, Бахшининг созига ёшлар жур булиб уйнар экан. Овулга келиб анча ёшларга шу хунарни ургатдим хам", - дейди Хурлиман ва соз чалиб, отаси Бердакнинг "Панох бер" кушигини айтади. Ёшлар уйнай бошлайди лар...

ХУЛОСА

Тулепберген Каипбергеновнинг "Сахро булбули" драматик асарида куплаб ривоят ва афсоналар, ибора ва маколлар хам келтирилганки, бу асарнинг мохиятини очишга, бадиийлигини оширишга ёрдам берган. Асар

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-159-163

XVIII асрда яшаб, ижод этган буюк коракалпок шоири Бердак хакида булсада, уша даврдаги коракалпок халкининг хаёти, анъаналари, тарихий тукнашувлар, вокеалар, вазиятлар, муаммолар хакида кенг маълумот бериши билан хам ута кадрлидир.

REFERENCES

1. "Филологик тадкикотларда тизимли тахлил" модули буйича укув-услубий мажмуа. Тузувчи Х,.Болтаев. Тошкент, 2016.

2. Каипбергенов Т. "Бахтсизлар" Коракалпок достони. Иккинчи жилд, "Шарк" нашриёт-матбаа концерни Бош тахририяти. Тошкент, 1999.

3. Каипбергенов Т. "Танланган асарлар", "Шарк" нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси Бош тахририяти. Тошкент, 2019.

4. Каипбергенов Т. "Кэлбимнин камусы", "Билим" баспасы. Нокис, 2008.

5. Холмирзаев Ш. "Коракалпок халкининг талантли адиби", "Шарк юлдузи" журнали, №8, 1979.

6. Холмирзаева С. "Коракалпок сунмас юлдузи". "Адабиёти зиёси" газетаси, 16 июль, 19 сон, 2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.