Научная статья на тему 'ТЎҚИМАЧИЛИК САНОАТИНИ ЁРИТИШДА ТАҲЛИЛИЙ ЖАНРНИНГ ЎРНИ'

ТЎҚИМАЧИЛИК САНОАТИНИ ЁРИТИШДА ТАҲЛИЛИЙ ЖАНРНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
босма ОАВ / газета / таҳлилий журналистика / таҳлилий жанр / тўқимачилик / мақола / сарлавҳа / матн. / print media / newspaper / analytical journalism / analytical genre / textiles / article / title / text.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Рахманов, Саид Ибодуллаевич

Мақолада босма оммавий ахборот воситаларида пахта-тўқимачилик саноати масалаларининг ёритилиши, бунда таҳлилий жанрнинг ўрни тадқиқ қилинди. Бу жараёнда анъанавий журналистика имкониятлари ва ўзига хосликлари, таҳлилий жанр талаб ва хусусиятлари каби масалаларга эътибор қаратилиб, мавзу мамлакатимиздаги етакчи марказий нашрлар ҳисобланган “Халқ сўзи” ва “Янги Ўзбекистон” газеталарида чоп қилинган материаллар асосида ўрганилди. Босма нашрларда тўқимачилик саноати муаммолари кўтарилиши, масалага ёндашув, мавзунинг ёритилиши, материалларнинг ўзига хос жиҳатлари, муаллиф маҳорати, ютуқ ва камчиликлари туркум материаллар асосида таҳлил этилди. Ҳозирги ахборот асрида таҳлилий жанрларнинг ўрни, газета аудиториясини кенгайтиришда мақола жанридан унумли фойдаланилаётгани эътибор марказида бўлди. Мазкур мақоланинг долзарблиги шундаки, унда нисбатан кам ўрганилган иқтисодий журналистика муаммолари босма нашрлар орқали кўриб чиқилган. Газета ва журналларда жанрлар ранг-баранглигини таъминлаш, айниқса, таҳлилий жанр турларидан ўз ўрнида фойдаланиш масалалари ўрганилиб, асосли таклиф ва тавсиялар берилгани унинг илмий жиҳатдан янгилигини кўрсатиб турибди. Уларнинг амалиётга татбиқ этилиши эса босма матбуот аудиториясини янада кенгайтиришга, таъсир кучини оширишга хизмат қилади, албатта.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF THE ANALYTICAL GENRE IN COVERING THE TEXTILE INDUSTRY

The article examines the coverage of the problems of the cotton and textile industry in the print media, the place of the analytical genre in this. In this process, attention is paid to issues such as the possibilities and specific features of traditional journalism, the requirements and characteristics of the analytical genre, and the topic is studied on the basis of materials published in the leading central newspapers of our country, “Khalq So'zi” and “Yangi Uzbekistan”. The coverage of the problems of the textile industry in printed publications, the approach to the problem, the coverage of the topic, the specific aspects of the materials, the author's skill, achievements and shortcomings were analyzed on the basis of a group of materials. In the current information age, the place of analytical genres, the effective use of the article genre in expanding the newspaper audience was the focus of attention. The relevance of this article lies in the fact that it examines the problems of economic journalism, which are relatively poorly studied, through print media. The issues of ensuring the diversity of genres in newspapers and magazines, in particular, the use of types of analytical genres in their place, have been studied, and well-grounded proposals and recommendations have been made, which indicates its scientific novelty. Of course, their implementation in practice will serve to further expand the audience of the print media and increase their impact.

Текст научной работы на тему «ТЎҚИМАЧИЛИК САНОАТИНИ ЁРИТИШДА ТАҲЛИЛИЙ ЖАНРНИНГ ЎРНИ»

ТУЦИМАЧИЛИК САНОАТИНИ ЁРИТИШДА ТАХДИЛИЙ ЖАНРНИНГ

УРНИ

d https://doi.org/10.5281/zenodo. 11643002

Саид Ибодуллаевич Рахманов

Булим бошлиги

Узбекистан пахта-тукимачилик кластерлари уюшмаси

Тошкент, Узбекистан

e-mail: said_rakhmanov@mail .ru

тел.: 93-588-33-25

АННОТАЦИЯ

Мацолада босма оммавий ахборот воситаларида пахта-туцимачилик саноати масалаларининг ёритилиши, бунда таулилий жанрнинг урни тадциц цилинди. Бу жараёнда анъанавий журналистика имкониятлари ва узига хосликлари, таулилий жанр талаб ва хусусиятлари каби масалаларга эътибор царатилиб, мавзу мамлакатимиздаги етакчи марказий нашрлар уисобланган "Халц сузи" ва "Янги Узбекистон" газеталарида чоп цилинган материаллар асосида урганилди. Босма нашрларда туцимачилик саноати муаммолари кутарилиши, масалага ёндашув, мавзунинг ёритилиши, материалларнинг узига хос жиуатлари, муаллиф мауорати, ютуц ва камчиликлари туркум материаллар асосида таулил этилди. Хозирги ахборот асрида таулилий жанрларнинг урни, газета аудиториясини кенгайтиришда мацола жанридан унумли фойдаланилаётгани эътибор марказида булди. Мазкур мацоланинг долзарблиги шундаки, унда нисбатан кам урганилган ицтисодий журналистика муаммолари босма нашрлар орцали куриб чицилган. Газета ва журналларда жанрлар ранг-баранглигини таъминлаш, айницса, таулилий жанр турларидан уз урнида фойдаланиш масалалари урганилиб, асосли таклиф ва тавсиялар берилгани унинг илмий жиуатдан янгилигини курсатиб турибди. Уларнинг амалиётга татбиц этилиши эса босма матбуот аудиториясини янада кенгайтиришга, таъсир кучини оширишга хизмат цилади, албатта.

Таянч сузлар: босма ОАВ; газета; таулилий журналистика; таулилий жанр; туцимачилик; мацола; сарлавуа; матн.

РОЛЬ АНАЛИТИЧЕСКОГО ЖАНРА В ОСВЕЩЕНИИ ВОПРОСОВ ТЕКСТИЛЬНОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ

Саид Ибодуллаевич Рахманов

Заведующей отдела Ассоциация хлопко-текстильных кластеров Узбекистана

Ташкент, Узбекистан

e-mail: said rakhmanov@mail.ru

тел.: 93-588-33-25

АННОТАЦИЯ

В статье исследовано освещение вопросов хлопково-текстилъной отрасли в печатных СМИ, роль аналитического жанра. В этом процессе уделялось внимание таким вопросам, как возможности и особенности традиционной журналистики, требования и особенности аналитического жанра, а тема изучалась на основе материалов, опубликованных в ведущих центральных изданиях нашей страны: "Халк сузи" ("Народное слово") и "Янги Узбекистон" ("Новый Узбекистан"). На основе серии материалов проанализированы проблемы текстильной отрасли в печатных изданиях, подход к проблеме, освещение темы, особенности материалов, мастерство автора, достижения и недостатки. В современный информационный век в центре внимания оказалась роль аналитических жанров, эффективное использование жанра статьи в расширении аудитории газеты. Актуальность данной статьи заключается в том, что сравнительно малоисследованные проблемы экономической журналистики освещаются посредством печатных изданий. Изучены вопросы обеспечения жанрового разнообразия в газетах и журналах, особенности использования вместо них аналитических жанров, даны обоснованные предложения и рекомендации, что показывает его научную новизну. Их реализация, безусловно, послужит дальнейшему расширению аудитории печатной прессы и повышению ее влияния.

Ключевые слова: печатные СМИ; газета; аналитическая журналистика; аналитический жанр; текстиль; статья; заголовок; текст.

THE ROLE OF THE ANALYTICAL GENRE IN COVERING THE PROBLEMS OF THE TEXTILE INDUSTRY

Said Ibodullaevich Rakhmanov

Department head Uzbekistan Cotton-textile clusters association

Tashkent, Uzbekistan e-mail: said_rakhmanov@mail.ru tel.: 93-588-33-25

ABSTRACT

The article examines the coverage of the problems of the cotton and textile industry in the print media, the place of the analytical genre in this. In this process, attention is paid to issues such as the possibilities and specific features of traditional journalism, the requirements and characteristics of the analytical genre, and the topic is studied on the basis of materials published in the leading central newspapers of our country, "Khalq So'zi" and "Yangi Uzbekistan". The coverage of the problems of the textile industry in printed publications, the approach to the problem, the coverage of the topic, the specific aspects of the materials, the author's skill, achievements and shortcomings were analyzed on the basis of a group of materials. In the current information age, the place of analytical genres, the effective use of the article genre in expanding the newspaper audience was the focus of attention. The relevance of this article lies in the fact that it examines the problems of economic journalism, which are relatively poorly studied, through print media. The issues of ensuring the diversity of genres in newspapers and magazines, in particular, the use of types of analytical genres in their place, have been studied, and well-grounded proposals and recommendations have been made, which indicates its scientific novelty. Of course, their implementation in practice will serve to further expand the audience of the print media and increase their impact.

Key words: print media; newspaper; analytical journalism; analytical genre; textiles; article; title; text.

КИРИШ

Замонавий журналистикада онлайн медиа тараккиёти таъсирида янгиликлар сохаси канчалик ривожланмасин, ахборот бозорида тахлилий журналистикага булган талаб сусайгани йук. Аксинча, енгил-елпи, "фейк" хабарлар окимидан чарчаган аудияториянинг сифатли контент, тахлилий материалларга булган эхтиёжи ортмокда. Натижада сунгги йилларда оммавий

ахборот воситалари, айникса, босма матбуотда тахлилий ва танкидий жанрдаги чикишларга купрок жой ажратилаётгани кувонарли холдир.

Тажрибали журналистларнинг эътироф этишича, суз эркинлиги амалда таъминланиб, оммавий ахборот воситаларига куйиладиган чекловларнинг олиб ташланиши, ошкоралик, фикрлар хилма-хиллигининг куллаб-кувватланиши тахлилий жанрлар ривожланишига ижобий таъсир курсатади. Мамлакатимизда амалга оширилаётган ислохотларнинг хозирги боскичида айни шу масалага устувор ахамият каратиляпти. Яъни оммавий ахборот воситаларини эркин фикр минбарига, халкимиз манфаатларининг фаол химоячисига айлантириш учун мустахкам хукукий замин, ижтимоий мухит яратиляпти, журналистлар эмин-эркин фаолият юритишининг конуний кафолатлари мустахкамланяпти. Президентимиз Шавкат Мирзиёев ушбу масалага тухталиб, "Х,ар кандай танкидга жавоб бериш керак. Журналист хак булса, буни тан олишимиз керак" [12] дея алохида таъкидлади.

Журналистика ривожига каратилаётган жиддий эътибор, колаверса, ахолининг ахборий саводхонлиги ортиб бораётгани матбуот, хусусан, босма ОАВ фаолиятида сифат узгаришларига сабаб буляпти. Илгари газета сахифаларида, асосан, информацион ва бадиий-публицистик жанрларга хос материаллар нисбатан купрок жой эгаллаган булса, бугунги кунда тахлилий-танкидий ва муаммоли чикишлар сони хам секин-аста ортиб боряпти. Ижтимоий-сиёсий ва иктисодий хаётимизнинг барча жабхаларида руй бераётган ижобий узгаришлар билан бирга, мазкур жараёнда йул куйилаётган хато ва камчиликлар, хал этилиши лозим булган муаммолар миллий медианинг асосий урганиш объектига айланди. Айникса, тубдан ислох килинаётган пахта-тукимачилик саноати тахлилий журналистиканинг бош мавзуларидан бири хисобланади. Буни "Халк сузи" ва "Янги Узбекистон" газеталарида эълон килинган тахлилий материаллар кулами мисолида тадкик киламиз.

"Тахлил" русча "анализ" сузидан олинган булиб, 1) илмий текшириш усули, объектив вокеликни илмий билиш, урганиш воситаси; 2) тахлил килиш; 3) текшириш деган маъноларни англатади[10, 36]. Журналистикада тахлил, булиб утаётган вокеа ходиса мохияти, унинг ижтимоий ахамияти ва объектив зиддиятларини аниклашга йуналтирилади. Жорий муаммоларни тахлил этишда журналист хаётий ходисалар динамикаси ва узгарувчанлиги, айникса, мамлакатимизда кечаётган ислохотлар шароитида ана шу омиллар мухимлигини эътиборга олиши даркор [9, 243]. Тахлилий журналистикани илмий тадкик этган юртимиз ва хориж олимлари унга турлича таъриф беришган. Рус олими А.Тертычный фикрича, "тахлилий жанрлар тадкикот ишларини олиб боришни кузлайди ва улар ёрдамида: муаммолар кутарилади ва

ечими топилади, шахсий ва жамоатчилик муносабатларига ойдинлик киритилади, маънавий-рухий ижод махсуллари бахо берилади, ижтимоий башоратлар килинади ва х-к." [4, 21-22]. Узбек тахлилий журналистикасини чукур урганган олимлардан бири Назира Курбон тахлилий журналистика шундай таъриф беради: "...тахлилий журналистиканинг асосий вазифаси тахлил, текшириш оркали содир булган вокеликни жамоатчиликка етказиш, тушунтиришдир" [6, 12]. Унинг кушимча килишича, вокеликни тахлил килиш "нима учун", "кандай килиб" деган саволларнинг тугилишидан бошланади. Содир булган вокеа-ходисаларнинг ичидан энг мухим, энг долзарб жихатни топиш журналист учун жуда ахамиятли. Бунда оддий бир деталь хам тахлил жараёнида катта ечим олиб келадиган натижа бериши мумкин. Бу эса осонликча кечмай, балки журналист мавжуд шароитни яхши урганиш, у хакида етарлича билимга эга булиш талаб этилади. Агар журналист тахлил жараёнида вокеликка нисбатан жамоатчиликнинг кизикишлари даражасини билиб олса, вокеликнинг ахамиятини курсата олади.

Муаллиф журналистик асарини тайёрлашда ижодий жараёнга кирар экан, рассом сингари, жанрларнинг ранглар гаммасини яратишга имкон берадиган бутун жанрлар палитрасига эга. Айнан шунинг учун журналистиканинг хар кандай жанрини бошка жанрларнинг элементлари билан бойитиш мумкин, бу билан ноёб асар юзага келади. Аммо, журналист жанрнинг узаро богликлиги ва узаро таъсир килиши, жанр тизимини кайта куриш жараёни конун-коидаларини, жанрни узгартириш сабабларини, жанрлар изчиллиги муаммоларини ва нихоят, журналистика жанрларининг типологик тузилишини билиши керак[11, 160].

АСОСИЙ КИСМ

Мумтоз журналистика назариясига кура, тахлилий жанрларга корреспонденция, макола, такриз, журналист суриштируви, шарх киради. Улар орасидан макола тахлилий журналистиканинг етакчи жанри хисобланади.

Тадкикотчиларнинг фикрича, бугунги кунда журналистика жанрлари тизимида очерк каби кенг куламли жанрлар четга чикиб кетди ва ахборий жанрлар марказга кутарилди. Уртадаги уринни тахлилий жанрлар гурухи эгаллайди [11, 164].

Газета ва журналларда энг куп мурожаат килинадиган жанр хам макола булиб турибди. Бу бир томондан тугри йулдир. Чунки ахборот бозорида ракобат кучайиб бораётган бугунги шароитда босма нашрлар тезкорлик бобида турдош медиаларга бахслаша олмаслиги кундай равшан. Улар тахлилий чикишлари билан ахборот истеъмолчилари эътиборини жалб этиши мумкин.

Халкаро журналистикада макола турт турга булиб урганилади. Булар:

- таргибот элементларини мужассамлашган бош макола;

- бирор бир муаммони урганиб, унинг келиб чикиши ва ечимини курсатувчи, мавжуд вокеликни танкидий томондан ёритувчи муаммоли ёки танкидий макола;

- бир-бирига боглик вокеаларни умумлаштириб, уларни бир нуктаи-назардан тахлил этувчи умумлаштирувчи макола;

- вокеликни илмий нуктаи назардан тахлил этиб берувчи илмий макола.

Узбек босма матбуотида хам, асосан, ушбу турдаги маколалардан

фойдаланилади. Масалан, "Пахта-туцимачилик кластеры ицтисодиёт драйверы" сарлавхали макола муаммоли маколага мисол була олади ("Янги Узбекистон" газетаси, 2022 йил 12 отябрь, №209 (731). Унда пахтачилик тармогидаги муаммолар тахлил этилиб, уларга кандай ечим топилгани, бу борадаги тизимли ислохотлар кадамма-кадам очиб берилган. Шу хисобда у бош маколага хам тортиб кетади. Лекин бош маколалар "очкич" материал сифатида газетанинг бирнчи сахифадан бошланади. Тахлил килинаётган макола учун эса ички, аникроги, туртинчи сахифадан жой ажратилган.

Макола асосий сарлавхадан ташкари, туртта кичик сарлавхаларга ажратилган. Уларнинг хар бирида камида биттадан муаммо ёки масала кутарилган. Бундан ташкари, бундай булиниш укувчи эътиборини ушлаб туриш функциясини хам бажаради. Ахир, бир сахифалик катта маколани укиш кишидан алохида вакт ва токат талаб этади. Кичик булимлар эса укувчидан янги материал сифатида кабул килинади. Колаверса, дизайн, фотокаллаж элементларини куллашда кулайлик тугдиради. Ушбу маколада туртта сурат, иккита иктибосдан фойланилгани, лид кисми ва мухим факт далиллар ажратиб курсатилгани унинг жозибадорлигини таъминлаган.

"Жауонга бозорига цуйилган гов олиб ташланди" кичик сарлавхаси остидаги матнда 2009 йилда узбек пахтасига эълон килинган бойкот орадан 12 йил утиб, 2022 йилда олиб ташлангани хакида суз юритилади. Бунда сохада болалар мехнати ва мажбурий мехнатни бекор килиш йулидаги тизимли ишлар очиб берилган. Жумладан, "мамлакатимизда миллий цонунчилик такомилаштирилиб, улар халцаро стандартларга мувофицлаштирилди. Аницроги, 2019-2021 йилларда 32 та норматив-ууцуций уужжат цабул цилинди, Халцаро меунат ташкилоти ва Халцаро миграция ташкилотининг цатор конвенция уамда баённомалари ратификация цилинди. Болалар меунатидан ва мажбурий меунатдан фойдаланганлик учун жиноий жавобгарлик кучайтирилди", дейилади. Бунинг исботи тарикасида "2019—2021 йиллар давомида пахта мавсумида мажбурий меунатга йул цуйган 178 нафар мансабдор жавобгарликка тортилгани " келтирилади.

Маколанинг узига хослиги ракамлар "гапиртирил"ганидадир. Табиийки, иктисодий журналистикада тахлилий материаллар ракамлар асосига курилгани учун унинг тили сузлашув тилидан узоклашади. Баъзида услуб академик услубга тортиб кетади. Фактларнинг кетма-кетлиги эса укишлилик даражасига путур етказади. Куриб чикилаётган макола тилининг соддалиги, услубининг халконалиги, энг мухими, факт ва ракамлар уз урнида кулланилгани туфайли укувчини зериктирмайди. Аксинча, ракамлар тахлилни кучайтиришга, масала мохиятини чукуррок очиб беришга хизмат килган. Мана, бир мисол: "Хцсоб-китобларга кура, уртача 1,5 долларлик 1 килограмм пахта толасидан калава ип йигирилса, унинг бауоси 3,5 долларга, мато туцилса 5,5 долларга, ундан либослар тикилганда эса уртача 15-25 долларгача цушимча цийматга эга булади. Агар эркаклар куйлаги тикиладиган булса, бу курсаткич 50 долларга етади ".

Яна бир эътиборли жихати шундаки, факт ва дилиллар киёсан урганилган. Бунга "2021 йилда 2020 йилдагига нисбатан 422 минг тонна куп, жами 3,4 миллион тоннадан зиёд пахта хом ашёси етиштирилиб, уосилдорлик уртача 6,3 центнерга ошди" ёки " 2019-2021 йилларда даромад 2017 йилгига циёсланганда 2 баробарга, уар бир ишчининг ойлик иш уаци эса 2,4 баробарга кутарилди", шунингдек, "Агар бундан беш йил олдин куплаб фермер хужаликлари пахтадан даромад олишни орзу цилган булса, ...2021 йил мавсуми якуний уисоб-китобларига кура, фермер хужаликлари 7,9 триллион сум соф даромад олишга муваффац булишди" каби жумлаларни мисол тарикасида келтириш мумкин.

Биз хам таккослаш усулини куллаган холда, ушбу мавзуни бошка бир нашрда кутарилган "Пахтачиликда мажбурий меунатга бардам берилди. Бу оддий уолат эмас. Бу — революцион уолат!" сарлавхали тахлилий маколага киёсан урганамиз ("Халк сузи" газетаси, 2022 йил 12 август, №173 (8235). Бунда хам макола кичик кисмларга булинган холда такдим этилган. Аммо ички сарлавхалар жозибадорлиги ва нисбатан кам суз кулланилгани билан устунликка эга. Масалага ёндашувда журналист узига хос усулдан фойдаланилгани маколанинг табиийлигини оширган. Айтайлик, макола кириш кисмида одатий услубдан кочиб, кичик деталдан мохирона фойдаланилган. "Давлатимиз раубари куни кеча Тошкент архитектура-цурилиш институтининг янги биносида бир гуруу талабалар билан суубат чогида кутилмаганда "Сизлар бир йилда неча ой пахтага боряпсизлар?" деб сураб цолди. "Йуц, биз пахтага бормаймиз ", дея бир овоздан жавоб беришди ёшлар. Шундан сунг Президент пахта йигим-теримида мажбурий меунатга баруам берилгани, бу осон кечмагани уацида тулцинлариб гапирди" дея мухим

вакеанинг кичик баёни билан укувчи мавзуга олиб кириб кетилади. Уша рухият макола сунггигача сакланиб колиб, узбек пахтаси "кора руйхат"дан чикарилгани очиб берилади.

Юкоридаги материалдан фаркли равишда ракамлар жуда кам ишлатилган. Энг мухим далиллар келтирилган, холос. Шундай булса-да, укувчида пахта-тукимачилик саноатидаги ислохотлар хакида тулик тасаввур уйгота олинган. Макола узида "кишлок хужалиги сохасида муносиб мехнат шароити яратиш, инсон кадрини улуглаш" деган гоявий позицияни илгари сурган. Масалан, пахтачиликни механизациялаштириш, айникса, йигим-терим мавсумида кул мехнатини камайтириш хакида тухталиб, бир мухим факт келтирилади: "жорий йилда етиштирилган уосилининг 35 фоизини, 2023 йилда эса 50 фоизини пахта териш машиналарида йизиштириб олиш режалаштирилган". Бинобарин, "макола аналитик жанрларнинг асосий тури булиб, у урганилаётган вокеа-ходисани тулик ва чукур ёритиш, далилларни умумлаштириш, ходисалар мохиятининг конуниятларини очиш унинг сабабини аниклаш билан тавсифланади" [8, 29].

Агарда ахборий жанрлар жамият хаётининг кузга куриниб турган ташки жихатлари - юз берган вокеа ва ходиса, фактларни акс эттиришдан иборат булса, маколани ана шу факт, вокеа ва ходисаларнинг мохиятини тула очиб бериш, хаётнинг энг чукур катламларига керагича, лозим даражагача кириб бориш, максадга имкон даражасида тула эришишга киёс килиш мумкин. Яъни макола жанрининг асосий хусусияти хаёт вокеа, ходисалари, фактлар мажмуасини чукур тахлил ва тадкик этиш, улардан зарур назарий, амалий ва публицистик хулосалар чикаришдир. Макола инсоннинг дунёни англашдаги мухим куроли, бемисл воситасидир. "Маколада .. .жамиятнинг шу кундаги, айни замондаги хаёти борасидаги факт, вокеа ва ходисалар шу кун, айни замон учун ёритилади, бошкача килиб айтганда, макола учун энг мухим талаб унинг шу кун учун зарурлиги, публицистиклигидир" [7, 72].

Шу куннинг долзарб мавзуси кутарилган маколалардан яна бири "Хом ашёдан тайёр маусулот занжири — мамлакатимиз туцимачилик саноати ривожи асоси " сарлавхаси остидаги ("Янги Узбекистон" газетаси, 2022 йил 28 декабрь, №264 (786) материалдир. "Тахлил" рукни остидаги ушбу чикиш бош маколага ёркин мисол була олади. У узида тукимачилик саноатидаги ислохотларни акс эттирган. Шу боис таргибот элементлари хам учрайди. Муаллиф тукимачилик саноатини риожлантириш масаласи давлатимиз рахбарининг доимий эътиборида эканлигини таъкидлаб, дастлаб 2021 йил йил 27 октябрда Президент раислигида кишлок хужалигидаги ислохотларнинг бориши, кластерлар олдидаги муаммоли масалалар ва уларнинг ечимларини

куриб чикишга багишлаб утказилган видеоселектор йигилиши тафсилотлари, шунингдек, унда белгилаб берилган вазифаларга эътибор каратади. Ундан сунг Олий Мажлис ва Узбекистон халкига йуллаган Мурожаатномаси, 2017 йил 14 декабрда имзоланган "Тукимачилик ва тикув-трикотаж саноатини жадал ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги фармони ахамияти хамда ижроси хакида гап боради. Жумладан, "Узбекистонда туцимачилик саноатидаги ислоуотлар уз самарасини бераётганини бугун барча куриб, билиб турибди. Цисца вацт ичида эришилган ютуцлар танланган стратегиянинг тугри эканини тасдицлади. Марказий Осиё минтацасида туцимачилик саноатининг Узбекистон модели жорий цилинди", дейилади. Муаллиф ушбу эътирофни асослаш учун бир канча дилилларни хам келтиради. Махаллий корхоналар томонидан сунгги 5 йил мобайнида барча худудларда 350 дан ортик янги тукимачилик саноати корхонаси ташкил этилгани, кушни Тожикистон ("Зелал Текстиль"), Козогистон ("Астера текстиль"), Киргизистон ("Арт Софт") каби давлатларда тукимачилик корхоналари очилгани, пахта-тукимачилик кластери модели Озарбайжонда татбик килинаётгани хакидаги фактлар шулар жумласидан. Макола таргибот йусинида булгани учун баъзи жойларда хисобот шакли устнлик килади. Яъни "Узтукимачиликсаноат" уюшмаси томонидан амалга оширилаётган ишлар келтирилади.

Бош маколаларда маълумотнома ёки хисобот форматидан кочишда, аввало, журналист махорати, тажриба, билим кул келади. Маколага ана шу нуктаи назардан ёндашилса, муаллифда уларнинг учаласи мужассамлигини эътироф этиш жоиз. Унинг махорати маълумотларни такдим этишда интервьюдан фойдаланиб, сухбатдош тилидан такдим этилган. "Халцаро майдонда Узбекистон туцимачилик саноатидаги ислоуотлар тан олиниши, аввало, жауонга машуур брендлар билан ишлашни жадаллаштиришга олиб келди, — дейди С.Тухтаев. — Хусусан, GSP+ преференциялари тацдим этилиши Узбекистонга Европа давлатлари ва Буюк Британия глобал ишлаб чицариш занжирига кириш имконини берди. Рости, беш йил аввал мавжуд экспортни 3 баробар ошириш уацида гап кетса, эртакдай туюларди. Хозир эса ушбу йуналишдаги курсаткични 10 баробар ошириш корхоналаримиз учун яцин маррага айланган", дейилади интервьюлардан бирида. Мухбирнинг билими мавзу тахлилида кузга ташланади. Яъни у тукимачилик саноатига оид мухим фактларни саралаб, барча учун тушунарли тарзда, содда тил ва усулда такдим эта олган. Бир жойда "2021 йилда ишлаб чицариш маусулотлари экспорти (олтин экспортидан ташцари) 2017 йилдагига нисбатан 64,7 фоиз усди. Бунда туцимачилик саноати улуши энг юцори — 41,5 фоизни ташкил этди", дея укувчилар диккатини тукимачилик саноати иктисодиётни ривожлантириш,

экспорт салохиятини оширишдаги етакчи сохага айланганига жалб этса, навбадаги "Соуа, шунингдек, энг куп иш берувчи уам саналади. Хозир юртимизда 12 мингдан ортиц туцимачилик саноати корхонаси мавжуд булса, шундан 5 мингдан ортизи тайёр кийим-кечак ишлаб чицаришга ихтисослаштирилган. Корхоналарда 450 мингдан ортиц киши меунат циляпти ва уларнинг 80 фоизга яцини хотин-цизлардир", деган жумлалар оркали соханинг ижтимоий ахамияти, бандлик таъминлашдаги роли очиб берилган. Маколада, шунингдек, ишлаб чикаришни модернизациялаш, амалиётга энергия тежамкор технологияларни татбик этиш борасидаги янгиланишлар хам каламга олинган. Эътиборлиси, булар шунчаки айтилмасдан, балки иктисодий самарадорликни оширишга хизмат килаётгани киёсий ракамларда келтирилади: "2022 йилга келиб 1 миллиард сумлик маусулот ишлаб чицариш учун сарфланадиган электр энергияси уажми 67,4 минг кВт.соатни, табиий газ эса 6,4 минг метр кубни ташкил этди. Ушбу курсаткич 2017 йилдагига нисбатан 23,5 фоиз камдир ". Кейинги пайтда бутун дунёда энергия ресурслари такчиллиги кузатилаётган, ресурс тежамкор бирламчи вазифага айланган шароитда бу факт энг мухим деталь хисобланади. Шу жихатдан М.Н. Кимнинг куйидаги фикрига тулик кушилиш мумкин: "журналист аклий фаолиятида вокеликнинг англашнинг умумназарий методлари хисобланган анализ, синтез, индукция, дедукция, таккослаш ва киёслаш мухим роль уйнайди" [3, 341]. Бундан ташкари, бу ерда журналистга мавзу мохиятини тулик очиб беришда тахлилйи жанр имкониятлари кул келган. Чунки "жанр бу вокеликнинг узига хос акси булиб, ижодкор, яъни матн муаллифининг унга булган муносабатининг матнда акс этишидан ташкил топади. Кайси жанрда калам тебратишдан катъи назар журналист:

— ижодий сезгиларига кулок тутиши;

— журналистнинг уз услуби;

— фактларнинг холислиги каби омилларга эътибор каратиши лозим"[5,

154].

Тадкикотлар кейинги пайтда тахлилий журналистика оксоклик кузатиляпти. Аксарият нашрларда тахлилий материаллар деярли берилмайди. Уларнинг фикрича, тахлилий журналистика назария ва амалиёти замонавий оммавий ахборот воситалари вокеликни юзаки ёритилаётганлигидан азият чекаётганини курсатмокда. "Бу катор сабаблар билан изохланади. Шулардан бири сифатида ОАВ сохасида журналистиканинг ижтимоий вазифасини яхши билмайдиган ва асосан, пул топиш максадида ишлайдиган, махорат масаласидан буш инсонларнинг ишлаши кайд этилади" [4, 352]. Бизнингча, бу фикрга тулик кушилиб булмайди. Тугри, электрон ОАВларда формат ва

аудиатория талабидан келиб чикиб, асосан, информацион жанр имкониятларидан фойдаланиб келаётган нашрлар куп. Уларда мехнат килаётганлар орасида эса хар хил ахборот уйинлари килиб, пул топишга уринаётганлари хам учраб туради. Бирок босма ОАВларда энг фидойи, калами уткир, махорат бобида бахслаша оладиган журналистлар мехнат киляпти, деб бемалол айта оламиз. Улар хозир утиш давридаги молиявий кийинчиликларга хам карамасдан уз касбига содик колаётани жуда куп нарсани англатади. Натижада сон жихатидан кам булса-да, мазмун жихатидан залворли булган тахлилий, муаммоли маколалар дунё юзини куряпти. "Кластер Цизирицда цандай сифат узгаришларига олиб келди?" сарлавхаси ортикда эълон килинган макола ("Халк сузи" газетаси, 2022 йил 6 январь №3 (8065) бунга мисол була олади.

"Тахлил" рукнидаги ушбу макола пахта-тукимачиликда жорий килинган кластер тизими хакида булиб, унда кластер ва фермер муносабатидаги муаммолар турли ракурсдан урганилган. Кизирик тумани тажрибаси мисолида янги тизимнинг афзалликлари, ютук ва камчиликлари тахлил килинган.

Келинг, макола тадкикини сарлавхадан бошлаймиз. Амалиётчи журналистлар орасида "Сарлавха — ярим макола" деган канотли ибора юради. Чунки маколанинг жозибадор, укишли булишида сарлавханинг роли катта. Бош сарлавха сурокли килиб куйилгани — унинг муваффакиятидан бир нишона. Чунки унда суз уйидан фойдаланилган булиб, тагзаминида кесатик хам бор. Бундан ташкари, материал олтита ички сарлавхаларга булинган, улар содда ва жарангдорлиги билан укувчи эътиборини тортади. Шунингдек, кичик сарлавхалар бир пайтнинг узида янгилик бериш функциясини хам бажарган. Бунга:

Бир йилдауосилдорлик 15 центнерга кутарилди";

"56миллиард сумлик замонавий техникалар келтирилди";

"11 мингта иш урни яратилади" кабиларни мисол тарикасида келтириш мумкин. Бошкаларида эса кластер ишчларининг эътирофлари, дил сузларида сарлавхага олиб чикилган. Эътибор килинг-а:

"Фермер булиб, уй-жой цилолмаган эдим ";

"Оилавий пудрат оилаларга барака киритди";

"Танловда адашмаган эканман". Бу эса укувчи диккатини ушлаб туриш баробарида, кутарилгани мавзуни кенгрок очиб беришга, матн мазмун-мохияти хакида яхлит тасаввур уйготишда айни муддао булган.

Макола хажман катта булса-да, бир нафас укиб чикилади. Бу, биринчи навбатда, унинг тили соддалиги билан боглик. Чунки унда таргибот материалларидаги расмий, иктисодий тахлилдаги академик тил унсурларини

учратмайсиз. Сузлашув тилига якин булгани учун агросаноат тизимидан йирок одамларга хам бирдек тушунарли.

Иккинчидан, макола бошидан муаммо кундаланг куйилиб, кластер тизимига оид бир деталдан фойдаланилган: "...Бундан бир йил олдин Сурхондарё вилоятидаги Цизириц туманида уам кластер тизимига утиш уаракатлари бошланган эди. Очиги, ушанда цишлоц хужалигига ушбу усулни татбиц цилишга хайрихоулар баробарида, царшилар уам булди. Натижада мазкур жараён республикадаги энг шов-шувли воцеликлардан бирига айлангани кечагидек ёдимизда". Бу билан журналист мамлакатда кенг оммалаштирилаётган кластер тизими хакида фикрлар хилма-хиллиги таъминланаётганига эътибор каратади.

Учинчидан, журналист масалага ёндашувда на хукумат, на кластер, на жабрдийда фермерлар томонида турган, балки холислик тамойилларига амал килган. Уртага "Цизирицда иш бошлаган "SCT Cluster" пахта-туцимачилик кластери туман аграр уаётида сифат узгаришлари ясай олдими? Янги усул цанчалик узини оцлади? " дея кескин савол ташлаб, унга жавоб изланган. Ушбу рух, танкидий нигох материал сунгига кадар сезилиб туради.

Туртинчидан, журналист кутарилган масалага ойдинлик киритишда кичик интервьюлардан окилона фойдала олган. Айтайлик, кластер томонидан пахтачиликда уртача хосилдорлик 25,5 центнерга етказилгани хакида тухталиб, бу аслида юкори курсакич эмаслигига ишора киларкан, шу жойнинг узида масъулнинг бу борадаги изохини келтиради: "Тузри, бу жуда юцори натижа эмас, аммо шу пайтгача туманда фаолият юритган фермер хужаликлари эришган курсаткичлар билан таццосланса, уосилдорлик бир йил ичида 15 центнерга кутарилганига гувоу буламиз, — дейди кластер раубари Яуё Насимов. — Аницроги, аввалги мавсумда туман ялпи пахта уосили 5 минг тоннага уам етмаган экан. Шу боис купчилик 2021 йил Цизириц пахтачилик тарихидаянги давр бошланганини эътироф этмоцда".

Бешинчидан, кластернинг ижтимоий масалаларни хал этишдаги роли тухталиб, унинг бу борадаги имкониятлари фермер хужаликлари киёслаб тахлил килинган. Бунда иккала тизимда мехнат килган кишлок хужалиги ходимининг фикрларига таянилгани, бевосита унинг сузлари келтирилгани яхши самара берган. Сухбатдош жумладан, шундай дейди: "Яширмайман, фермерлик фаолиятим давомида узим учун уй-жой уам цилолмаган эдим, — дейди илзор оилавий пудратчилардан бири Барно Норбоева. — Мана, кластерда ишлаб, бир йил ичида уз ватанимга эга булдим. Янги йилни шоду хуррамликда янги уйда кутиб оляпмиз. Холисона айтганда, "SCT Cluster" кластери "Ишлайман!" деган уеч бир деуцон ва фермерни ишсиз цолдирмади. Х^ам

фермерлик даврида, уам кластер пайтида меунат цилаётган цишлоц хужалиги ходими сифатида бемалол айта оламан: биз, фермерлар ауолини кластердек иш билан таъминлаб, ойма-ой маош беролмаганмиз. Моддий рагбатлантиришга имкониятимиз етмаган. Шунинг учун кластер тизимига утилганидан цишлоц меунаткашлари жуда хурсанд".

Маколада хар бир абзац бир-бири билан узвий богланиб, бир-бирини тулдирган. Узун иктибослар, кайтариклар йук, фикрларнинг мантикий изчиллиги таъминланган.

Маколани сахифалаш ва дизайнида суратлардан унумли фойдаланилгани, фотоколлаж берилгани унинг таъсир кучини оширишга хизмат килган. Газетанинг биринчи сахифасида мавзуга оид фотоколлаж берилиб, маколанинг лид киси жойланган, кейинги сахифада эса олтита сурат ишлатилган. Хулоса килиб айтганда, муаллиф, фотомухбир ва сахифаловчи дизайнер хамкорлигида макола жуда чиройли такдим этилган. Демак, тахлилий-танкидий жанрдаги материаллар таъсирчанлигини оширишда ижодий хамкорлик мухим ахамият касб этади, деган фикрга келиш мумкин.

Бир гурух олимлар томонидан сухбат, тахлилий интервью, тахлилий суров, тахлилий хисобот хам тахлилий жанрлар сирасига киритилмокда. Бизнингча, бу жуда тугри. Масалан, кутарилаётган масала мохиятини тула очиб беришда сухбат ва тахлилий интервьюнинг роли маколадан кам эмас. Аксинча, кулай жихатлари куп. Чунки бунда журналист булаётган вокеликка нисбатан бевосита кахрамон муносабатини билиш, купчиликни кизиктираётган ёки очик колаётган саволларга расмийлар изохини олиш, айни пайтда унга публиканинг кандай кабул килаётганини етказиб, такрор реакциясини олиши мумкин. Шунинг учун хам хозирги кунда матбуот сахифаларида сухбатга кенг урин бериляпти. Урганаётганимиз "Халк сузи" газетасида "Бизнинг сухбат" номи остида махсус рукн очилган булиб, унда вазирлик, давлат ва нодавлат ташкилотлар рахбарлари билан долзарб мавзуларда тахлилий сухбатлар бериб борилади. "Аграр соуани модернизация цилиш ва саноатлаштиришда кластерлар локомотивга айланмоцда" сарлавхали сухбат ("Халк сузи" газетаси, 2021 йил 25 февраль, №40 (7820). куннинг энг мухим мавзуси булган пахта-тукимачиликда жорий этилаётган кластер тизими хакида эканлиги билан ахамиятли.

Тахлилий журналистикада мавзу тугри танланишида куп гап бор. Чунки "мавзу бевосита жамиятнинг долзарб ижтимоий буюртмасини публицист ифодаси оркали матбуотдаги чикишидир" [2, 63]. Агар мавзу буюртма асосида танланса, хаётий ходисаларга асосланмаса, шу куннинг муаммосини камраб ололмаса, у аудиторияда кизикиш уйготмайди. Балки одатий чикишлардан

бири булиб колади, холос. Шу жихатдан олганда, газетада мухокамалар марказида булиб турган кластер мавзуси кутарилганини журналистнинг биринчи ютуги, дейиш мумкин.

Маълумки, сухбатда масала савол оркали куйилади хамда савол оркали ечим топишга ундалади. Бунинг учун интервью олаётган мухбирнинг кутарилаётган мавзу буйича тасаввурга эга булиши етарли эмас. У мурожаат килинган сохани худди мутахассис сингари тушуниши, сухбатдоши билан "уз тилида" гаплашиб, иктисодий билими юкори эканлигини ишонтира олиши керак. Агар сухбатдошда журналист билимига нисбатан ишончсизлик пайдо булса, у гапни олиб кочиши, мавзудан чекиниши, аудиторияни чалгитиш оркали саволларга аник жавоб бермаслиги мумкин.

Мухбир Узбекистон пахта-тукимачилик кластерлари уюшмаси раиси, иктисодиёт фанлари доктори, сенатор Муртазо Рахматовга мавзуга кириш максадидада даслабки саволни умумийрок килиб, куйидагича берган: "Суубатимизни купчиликни цизицтирган савол билан бошласак. Айтинг-чи, аграр соуани модернизация ва диверсификация цилиш жараёнида нима учун айнан кластер усулидан фойдаланилмоцда? " Назаримизда, журналист бу билан шундок хам сохада ишлаб турган фермерлик харакати бор-ку, кластер усулига утишга кандай зарурат тугилди, демокчи. У сухбатни масалага гоявий ёндашуви асосида давом эттириб, навбатдаги саволни янада катъий килиб куяди: "Кластерлар фермерлик уаракати билан таццослаганда цандай устунликка эга? Аграр соуадаги янги усул уацида салбий фикрлар пайдо булишига нима сабаб булмоцда?" Шу тарика кластер тизимига нисбатан булаётган ишончсизлик сабаб ва омилларини излайди. Сохадаги мавжуд камчиликларни сухбатдоши тилидан эшитишга эришади хам. "Яширмаймиз, янгилик жорий цилинган жойда унча-мунча камчилик уам учраши табиий уол. Шу маънода, кластерлар тизимида уам айрим жузъий муаммолар кузатилаётгани бор гап. Аммо ривожланиш натижаларини таулил цилмай, бир томонлама фикр билдириш адолатдан эмас. Чунки халцимиз орасида «кластер» деб айтилаётган айрим пахта-туцимачилик ташкилотларининг иш юритиш шакли ва усули кластер моуиятига мутлацо тугри келмайди. Хациций кластернинг гояси ицтисодиётни цудратли, халцимизни бой-бадавлат цилишга царатилган".

Сухбатда айрим саволлар умумий тарзда берилгани хам сезилади. Аммо мухбир соха ривожига масъул рахбар мулокотда сунъийлик сезилмайди, сохани чукур билиши туфайли кенг жамоатчилик эътирозига сабаб булаётган жихатлар хакида асосли саволларни куяди ва бунга жуяли жавоб хам олади. Сухбат жонли ва самимий кечганини алохида эътироф этиш жоиз. Бинобарин,

"журналистикада фикрни шакллантириш ОАВнинг асосий вазифаси — жамоатчилик онгига таъсир этиш ва уни шакллантиришдан кейин иккинчи уринда туради. Шундай килиб, замонавий журналистиканинг бош вазифаси одамларда фукаролик жамияти талабларига жавоб берадиган, жамиятни демократлаштириш ва бозор иктисодиёти муносабатлари талабларидан келиб чикадиган ижтимоий-психологик сифатлар, карашлар ва ишончни шакллантиришдан иборатдир" [1, 160].

ХУЛОСА

Босма ОАВларда тукимачилик саноати масалаларини ёритишда тахлилий жанрнинг урнига каратилган тадкикотимизнинг дастлабки натижаларидан келиб чиккан холда, куйидаги таклифларни берамиз:

Биринчидан, тахлилий журналистикада жанрлар ранг-баранглигини таъминлаш керак. Газета ва журналларда, асосан, макола жанридан фойдаланилади. Хдтто маколага нисбатан ихчам хажмга эга булган корреспонденция хам жуда кам учрайди.

Иккинчидан, шарх, айникса, иктисодий шархни йулга куйиш зарур. Афсуски, бугунги кунда матбуот сахифаларида спорт шархлари берилади, холос. Камдан-кам холлардагина иктисодий шарх чоп этилади. Уларни хам жанр талабларига тулик жавоб беради, дея олмаймиз.

Учинчидан, журналист суриштирувини йулга куйиш зарур. Узбек журналистикасида суриштирув жанри ноёб ходисага айланиб колганига куп булган. Лекин унга булган талаб сунмаган. Боиси бу жанр купчилик илгамаган глобал муаммоларни олиб чикиш оркали жамиятга кузгу тутади. Йуколиб колган ана шу ойнани топиш миллий журналисткаси олдидаги асосий вазифадир.

Хулоса килиб айтганда, миллий манфаатларимиз нуктаи назаридан глобал ахборот бозорида узбек оммавий ахборот воситалари уз сузи ва таъсир кучига булиши керак. Бунга эса миллий медиамаконда хар кандай тахдидга муносиб жавоб бера оладиган тахлилий материаллар - контентлар яратиш туфайли эришилади. Демак, соха учун ракобатбардош кадрлар тайёрлаш, хак гапни гапиришдан куркмайдиган жасур журналистларни шакллантириш долзарблик масала булиб колаверади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)

1. Ворошилов В. В. Журналистика. Санкт-Петербург-2001. 216 с.

2. Горохов В.М. Закономерности публицистического творчества: Пресса и публицистика. — Москва : Мысль, 1975. 190 с.

3. Ким М.Н. Основы творческой деятельности журналиста. — СПб.: Питер, 2011. — 400 с.

4. Тертычный А. А. Аналитическая журналистика: учебное пособие. — Москва : Аспект Пресс, 2013. — 352 с.

5. Тертычный А.А. Жанры периодической печати. М.:Галерия, 2002.- с. 154.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Тошпулатова Н. Тахлилий журналистика. — Тошкент, 2019. 207 б.

7. Худойкулов М. Журналистика ва публицистика. — Тошкент: Тафаккур, 2010. 288 б.

8. Косимова н., Тошпулатова Н., Шофайзиева Н., Муратова Н. Босма ОАВ тахририятлари учун укув кулланма. — Тошкент, 2008. 77 б.

9. Журналистика, реклама, паблик рилейшнз. Лугат. Маълумотнома. — Т.: Zar qalam, 2003, 400 б.

10. Русча — узбекча лугат.// Масъул мухаррир Мадвалиев А. 1-жилд. — Тошкент: "Узбекистон Миллий энцеклопедияси" ДИН. 2013, 36-б.

11. Алламбергенова П. Журналистикада жанр масаласи.// Узбекистонда хорижий тиллар, 2020, № 1(30), 158-165.

12. Одамларнинг янгилик ва тахлилларга булган эхтиёжини тулдирмасак, буни бошкалар килади.// Gazeta.uz.2024 йил 13 январь. https: //www.gazeta.uz/uz/2024/01/13/media/)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.