CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY
e-ISSN: 1694-8688
№1(4)/2024, 217-230
ГЕОГРАФИЯ
УДК: 332.36: 007.2
DOI: 10.52754/16948688 2024 1(4) 27
TYromee4Y жаратылыш ресурстарды пайдалануунун
КЕЛЕЧЕКТYY ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫК БАГЫТТАРЫ
ПЕРСПЕКТИВНЫЕ ГЕОЭКОЛОГИЧЕСКИЕ НАПРАВЛЕНИЯ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ НЕВОЗОБНОВЛЯЕМЫХ ПРИРОДНЫХ РЕСУРСОВ
PROMISING GEOECOLOGICAL DIRECTIONS FOR THE USE OF NON-RENEWABLE
NATURAL RESOURCES
Эргашов Садирали
Эргашов Садирали Ergashov Sadirali
г.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.г.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Geographical Sciences, Associate Professor, Osh State University
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
тYгeнБeeчY жаратылыш ресурстарды паидалануунун
КЕЛЕЧЕКТYY ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫК БАГЫТТАРЫ
Аннотация
Бул макалада изилдее предмети болуп жаратылыш ресурстарын пайдалануу саналат. Жер бетиндеги жаратылыштык ресурстар менен калктын урбанизациялуу аянттарын геоэкологиялык езгечYЛYктерY каралды. 2022-жыл "Тоолордун экосистемасын коргоо климаттык туруктуулук жылы" болгондуктан тYгенбеечY жаратылыш ресурстарынан сарамжалдуу пайдалануу жолдорун аныктоо жумуштун максаты болуп эсептелинет. ЖYPГYЗYЛген изилдеелер ири елкелер Кыргызстандын жаратылыштык ресурстарын туура жана азыркы замандын урбанизациялык таасирин эске алуу жана баалоо мYмкYнчYЛYГYн берет. Илимдин бул багытындагы изилдеелер геоэкология жана тYгенбеечY ресурстарды туура пайдаланууда божомолдоо усулдары колдонулду. Жаратылыш ресурстарын туура пайдалуунун альтернативдик жолдорун табуу, келечекте геоэкологиялык илимдин терендеп енYГYШYне алып барат. Макалада Кыргызстандын аймактарында жаратылыш ресурстардын тYгенбеечY тYрлерYн пайдалуунун практикалык жыйынтыгы сунушталды. Изилдеенун жыйынтыгында теменкYдей жетишкендиктер болду: чон елкелерде, урбанизациялуу аянттарды 12 альтернативдик энергия алуу жолдору такталды. Регионал масштабда караганда Кыргызстан калкына тYгенбеечY ресурстарын колдонуу боюнча мамлекеттик программасын ишке ашырууда колдонууга болот. ТYгенбеечY ресурстарын оптималдуу пайдалануу езгечелYктерYн аныктоо жана талдоо мум^нчул^Г керсетYЛдY. Жаратылыштык ресурстарды пайдаланууда келечектеги геоэкологиялык жана альтернативдик багыттары иштелип чыкты жана сунуштар берилди.
Ачкыч свздвр: тYгенбеечY, урбанизация, мегаполис, экосистема, тYTYк, гелиоэнергетика, шамал энергия, биоэнергия, фотовольтика, коллектор, панел, биогаз, пеллет.
ПЕРСПЕКТИВНЫЕ ГЕОЭКОЛОГИЧЕСКИЕ НАПРАВЛЕНИЯ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ НЕВОЗОБНОВЛЯЕМЫХ ПРИРОДНЫХ РЕСУРСОВ
PROMISING GEOECOLOGICAL DIRECTIONS FOR THE USE OF NON-RENEWABLE NATURAL RESOURCES
Аннотация
Предметом исследования в данной работе является использование природных ресурсов. Рассмотрены геоэкологические различия природных ресурсов и урбанизированных территорий населения. Поскольку 2022 год обеявлен «Годом защиты горных экосистем и стабильности климата», целью работы является определение путей рационального использования неисчерпаемых природных ресурсов. Проведенные исследования дают возможность рассмотреть и оценить природные ресурсы Кыргызстана в крупных странах и влияние современной урбанизации. В исследованиях в этой области науки использовались методы геоэкологии и прогнозирования для правильного использования неисчерпаемых ресурсов. В статье представлены практические результаты использования неисчерпаемых видов природных ресурсов в регионах Кыргызстана. В результате исследования были достигнуты следующие достижения: В крупных странах определены 12 альтернативных источников энергии для урбанизированных территорий. В региональном масштабе его можно использовать при реализации государственной программы по использованию неисчерпаемых ресурсов для населения Кыргызстана.
Abstract
The subject of research in this work is the use of natural resources. The geoecological differences between natural resources and urbanized areas of the population are considered. Since 2022 has been declared the "Year of Protection of Mountain Ecosystems and Climate Stability," the goal of the work is to identify ways to rationally use inexhaustible natural resources. The conducted studies provide an opportunity to consider and evaluate the natural resources of Kyrgyzstan in large countries and the impact of modern urbanization. Research in this field of science has used geoecological and forecasting methods for the proper use of inexhaustible resources. The search for alternative ways to properly use natural resources will lead to in-depth development of geoecological science in the future. The article presents practical results of the use of inexhaustible types of natural resources in the regions of Kyrgyzstan. As a result of the study, the following achievements were achieved: In large countries, 12 alternative energy sources for urbanized areas were identified. On a regional scale, it can be used in the implementation of the state program for the use of inexhaustible resources for the population of Kyrgyzstan.
Ачкыч свздвр: возобновляемые источники урбанизация, мегаполис, экосистема, пеллелеты.
энергии, Keywords: renewable energy sources, urbanization, metropolis, ecosystem, pellets.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Киришуу
Адам баласы мурдатан тYгeнYYЧY жаратылыш ресурстарын ашыкча пайдаланып келгендиктен ХХ кылымга келип экологиялык шарты начарлап кетти. Ошондуктан тYгeнбeeчY жаратылыш ресурстарын пайдалануу жолдорун табуу менен кеп мамлекеттер, eнYГYп келе жаткан мамлекеттер экологиялык таза продукцияны жана энергияны eндYPYY жолуна eткeн. Жер бетинде eнYГYп келе жаткан мамлекеттерде 600 млн. шаарда жашоочу калктар тeмeн сапаттагы энергия жана продукцияларды пайдаланышып келген. Ага чейин жер бетиндеги урбанизация тарыхый убакыттардан тeмeнкYдeй типте болуп келген:
• 50-100 адамы болгону калктуу пункттар (10 миё жыл мурда);
• кичи шаарлар (б.з.ч. 4 миё жыл мурда);
• ири шаарлар (1 млн адам, б.з.ч. 10 миё жыл мурда);
• мегаполистер (ХХ кылым, 10 млн. адам);
• агломерациялар (калктуу пункттардын системасы, ХХ кылым);
• урбанизациялык ореалдар (ХХ кылымдын акырында);
- урбанизациялуу мамлекеттер (XXI кылым, Улуу Британия, Батыш Европа). Урбанизациялуу ореал - Бостон-Вашингтон эсептелип, 500 шаар кирет. Орусия шартында XVI кылымда Москва шаарында архитектуралык жана бак искусствосу менен кeрктeндYPYлгeн. Эзелтен шаарда калктын турмушун жакшыртуу YЧYн суу тYTYктeрYнeн пайдаланылган, бай жана кембагалдар YЧYн мончолор пайдаланылган.
Европанын башка шаарларында да шаардын аймагында калктын коммуналдык шарттарын жакшыртуу YЧYн жер экосистемаларын жана анын ресурстары ашыкча пайдаланылганы белгилYY. Ошондон улам, экоиз белгилери калктардын жашоосунда болуп келген. Экологиялык издерди eнYктYPYYДe АКШда бир шаар айланасындагы кeптeгeн аймактардын экологиялык байлыктарын ташып келYY менен жакшы жашашкан. Мисалы, Токио шаарынын экологиялык изинин аймактары бYткYл Япониядан 1,2 жолу ^шук кылган.
Материалдар, изилдеенун усулу
ДYЙнeдe ири мегаполис шаарлар eсYп чыкты. Аларга Токио, Нью-Йорк, Осака, Париж таандык. ХХ кылымга келип шаарларды экологизациялоо иш-чаралары Кытайда жYргYЗYлгeн. Далянь шаарында 1995-жылы 100 дeн ашуун ишканаларды шаар айланасына курдурулган. Анын натыйжасында, шаар борборуна булгануулар азыраак болгон. Шаардын борборлорун жашылдандыруу иш чаралары жакшыртылып, экологиялык теё салмактуулукту тYЗYYДe 4050% токойлор тигилген. ХХ кылымда урбанизациянын кецеЙYYCY менен шаарларда энергия алуунун eзгeчe типтери пайда болду (1-жадыбал).
№ Калктуу пункт жана урбанизациялар Тарыхый кылым Шаарлардын эко варианты Энергия алуу булагы
1 Калктуу пункттар (50100 адам) 10 мин жыл мурда Табийгый шарт Отун
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
2 Кичи шаарлар Б.з.ч. 4 мин жыл * Жыгач ж.б
мурда
3 Ири шаарлар Б.з.ч 10 мин ж. Жашыл ареал КeмYP ж.б
мурда (1млн.к)
4 Мегаполистер ХХ кыл. 10 млн.к Шаар айланасы Гелиоэнергетика
жашыл. 40-50
ХХ кыл. ортосу
5 Агломерациялар Метро курулуш ГеоактивдYY булактар
ХХ кыл. акыры
Шамал энергоактив
6 Урбанизация Жашыл чeйрe тeмeн курулуш
ХХ1 кыл. (Б.Европа)
Биоэнергетикалык
Жашыл катмар, курулуш
7 Урбанизациялуу Бостон - Вашигтон шоссе
мамлекеттер (500- шаар)
Биогаз eндYPYY,
Инфраструктура, гелиоэнергетика ж.б
8 Урбанизациялуу ареал вертикал eсYY
Урбаэкология болгон шаарлардын экологиялык инфраструктурасын жакшыртууда жашыл кeчeттeрдY кeбeйтYY; экологиянын талабына ылайык имараттарды куруу жана алардын жанында жашыл катмарларды TYЗYY; жер астындагы метролорду куруу; шосселYY жолдорду куруу ж.б. кирет. Шаардын курулушунда калктын жыргал жашоосу YЧYн температура, аба нымдуулугу ж.б. жашыл чeйрeлeрY эске алынат.
Айрыкча, шаар имараттары суук мезгилде жылуу болуусу YЧYн жана экологиялык таза болуш YЧYн тeмeнкYлeр аткарылат:
• Гелиоэнергоактивдик курулуш. Мындай курулуштун эки варианты бар: имараттын YCTYндe кYн нурунун коллекторлору коюлат же кYн нурунун фотоэлементтик курулмалары пайдаланылат. Мисалы, Германияда 10 миё м2 аймактагы YЙYHY кYн батериясы менен жылуулатат.
• Шамалэнергоактивдик курулуш. Имараттын YCTYнкY чатырына шамал паректери орнотулат жана анын кыймылы менен жылуулук алынат.
• Геоактивдик имарат. Шаардагы имарат астына электр энергия берYYЧY курулмалар коюлат. Анын эсебинен YЙДYн ичи жылуулантылат. Мисалы, Исландия мамлекетинин Рейкьявик шаарында пайдаланылат.
• Биоэнергоактивдик курулуш. Гелиоэнергетиканын башка варианты биогаз колдонулат. Мында eсYмдYк калдыктары, жаныбарлардын калдыктары ж.б. катуу биокалдыктар колдонулат.
Шаарларда инженердик курулуштар курулганда ашыкча ызы-чуулардан сактануу маселеси кeрYлeт. Жалпысынан шаарлардагы жашоону экологиялык жактан караганда биосферага зыяны кeбYрeeк тиет. Анткени, Одум Ю. белгилегендей «шаарлар биосферанын паразиттери» - деп караган [121, №4]. Ошондон улам, шаарлар экологиялык жактан керектуу
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
тапшырманы аткарууга тийиш: шаар калкынын жашоо шартын экологиялык жактан жакшыртуу жана шаардын айланасындагы экосистемаларга терс таасирин берYYCYн азайтуу зарыл.
ДYЙнеде энергияны алуу YЧYH кемYP кычкылдык ресурстар пайдаланууда. Алардын азайып кетYYCY коркунучтуу болсо, экинчи тарабы атмосферада кемYP кычкыл газы кебеЙYп кетYYДе. Бул ез кезегинде казылма байлыктарды аз пайдаланууга жол ачат. Азыркы кезде жыгачтарды пайдалануу кедей мамлекеттерде гана уланып келет. XXI кылымда биожылуулукту пайдалануу эффект берYYДе. Биологиялык вариантта энергия алуу биогаз, биомунай, биодизель сыяктуу органикалык заттар колдонулат. Бул заттар экологиялык жактан нел таштанды денгээлин тYзет. Ошондуктан, кээ бир мамлекеттер: Улуу Британия, Австрия ж.б. терс есYYЧY - тал сыяктуу биомасса берYYЧY есYмдYктердY 15 жыл естYPYп, андан биожылуулук алышууда. Ошондо атмосфераны булгоо аз деёгээлде журет. Эё экологиялык таза болгон биогазды органикалык калдыктарды кайра иштее менен алышат. КебYнче жылуу алкактагы мамлекеттерде биогазды кеп алышат. Алардын ичинен Кытай эё кеп биогаз курулмаларын колдонот. 64 миё биогаз станциялары колдонулуп, 60% автобус паркы иштетет. Индияда дагы бул тармак ылдам есYYде.
Биогаздык алууда жаныбарлардын кеёYнен алуу менен эки кейгей: арзан энергия алуу жана жаныбарлар жана канаттуулардын калдыктары утилизация кылуу иши аткарылат.
ДYЙнеде жYЗдеген чоё биогаз ендYPYYЧY заводдор кеёдY кайра иштетет. Мисалы, Германияда 500 заводдор иштейт. Швецияда эт комбинаттарынан чыккан калдыктардан биогаз алынат. Ал газды атайын кысылган темир идиштерде сакталынып, автомашина жана поезддерди жургYзууде колдонулат.
Биомунай. Бул биожылуулук алуунун жаёы жолу эсептелет. Ар турдYY сырьёну пайдаланып, химиялык кайра иштетYY жолу менен биомунай ендYPYлет. Канаданын Онтарио провинциясында ар тYрдуу сырьёдон суткасына 200 т ендYPYлет. 1 т калдыктардан 600-800 кг биомунай алынат жана автотранспорт YЧYн колдонулат.
Биоэтанол. Бул XXI кылымдын экологиялык жактан таза болгон бензини (э-ун маркасы бардык автомобилдерде иштетилет). Биоэтанол жандырылганда техникаларды иштетYY менен бирдикте атмосфераны булгабайт. 2005-жылы этанолду 5% гана колдонулган. Келечекте жаёы энергияны пайдаланууда «биоэтанолдук революция» доору жYрмекчY. Бул продукцияны Бразилияда кант камышынан, АКШда жYгерYден, Европа мамлекеттери буудай калдыктарынан алышат. Негизги себеби, бензиндин кымбат болгондугунда жана атмосфераны же айлана-чейренY аз булгоого етYY маселе болууда. Бирок, биоэтанол ендYPYYде айлана-чейреге зыян жагы тропикалык токойлорду кыйып, анын ордуна биоэтанолдук плантация эгиндеринин аянттарынын кебейгендYГYнде. Мисалы, Бразилияда жылына 325 миё га жаёы аянттар тYЗYЛYYде. Бул керсеткYч 2025-жылга барып 5 жолу ашат.
Кээ бир мамлекеттерде модификациялык организмдер жана бактерияларды пайдалануу менен биоэтанол алуунун жолдору изилденYYде.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Биодизель. Энергия алуунун альтернативдик жаёы варианты eсYмдYктeр жана жаныбарлардын майларынан биодизель алуу эсептелет. Азыркы кезде Европа жана Кытай аймактарында мындай энергия алуу жолго коюлган. Анда рапс eсYмдYГY, жYгeрY, соя ж.б. майлары кеёири колдонулат. Бирок, аларды eстYPYY YЧYн дагы азот минералдык жер семирткичтери ж.б. колдонулат жана айлана-чeйрeнY булгоо улана берет. Бирок, Европа мамлекеттеринин азык-тYЛYк коопсуздугу YЧYн жагдай eзгeрYЛYШY мYмкYн.
Индонезияда 2020-жылы пальма майын алуу ишканасы курулат. Анда 98% токой кыйылат. Натыйжада биологиялык ар тYPДYYЛYк азайат, азык-тYЛYк коопсуздугу начарлайт жана атмосферанын булгануусу eсeт [1].
Мамлекеттерде автоунаанын абага зыяндуу газдарды чыгаруусун кыскартуу YЧYн суутекти пайдалануу маанилYY болууда. Локалдык деёгээлде Лондондогу автоконцернде абаны булганышына каршы жана ызы-чууну жоюу боюнча суутекти колдонуу менен жYPYYЧY автобустарды пайдаланылат. Автобуста 6 газ баллондо суутек сакталат жана машина иштегенде сыртка суу буулары гана чыгып турат.
Ошентип, биожылуулук алууда азык-тYЛYк маселеси чечилбейт жана туруктуу eнYГYY начарлайт.
КYндYн энергиясынан айыл чарбада (ССУ) пайдалануу каралган. Атайын курулманын жардамында продукция eндYPYп алуунун техникалык ыкмасы зарыл болууда.
Энергияны алуунун негизги булактары катары кYндYн жылуулук системасынын компоненттери маанилYY. Анда активдYY жана пассивдYY KYHДYH жылуулук системалары роль ойнойт. Анда техникалык курулмалар колдонулат. Негизинен, коллекторлор иштетилип, анын KYЧY менен суу жана аба ысытылат.
^н коллекторлору температураны жылытышына карап тeмeн температурадагы, орточо температурадагы жана жогорку температурадагы деп бeлYштYPYлeт. Анда жылуулук ташуучу курулмалар колдонулат. Мисалы, гликоль суюкту жылытат.
Суюктук коллекторлору 4 типке бeлYнeт. Алар чарба тармактарында техникалык-экологиялык багытта пайдаланылат (чарба тармактарында шартына карап суу - бак -аккумулятору курулмалары пайдаланылат, андан сырткары TYTYK куурлары, ар TYPДYY баскычтарды, жылуутуучу курулмаларды, ^н меши ж.б. иштетилет) [2].
КYндYн нурунун энергиясынан пассивдYY системада YЙДYн ичин жылытууда колдонулат. Андай усулду суук мезгилде боз YЙдe, кыштан салынган YЙДYн YCTY чeл шартында жылуулантып келинген.
Адам баласынын жагымдуу шартта жашоосунда eнeр жай менен айыл-чарба тармактарынын eнYГYYCY маанилYY. Бирок, адам баласынын eзY YЧYн эмес жаратылыш чeйрeнY коргоо менен энергияны пайдалануу роль ойнойт. Энергияны пайдаланууда ХХ кылымда АЭС, ГЭС, ЖЭС ж.б. пайдаланылды. Бирок, алар айлана-чeйрeгe зыяндуу катуу,
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
суюк, газ сымал, ар кандай химиялык заттарды KeÔYpeeK чыгаруу менен зат айланууну 63repTYn жиберYYДe.
XXI кылымда адам баласы геотермалдык жана гелиотермалдык энергия булактарын техниканын жетишкендиктеринин негизинде пайдаланууга eттY. Жердин 2-3 км тереёдигинде суунун температурасы 50-100 градус болушуна радиоактивдYY жараяндар себепчи. Аны адам баласы пайдаланып келYYДe. Мисалы, Камчаткада иштеп жаткан геотермалдык электростанциянын кубаттуулугу 5 МВт. Ушул сыяктуу энергия алуучу булактар бeлeк региондордо да кездешет.
Акыркы жылдарда кYндYн нурунан пайдалып, энергия алуу eстY. КYндYн энергиясын eндYPYYЧY техникалык курулмалар менен жылуулук пар тYTYктeрYHYн жардамында керектeeчYлeр пайдаланат. Фотоэлектрдик техникалык курулма менен KYHДYH нурунун чагылышынан атайын батереяларга аккумуляция кылынып, энергия алынат. Мында 50 км2 аймактагы KYЗГY керектелет, ошондуктан кымбат наркта eндYPYЛYШY эске алынат. Мындай жол менен экологиялык таза энергия алуу келечекте eнYгeт.
Япониянын аймактарында геостанционардык орбитада KYHДYH энергиясын батареяга жыйноону 2030-жылга ишке киргизилет. Аны микротолкундук системага жeнeтYЛYп, Хакайдо бетинде антенна менен алынып, электр энергияга айландырылат. Бул энергия менен 500 y^ бYлeнYн бeлмeлeрYн ысытууга болот. Бул ыкма дагы экологиялык жактан эё YнeмдYY жана зыянсыз болууда.
ДYЙнeлYк энергетикада KYH энергиясыны 60 мамлекет пайдаланууда. Kyh энергетикасынын - фотовольтика (ФВ) жана гелиотермалдык тармагы eнYккeн болуп, керектYY техникалык курулмалар менен пайдаланылат. Kyh - энергетикалык комплекстин структурасында 4 тип: Kyh - энергетикалык комплексти толук пайдалануучу мамлекеттер; Kyh - энергетикалык фрагменттелген комплексин пайдалануучу мамлекеттер; Kyh -энергетикалык комплекстин-транспланттык багытта пайдалануучу мамлекеттер жана ^н-энергетика комплексинин импорттук элементинен пайдалануучу мамлекеттер. Аларга тeмeнкYлeр: АКШ, Германия, Япония, КЭР, Канада ж.б. кирет [3].
Эгер жогорудагыдай багытта энергия алууну улантуу eнYГYп келе жаткан мамлекеттерде жолго коюлса, токой, суу, мунай, газ ж.б. ресурстар сакталат жана экологиялык теё салмактуулуктун бузулушунун алды алынат.
ТYгeнбeeчY ресурстардан анын ичинде деёиз суунун кeтeрYЛYYCY жана кайталануусунан энергия алуу зарыл. Бул жараянда суу тYTYктeр менен кeтeрYЛгeндe же артка кайтканда генераторлорду кыймылга келтирип, электр энергиясы алынат. Эё ири станция Франциянын Ла-Манш кысыгындагы Раис дарыя куйулмасында иштейт.
Океандагы толкун кYЧYнeн пайдаланылып, электр энергиясы алынат. Бул багытта АКШ, Япония, Орусия иш жYргYЗYп келет.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Шамал KY4YH6H энергия алуу Германия, Дания, АКШ, Швеция мамлекеттеринде енуккен. Алсак, шамал энергетикалык курулма Швецияда иштейт. Анын кубаттуулугу 2 МВт [4]. Жогорудагы мамлекеттердеги иш-чаралар келечектеги башка мамлекеттерде дагы пайдаланылмакчы.
Унаа тармагында жаёы усул менен суутекти пайдалануунун натыйжасында энергияны пайдалануу жолго коюлмакчы. Аны ишке ашырууда кептеген чыгымдар жумшалат. Ошондуктан, келечекте енYГYШY шексиз. Акыркы кездерде АКШда, Японияда электромобилдерди пайдалануу жолго коюлду. Алар никел-цинк батарея менен иштейт. Ушул сыяктуу жаёы техникаларды жана курулмаларды энергия алууда пайдалануу келечектYY жана экологиялык жактан таза эсептелет.
КYндYн пассивдик системасында теменкY компоненттер: ете жарыктуу жылуулук изоляцияланган компоненттер (терезе), «энергиянын аккумляторлору» (YЙдYн дубалы) ж.б. Мындан ары калк YЧYн курулуучу имараттарда жогорудагыдай пассивдYY энергиялар Орто Азия жана Кыргызстанда колдонулууга мYмкYнчYЛYктер бар. Бул ез кезегинде техникалык-экологиялык жагдайда эффект берет.
Кыргызстандын тоолуу шартында кYндYн нурунан энергия алуунун мYмкYнчYЛYГY бар. Жаёы техникалык курулмаларды даярдоо менен энергетикалык кейгейдY чечууге 10 дон ашуун курулмалар, жаёы конструкциялар аныкталып, кээ бирлери жаратылган. Алар (СВК) сууну жылытып берYYЧY техникалык курулма ж.б. [5].
Кыргызстандын тоолуу климаттык шарттарында экологиялык таза жана жылуу сууну пайдаланууда кYндYн энергиясына пайдалануу маанилуу. Кыргызстан калкынын 4% ы ысык суу менен камсыздалган. Мындан ары техникалык курулмаларды пайдаланып, курулмалардан (СВУ) болуп, ал эки блоктон тYЗYЛген. Аларды суу ысытууда пайдаланылат [6].
0нYГYп келе жаткан Кыргызстандын тоолуу аймактарында кичи сууларда гидравликалык энергия алуу багыты ишке ашмакчы. Мында тоолуу жашоо пункттарындагы чабандар, токойчулар YЧYн микрогэсти, биротор гидротрубинадан пайдалануунун экологиялык маселеси есту [7].
Кыргызстандын дээрлик бардык аймактарында электр энергиясын Yнемдее максатында маал-маалы менен жарыкты ечYPYYлер болуп жаткандыгы чындык.
Бирок электр жарыгы ечYPYЛген учурда илгеркидей шамчырак, майчырак жана ташфонарлар менен жарытып отурган замандан акырындап арылып, элибиз заманга шайкеш заманбап жарыктандыруучу жабдыктарды колдонуп келе жаткандыгы байкала баштады, б.а. кез-кези менен электр энергиясына чектеелер киргизилери менен карапайым калк каранёгыда калбаштын тYPДYY айла-амалдарын издеп жаткандыгына кYбе болуп келYYДебYЗ.Алардын ичинен эё эле сарамжалдуу жолдорунун бири болуп, ^н энергиясынан электр энергиясын алып берYYЧY кYн батареясын пайдалануу жакшы натыйжа берип жаткандыгын айрым адистер белгилешYYДе. Ошондуктан, бул жабдыктардын пайдалуулугу, YЙ-бYлееге канчалык пайда
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
алып келерин жана анын кемчиликтери менен артыкчылыктары туурасында азын оолак кеп кылууну туура деп таптык.
Бул техникалык жабдуулардын экологиялык жактан керектYY жагдайлары жана кемчилдиктери бар:
Артыкчылыктары;
• Экологиялык таза, б.а.анын зыянсыздыгы.
• Каалаган жерге ( тоого, талаага) ташып жYPYYгe ыёгайлуулугу.
• Бензин сыяктуу утуру толуктап турбагандыгы (жытсыздыгы).
• Узак мeeнeткe чейин иштeeсY. (20-25 жылга).
Кемчиликтери;
• Экономикалык жактан салыштырмалуу eздYк наркынын кымбаттыгы.
• ТYЗ тийген KYH нурунан гана электр кубатын иштеп чыгаргандыгы.
• 3) КeбYрeeк кубуттуулуктагы энергияны алуу YЧYн чоё eлчeмдeгY, кeлeмдeгY жер
аянтын ээлеши.
• Батареянын бетине тYшкeн чац же болбосо кардын убактылуу тоскоолдук бериши.
Казакстандын Актау аймагында атомдук электр станция курулууда. Анткени, мамлекетте уран кенинин запасы 6 аймакта орун алган. АЭС ке коопсуз жаёы типтеги реакторду Орусия менен бирге куруу 2020-жылга пландалууда [8].
ТYгeнбeeчY жаратылыш ресурстарды пайдалануунун келечектYY техникалык-экологиялык аспектилери бар. Анткени, Смил В. жана Карл Попперлердин ХХ кылымдагы энергетиканын eнYГYYCYнe тийиштYY пикирлери бар (6 миф). Адам баласы келечекте eз жашоосунда тeмeнкYдeй долбоорлорду колдонуусу жYрмeкчY:
1. Электромобилде жYPYY. Алгачкы электромобиль 1920-жылдары куралган. 1990-жылдан тартып, мунай ресурсу менен жYPYYЧY автоунаа чыгарылган. Алар абага кeмYP кычкылды чыгаруусу менен зыяндуу болгон. 20 жылдан кийин адам баласы электромобилдин моделин тапкан. Техниканын кыймылы ички KYЙYY жараяны менен коштолгон болсо да, Смил тарабынан электромобилдин модели ачылган. Электромобиль унаасы электроэнергияны кeп талап кылат. Ошондуктан, чоё аккумляторлор тармагы менен кубаттандырылат.
2. Атомдук арзан электр энергия 1950-жылдан баштап электро станциялар менен жаёы реакторлор иштетилген. 1960-жылдан тартып атомдук энергетика eсYп чыкты. Анда АКШда 100 реакторлор иштеген. ДYЙнeдe 400 реакторлор иштеп, айлана-чeйрeгe ядролук таштандыларды жана калдыктарды берип турду. Кeптeгeн АЭСтер ишке кирди. Айрыкча, эё чоё Чернобыль, Фукусима ж.б. АЭСтер экологиялык чeйрeгe ашыкча зыян берди.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
3. Келечекте шамал жана кYндYн энергиясын пайдалануу. Смил тарабынан кYндYн энергиясынан пайдалануу экологиялык жактан жагымдуу келет. Бирок, инвестиция тартуу кеп маселе жаратат.
4. Шамалдын кYЧYнен пайдалануу менен кептеген шаарлар, енер жай тармактары колдонууда. Шамал энергетикасы 2007-жылы Данияда 13%, Испанияда 12%, Португалияда 7% енYккен. Калган мамлекеттер дагы шамал энергетикасынан пайдаланганда экологиялык шартка кемек болот.
5. Биологиялык отунду пайдалануу. Смил бул багыттын акырын есYYCYне токтолгон. Анткени, энергия алууда чоё аянттар ишке кирYYCY керек. Алсак, жYгерYден биоэнергия алууда азот кеп себилет о.э. 60% топурак езгерYЛYп, жуулуп кетет ж.б. Мындай абал кант кызылчасын, майлуу пальманы ж.б. ендYPYYДе ТYштYк Америка жана Азиядагы мамлекеттерде ишке ашууда.
6. Смил керсеткендей биоотундун экинчи мууну - есYмдYктердYн калдыктары топуракка жер семирткич катары ташталуусу керек.
7. Мунайдын тYгенYYCY. Смилдин пикиринде мунай ресурсу кеп жылдарга чейин маанилYY боло берет. Эгер мунай тYгенYп калса ДYЙнелYк экономика жабыркабайт. Анткени, мамлекеттер традициялуу булактарды пайдаланат. Ошондон улам автоунаалар бензинди колдоно берет.
8. Смил кемYP кычкыл газды атмосферада сакталуусун эске алган жана ага адамдын чарба жYргYЗYYCY терс таасирин берет. Ал тYШYндYргендей адам баласы токой кечеттерYн кеёейтYYДе. Токой 10 жашта болгонго чейин кемYP кычкыл газын нормада берет. 30 жылдан жогорку жаштагы токойлор атмосферадан кемYP кычкыл газын ала баштайт [9].
ХХ кылымдын аягына келип калктын кебеЙYYCY менен байланыштуу энергияны ездештYPYY 50 жолу естY. 2020-жылга барып, жалпы энергияны пайдалануу 1,5 жолу жогулайт. Ошону менен гана бYTYп калбай андан ары да жогулайт. Негизги себеби, автомобилдердин кебейгендYГY эсептелип: азыркы кезде 900 млн. автомобиль болсо, 20 жылдан кийин 1,5 млрд. ка жетет.
ДYЙнеде 80% энергия водороддордон (мунай, газ, кемYр) алынат. Ошондуктан, жаратылышты коргоо тармактарынын экологиялык абалын жакшыртууда альтернативдик багыттар аныкталууда.
Альтернативдик энергия булактарынан: шамал энергетикасы, гелиоэнергетика ишке ашса, 2025-жылы 25% дYЙнелYк энергия ендYPYлет. Мында кYндYн коллекторлору колдонулат, фотоэлементтик багыт, биоотун, биогаз (Индия), биоэтанол (АКШ, Британия), микрогидроэнергетика, гидротермалдык энергетика, суутек энергетикасы колдонулат.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Мындан ары eHYKKeH мамлекеттерде тYгeнбeeчY жаратылыштык ресурстарды пайдалануу тeмeнкY багыттарда жYргYЗYлeт:
• Шамал энергетикасы. Эл аралык деёгээлде мындай традициялуу эмес энергия булагы кеёири колдонулууда (ВЭУ). Мунайга салыштырмалуу шамалдан пайдалануу 8-14% га eCTY (2009). Орусиянын Ыраакы Чыгышында шамал ресурсунан пайдалануу eœeH.
• Гелиоэнергетика. ДYЙнeлYк энергияны eндYPYYДe KYHДYH энергиясынан пайдалануу 2020-жылга барып 20% га eсeт. КYндYн энергиясын аккумуляциялоодо 3 курулма тиби (техника) колдонулган:
• kyh коллекторлору (KYH-жылуулук);
• фотоэлектрикалык курулма (ФЭП);
• KYЗГYHY пайдалануучу концентраторлуу kyh электростанциясы;
Мында кeбYнчe YЙДYн YCTYнeн жылуулук алынат, айыл чарба продуктуларын, мeмeлeрдY кургатууда пайдаланылат. Бул багыт Японияда, Израилде, ТYркияда, Грецияда, Мисирде, Кытайда, АКШ да пайдаланылат. Россия Федерациясынын аймагында 40% пайдаланылат. Фотоэлектрдик курулмасы пайдаланылып, электр энергиясы eндYPYлeт. Kyh электростанциялары иштетилгенде KYHДYH энергиясы ^згу аркылуу алынат. 2007-жылы 10,5 миё МВт энергия алынган. Бул энергия ФЭП тин энергиясынан 5-7 эсе арзан eндYPYлeт. Гоби чeлY, Сахара чeлYндe eнYктYPYY каралууда. Муну менен суу жетишсиздигин жоюуга болот. Алар ишке ашырылса пальма жыгачтарын кыюу токтойт жана экологияга салымы жакшырат.
3. Биожылуулук (гелиоэнергетиканын биологиялык варианты). Фотосинтез жараянынан пайда болгон биокалдыктар колдонулат. XXI кылымда «биоотундук бум» болууда себеби, мунайдын кYЙYYCYнeн кeмYP кычкыл ашыкча чыгып, климаттын жылуулануу жараянына таасир берет. Мисалы, Бразилияда, Малайзияда тропикалык токойду кыюу эсебинен биоэтанол алынат. Индияда дагы 2020-жылга 98% токой кыйылуусу кYTYлeт.
4. Биомасса отун катары. БYГYнкY кYнгe чейин кeпчYЛYк eлкeлeрдe дарактардын шёге^ отун катары пайдаланылат. ДYЙнeдeгY 2 млрд. калк аз камсыз болгондуктан ушундай отунду колдонушат. Анын натыйжасында абанын курамы eзгeрYлeт. Мисалы, тропика аймактарындагы антропогендик таасир жана TYTYHДYH таасири менен маймыл сымалдар жана башка айбанаттар eлYYДe. Ал эми Орусия аймагында пеллет, «брикет» отун катары ^п кYЙдYPYлeт. Натыйжада жылына 20-30 млн. т таштанды иштетилет.
5. Биогаз. Буларга органикалык калдыктар кирип, аны микробиологиялык жактан кайра иштеп чыгарылат (кeё, адам кeёY ж.б.). Алардан алынган заттар - метан эсептелет. Бул эё экологиялык таза энергия берет. Аны eндYPYYчe Кытай, Индия алдыёкы орундарга чыкты. Анда 3 экомаселе: 1) таштандылардан арылуу; 2) энергия алуу; 3) органикалык жер семирткич алынат.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
6. Биоэтанол. Аны ар кандай органикалык калдык, таштандылардан ендYPYYге болот. 2005-жылы 45 млн. т. биоэтанол ендYPYЛген. ДYЙне боюнча бир жылда ендYPYY 5% га ескен. Бризилияда болсо кант камышы калдыгынан биоэтанол ендYPYлет. АКШ да жYгерYHYн эсебинен биоэтанол алынат.
2025-жылга барып биоэтанол ендYPYY 5 эсе кебейет. Себеби, ещккен мамлекеттерде мунай жетишсиз болгондуктан, мунай наркынын жогорулагандыгына байланыштуу болууда.
Келечекте органикалык калдыктардан микроорганизмдерди пайдалануунун жаёы технологиясы табылмакчы. Анда энзима пайда кылуу менен органикалык калдыктардан энергия алууга болот. Ошондой эле, биоэтанолду пайдалануучу автомобилдер чыгарылат.
Биодизель. Бул есYмдYк жана жаныбарлардын майы эсебинен ендYPYлет. Азыркы кезде Европада, Кытайда рапс есYмдYГYHYн майынан алынат. Мындай технологиялык ыкма менен биодизель эки эсе арзан болот. Украина, Беларуссия ушул жол менен рапс аймактарын кеёейтYYДе. Тропика аймактарында пальмаларды кыюу жолу менен биодизель ендYPYY жYPYYДе. Анын натыйжасында геоэкологиялык зыяндар болууда.
Бионефть. 0нYккен мамлекеттерде анын ичинде автоташтандыларды, деёгелектердY, пластиканы, саманды кайра иштетYY эсебинен ендYPYлет.
Микроэнергетика. Кичи ГЭС тердин эсебинен энергия алынат. Алар чоё ГЭС терге караганда экологиялык зыян келтирбейт. Кептеген ири мамлекеттерде: Кытайда 100 миё, Индияда 22 миё, Японияда 1300, Италияда 1200, Германияда 800 кичи ГЭС тер курулган. Орусиянын ТYндYк региондорунда Башкырстанда курулган.
Гидротермалдык энергетика. Жер алдынан чыгуучу ысык булактар, гейзер ж.б. энергия алынат. Булар экологиялык таза тармак эсептелет. Бул багыт Исландияда, Филиппинде, АКШ да, Мексикада енYккен. АКШ да бир жылда ГеоТЭС тен 2 миё МВт энергия алынат. Орусиянын Камчатка, Куриль, ТYндYк Кавказ аймактарында ендYPYлет. Бирок, бул тармактардын чыгарган суусу шор болгондуктан бир аз зыян келтирилет.
Суунун тартылуусу жана кайтуусу (ПЭС) энергетикасы. Бул тармактар деёиз жээги, дарыя жана кел жээгинде куруп пайдаланылат. Суунун кетерYЛYYCY жана тартылуусу жээкте 10 метрден кем эмес болот. Мындай тармактар Францияда, Орусияда жакшы жолго коюлган. Мисалы, Ак деёиздин жээгиндеги ПЭС тин кубаттуулугу 400 КВт.
Суутек энергетикасы. Альтернативдик бул тармак XXI кылымда ири мамлекеттерде енYГYYДе. Аны ендYPYY ыкмасы суунун гидролизи жана метандын катализи (газ, кемYр) жана суу буусу керектелет. Электрохимиялык реакция менен атмосферага зыяны билинбейт, болгону суу буусу чыгып турат. Мындай ендYPYштер АКШ да, Японияда, Кытайда енуккен [10].
Биосфераны бузуучу эё негизги фактор энергетика эсептелет жана ал жараяндын таасири менен жердин климаттык жылууланышы уланат.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Адам баласынын баардык континенттердеги техногендик мYнeздeгY чарба жYргYЗYYCY менен алынган энергиялары шашылыш болгондуктан экосистемалардын назик, eз ара тыгыз байланыштарына зыян берет. Ошондуктан, мындан ары жаратылыштык ресурстардан экологиялык мYнeздeгY альтернативдик eндYPYш багыттарын колдонуу жагымдуу эсептелет.
Корутунду
1. Эзелтен калктын шаарларда топтолуусу менен анын топтолуусу менен анын экологиялык шарты начарлап, жашыл катмарларды TYЗYY, шоссе, метро куруу жана жылуулук болгон имараттардын курулушу eнYккeндYГY аныкталды.
2. Жаратылыш ресурстарын геоэкологиялык жагдайда пайдаланууда 12 альтернативдик жол менен энергия алуу жана колдонуу сунушталды.
3. Кыргызстанда электр энергиясын алууда кичи ГЭСтерден, kyh энергиясынан электр энергияны алууда kyh батареясын пайдалануу ошондой эле шамал KYЧYH пайдалануу геоэкологиялык жактан маанилYY экени далилденди.
4. Жердеги геоэкологиялык шарттарды эске алуу менен келечекте 6 энергетикалык долбоорлорду ишке ашырууну сунуш кылдык.
Адабияттар
1. Миркин Б.М. Экология городов: вчера, сегодня, завтра [Текст] / Л.Г. Наумова. // Биология в школе, 2008. №4.
2. Оводков М.В. Методические решение географического отображения экологических рисков, обусловленных загрязнение атмосферы [Текст] / М.В. Оводков. // Естественные и технические науки, №5, 2005. - С. 114-115.
3. Акимова В.В. Типология стран по уровню развития солночной энергетики [Текст] / В.В. Акимова. // Вестн. Моск. ун-та. сер. 5. География. 2015. №4. - С. 89-94.
4. Арустамов Э.А. Природопользование [Текст] / А.Е. Волошенко, Г.В. Гуськов, И.В. Левакова и др. - М.: «Дашков и К0», 2003. - 312 с.
5. Исманжанов А.И. Разработки и исследования малоинерционной сольнечной водоногревательной установки [Текст] / 0.У. Дилишатов. // НОТ. 2010. №4. - С. 86-98.
6. Исманжанов А.И. Разработки солнечной сущильной установке для получения порошоков сельхозпродуктов [Текст] / Н.М. Ташиев, К. Абдурахман уулу. // Известия Ош ТУ. - №2. 194-197.
7. Арефьев И.П. Ноосферное воспитание учащихся современно технологическом образовании [Текст] / И.П. Арефьев. // Инновации в образовании. 2017. №5.
8. Осипов В.И. Жизнь в мире катастров, или абсолютный антропоцентризм [Текст] / В.И. Осипов. // Химия и жизнь-XXI век. 2005. №6. - С. 8-15.
9. Мягков С.М. Пути к социално-экологической устойчивости [Текст] / С.М. Мягков. // Вестн. Моск. ун-та. Сер. 5. География. 1995. №5.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
10. Миркин Б.М. Глобальные тенденции развитие энергетики. Традиционная энергетики [Текст] / Б.М. Миркин, Л.Г. Наумова. // Биология в школе, 2011. №4. - С. 44-51.
11. Айтмаматова, У. А. Экологическое право как средство защиты общественных интересов / У. А. Айтмаматова, А. М. Эргешов // Вестник Ошского государственного университета. Право. - 2023. - № 1. - С. 13-22. - Б01: 10.52754/16948661_2023_1(2)_3. - ББК: БРРБТТ.
