Научная статья на тему 'Сув танқислиги шароитида экинлар таркибини такомиллаштиришнинг иқтисодий мақсади ва мезонлари'

Сув танқислиги шароитида экинлар таркибини такомиллаштиришнинг иқтисодий мақсади ва мезонлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
193
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
экологик муаммолар / иқтисодий кўрсаткичлар / меҳнат ресурлари / суғорув сув сарфи / ер айланмаси / шўрланган ерлар / суғорув сувига талаб. / ecological problems / charge of irrigation / lands turnover / grounds salting / deficit of irrigation water

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Пренов А. Б.

Мақолада сув танқислиги шароитида экинлар таркибини такомиллаштириш масалалари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ECONOMIC PURPOSE AND CRITERION OF CROP’S STRUCTURE PERFECTION IN SHORTAGE WATER CONDITIONS

There are considered in the article the issues of crop’s structure perfection in conditions of shortage water.

Текст научной работы на тему «Сув танқислиги шароитида экинлар таркибини такомиллаштиришнинг иқтисодий мақсади ва мезонлари»

Пренов А.Б.

K,opaK^noFMCTOH давлат университети

СУВ ТАНКИСЛИГИ ШАРОИТИДА ЭКИНЛАР ТАРКИБИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ ИКТИСОДИЙ МАКСАДИ ВА МЕЗОНЛАРИ

ПРЕНОВ А.Б. СУВ ТАНЦИСЛИГИ ШАРОИТИДА ЭКИНЛАР ТАРКИБИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ ИЦТИСОДИЙ МАЦСАДИ ВА МЕЗОНЛАРИ

Маколада сув танкислиги шароитида экинлар таркибини такомиллаштириш масалалари ёритилган.

Таянч иборалар: экологик муаммолар, иктисодий курсаткичлар, мех,нат ресурлари, суFорув сув сарфи, ер айланмаси, шурланган ерлар, суFорув сувига талаб.

ПРЕНОВ А.Б. ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ЦЕЛЬ И КРИТЕРИИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ СТРУКТУРЫ ПОСЕВА В УСЛОВИЯХ НЕХВАТКИ ПОЛИВНЫХ ВОД

В статье рассмотрены вопросы совершенствования структуры посевов в условиях нехватки поливных вод.

Ключевые слова: экологические проблемы, экономические показатели, трудовые ресурсы, расход поливных вод, оборот земли, засоление земель, потребность поливных вод.

PRENOV A.B. THE ECONOMIC PURPOSE AND CRITERION OF CROP S STRUCTURE PERFECTION IN SHORTAGE WATER CONDITIONS

There are considered in the article the issues of crop's structure perfection in conditions of shortage water.

Keywords: ecological problems, charge of irrigation, lands turnover, grounds salting, deficit of irrigation water.

Сув танкислиги шароитида экинлар таркибини такомиллаштириш республикамизнинг табиий-ицлим шароити, мецнат ресурслари, цишлоц хужалиги тармомни ривож-лантиришда тупланган куп йиллик тажрибалар ва цишлоц хужалиги фани соцасида тупланган йирик ютуцлар ва ин -теллектуал салоциятни цисобга оладиган булсак, ички ва ташци бозор талабларига жавоб берадиган юцори сифатли цишлоц хужалиги мацсулотларини етиштириш учун цулай шарт-шароитлар мавжуд.

тупрокнинг мелиоратив х,олатининг ёмонла-

Аммо KоракалпоFистон Республикасида ва, шунингдек, сув муаммоси х,ал этилиши зарур

булган долзарб муаммолар х,исобланади.

KоракалпоFистон Республикаси кишлок шиши, унинг шурланиш даражасининг °рти- хужалиги тармоклари учун жуда му^им булган ши, сув такчиллигининг тез-тез юз бераётгани тез-тезтакрорланиб турадигансувмуаммосининг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 3

Кишлок хужалиги корхоналари даромадпари мивдори камайишининг олдини олиш мацсадида (нисбатан куп даромад олишни таъминлаш)

Сув танкислиги туфайли *удуд доирасида мавжуд экин майдонларининг кишлок хужалиги айланмасидан чикиб кетишининг олдини олиш максадида

Экинлар таркибини такомиллаштириш меъзонлари

- энг кам сув сарфлашни таъминлаш;

- нисбатан энг куп даромад олиш имкониятини таъминлаш

Курсаткичлари:

- бир гектар майдон хисобига сув сарфи, (м3/га);

- бир гектар ^исобига мавжуд экинлар таркибига нисбатан энг куп даромад олиш, (сум/га)

- энг кам сув сарфлашни таъминлаш;

- энг кун экин майдонида экин экилишини таъминлаш.

- экинлар таркибини такомиллаштиришда аник *УДУД доирасидаги экологик мувозанатни сакпаш вазифасини хал этишни кузда тутиш

Курсаткичлари:

-туп рок шурланиши даражасининг пасайиши;

- ^удудда сизот сувлар сат^ининг пасайиши;

- сувнинг минераллашуви даражасининг камайиши.

Курсаткичлари.

- бир гектар майдон *исобига сув сарфи, (м3/га);

- бир гектар майдон ^исобига мавжуд экинлар таркибига нисбатан энг куп даромад олиш, (сум/га)

1-расм. Сув таъминотини х,исобга олган х,олда экинлар таркибини такомиллаштиришнинг асосий мак,сад ва

мезонлари

такчиллиги (кур^окчилик) окибатларини юм-шатишнинг ташкилий-иктисодий жихатларини кидириб топиш йулларидан бири экинлар таркибини такомиллаштириш хисобланади. Бу му-аммони хал этишда сув ресурсларидан самарали фойдаланишни кузда тутган холда, экинлар таркибини такомиллаштиришни K1оракалпоFистон Республикаси маъмурий худудлари экин май-донлари доирасида сув ресурслари микдорини хисобга олиб, сувга талабчан ва кам сув талаб этадиган кишлок хужалиги экинларини тур-ли максадларни кузлаган холда жойлаштириш

режаларини ишлаб чикиш ва амалга ошириш максадга мувофикдир.

Шу максаддан келиб чиккан холда, сув ресурслари микдорини хисобга олган холда, ер-сув ресурсларидан самарали фойдаланишни кузда тутиб, кишлок хужалиги экинлари таркибини такомиллаштиришнинг услубий асослари-ни ишлаб чикиш учун куйидагиларга эътибор бериш зарур:

- экин майдони хисобидан кишлок хужалиги махсулотларини етиштириш учун талаб этила-диган сув сарфидан келиб чиккан холда кишлок хужалиги экинларини жойлаштириш;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 3

- экинлар таркибини такомиллаштиришда уларни сугоришда тежамкор сугориш усуллари-дан фойдаланишни ташкил этиш;

- кишлок хужалиги ишлаб чикариши хусуси-ятларидан туликрок фойдаланиш асосида мав-жуд ер-сув, моддий-техника ва мехнат ресурс-ларидан самарали фойдаланишни таъминлай-диган ишлаб чикариш усулларидан фойдала-ниш;

- KоракалпоFистон Республикасида кишлок хужалиги учун зарур булган сувнинг танкислиги доимий муаммо булганлигидан келиб чиккан холда, окава ва ер ости сувларидан фойдаланишни ташкил этиш.

Юкорида келтирилган таклифлар асосида куйидаги ишларни амалга ошириш зарур:

- кишлок хужалиги корхоналарининг даро-мадлари микдорининг кескин камайишининг олдини олишни кузлаган холда, экин майдонла-ри таркибини такомиллаштириш;

- экин майдонларининг кишлок хужалиги ай-ланмасидан (оборотидан) чикиб кетиши дара-жасининг камайишини таъминлаш.

Куйилган максадларни амалга ошириш нуктаи назаридан экинлар таркибини такомиллашти-риш услубини ишлаб чикишда х,ар бир максад доирасида тегишли мезонлар ишлаб чикилиши лозим. Бозор шароитида экинлар таркибини та-комиллаштириш маълум мезонларга асосла-ниши талаб этилади. Сув танкислиги шароити-да экинлар таркибини такомиллаштириш ме-зони сифатида куйидаги курсаткичларни кабул килиш максадга мувофик (1-чизма):

Экинлар таркибини такомиллаштириш фермер даромадининг баркарорлигини таъминлаш оркали унинг оиласининг фаровонлигини таъ-минлашга хизмат килади.

Мавжуд экин майдонларининг кишлок хужалиги айланмасидан чикиб кетиши даража-сини камайтиришни кузда тутган холда экинлар таркибини такомиллаштириш максадида:

- экин майдони бирлиги хисобидан махсулот етиштириш жараёнида энг кам сув сарфлаш холатини таъминлаш;

- мавжуд сув микдорини хисобга олган холда энг куп экин майдонида экин экилишини таъминлаш каби мезонлар танланиши лозим.

Юкорида зикр этилган иккала максад учун умумий мезон сифатида худудда экологик муво-занатни саклаш вазифасини хал этиш масаласи-нинг мухимлигини хам алохида курсатиб утиш

лозим. Танланган мезонлар доирасида экинлар таркибини такомиллаштиришга бахо бериш-да тегишли курсаткичлар тизими хам яратили-ши лозим булади. Бундай курсаткичлар тизими сифатида:

- бир гектар экин майдони хисобига сув сар-фи (м3/га);

- бир гектар экин майдони хисобидан мавжуд экинлар таркибигига нисбатан энг куп да-ромад олиш (сум/га);

- экин майдонлари худудида тупрок шурланиш даражасининг пасайиши;

- сизот сувлар сатхининг пасайиши;

- сувнинг минераллашуви даражасининг ка-майиши каби курсаткичлардан фойдаланиш тавсия этилади.

Кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг сув билан таъминоти буйича утказилган монографик тадкикотнинг курсатишича, тулик таъминот даражаси сифатида сув таъминотининг 80-85% лик даражасини кабул килишнинг мумкинлиги туфайли, ушбу курсаткичга эга булган экин май-донларида мавжуд экинлар таркиби ва экин-ларнинг жойлаштирилиши узгаришсиз колиши максадга мувофик, чунки:

- экин майдонларининг таркиби, экинларни жойлаштириш сув таъминоти даражасига мута-носиб равишда узгариб боради;

- экин майдонлари буйича амалга оширила-диган таркибий узгаришларда сув билан таъ-минланиш даражасига кура купрок даромад келтирадиган экинларни жойлаштириш зарур.

Демак, биз шундай хулосага келишимиз мумкин, яъни сув таъминоти даражасининг узгариши - энг куп сув талаб киладиган экинлар майдонлари узгаришига туFри мутаносиблик-да ва камрок сув талаб этадиган ва экин майдони бирлиги хисобига купрок даромад келтирадиган экинлар майдонлари микдори узгаришига тескари мутаносибликда узгариб бориши керак.

Ушбу хулоса асосида экинлар таркибида куп сув талаб этадиган экинлар майдони (микдор ва улуш жихатидан) камайиб бориши математик ифода шаклида куйидаги куринишга эга булади (КСтэ):

КС тэ = Ш

** стэ

бу ерда:

Хст - худуддаги сув таъминоти даражасининг коэффициенти;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 3

Кстэ - олдиндан экиб келинаётган, аммо куп сув талаб этадиган экин турининг майдони ко-эффициенти (КстэП1,0).

Ушбу х,олатда аник х,удуд доирасида аввал-дан экиб келинаётган ва куп сув талаб этадиган кишлок хужалиги экини тури майдонининг ко-эффициенти сув таъминоти даражаси камайи-шига мутаносиб равишда камайиб боради.

Юкорида кабул килинган хулосага амал киладиган булсак, мах,аллий шароитлар-да купрок даромад келтирадиган ва камрок сув талаб этадиган экин тури майдонида (Дэк) куйидагича узгаришлар содир булади, яъни:

Дэк = ^И-хЮО

(2)

КС

мк

м

м

(3)

к

Мк - сувга талабчан экиннинг кискартирилиши лозим булган майдони, га. Бунда Мк куйидагича х,исоблаб топилади:

М =

к

(4)

бу ерда: Эст - майдони кискартирилаётган экиннинг сувга булган талаби, м3/га .

Мавжуд сув ресурслари микдори асосида кискартилиши лозим булган экин майдонининг урнини тулдириш мумкин булган экин тури (ЭТм) танланади. Бунда юкоридагига тескари булган х,исоблаш амалга оширилади, яъни:

ЭТ =

^1 м

бу ерда:

Экд - энг куп даромад келтирадиган ва камрок сув талаб этадиган экин тури майдони коэффициенти;

Экс - энг куп сув талаб этадиган ва аввал-дан экиб келинаётган экин тури майдони коф-фициенти.

Мамлакат иктисодиёти учун стратегик ах,амиятга эга булган пахта ва Fалла етиштириш майдонларини уларнинг сув таъминоти даражаси 55% гача булган х,олатларда саклаб колиш максадга мувофидирк.

Ушбу хулосани математик ифода шаклида куйидагича изох,лаш тавсия килинади:

- сув таъминоти даражасининг камайи-ши х,исобига сув куп талаб этадиган экинлар-нинг кандай кисми кискартирилиши лозимлиги аникланади (SМ), гектар х,исобида;

ЯЭ

(5)

ст

бу ерда:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Смк - кишлок хужалиги учун етказиб бери-ладиган сув ресурслари камайишининг мутлок микдори, м3;

бу ерда: ЯЭст - янгидан жойлаштириладиган ёки майдони кенгайтириладиган экин турининг сувга булган талаби, м3/га.

Юкоридаги тах,лиллар асосида куйидаги ху-лосаларга келиш мумкин:

- сув хужалиги тизими ягона агросаноат комплекси асосини ташкил этишни, доимий равишда йирик маблаFлар сарфлашни талаб эта-ди. Бундай молиялаш манбаи ва ундан сама-рали фойдаланиш унинг факат давлат кулида булишини такозо этади;

- кишлок хужалиги ерларининг аксарият кисми мелиоратив тадбирларни амалга оши-ришни такозо этади. Бу эса яна давлатнинг ягона инвестиция сиёсатини олиб боришни талаб этади;

- KоракалпоFистон Республикаси кишлок хужалиги учун, бизнингча, сув танкислиги ша-роитида ер-сув ресурсларидан самарали фой-даланишнинг мух,им йуналиши - мавжуд экин майдонлари доирасида экинлар таркибини та-комиллаштириш х,исобланади.

Адабиётлар:

1. Бобок А. Развивать малые формы хозяйствования. // АПК: "Экономика и управление". М., 2008, № 9.

2. Фармонов Т.Х. Узбекистонда фермер хужаликларининг ривожланиши истикболлари. - Т., 2004.

3. Хусанов Р.Х. Кишлок хужалигида иктисодий ислох,отларда аграр иктисодиёт. -Т., 2004.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 3

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.