Научная статья на тему 'СУВ РЕСУРСЛАРИ СУВЛAРИДAГИ КИМЁВИЙ МОДДAЛAР УЧУН РУХСАТ ЭТИЛГАН МИҚДОРЛAРНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ МЕТОДОЛОГИЯСИ'

СУВ РЕСУРСЛАРИ СУВЛAРИДAГИ КИМЁВИЙ МОДДAЛAР УЧУН РУХСАТ ЭТИЛГАН МИҚДОРЛAРНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ МЕТОДОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Медицинские науки и общественное здравоохранение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Методология / сувдан фойдаланиш / рухсат этилган максимал концентрация / органолептик кўрсаткичлар / сув хавзаларининг умумий санитария тартиби / сув сифатининг санитария-токсикологик кўрсаткичлари

Аннотация научной статьи по медицинским наукам и общественному здравоохранению, автор научной работы — Искандарова Ш. Т., Усманов И. A., Хасанова М. И.

Ушбу мақола мавжудминтақавий хусусиятлар ва жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг талабларини ҳисобга олган ҳолда сув ҳавзалари сувларидаги зарарли моддаларни гигиеник регламентлаш бўйича экспериментал тадқиқотларни ягона тартибга келтиришга бағишланган. Сув ҳавзаларида зарарли кимёвий моддаларнинг рухсат этилган максимал концентрациясини (РЭК) ишлаб чиқиш методологияси ўткир, ўткир ости ва сурункали санитария-токсикологик тажрибалар шароитида ҳар хил турдаги экспериментал ҳайвонларда бир қатор экспериментал тадқиқотлар ўтказишни ўз ичига олади. Зарарли кимёвий моддаларнинг сув омборларининг умумий санитария тартибига ва сув ҳавзаларидаги сувнинг органолептик хусусиятларига мумкин бўлган салбий таъсири ҳам аниқланади. Тадқиқот сув объектларини санитария муҳофазаси муаммосини ҳал қилишда меъёрлаштириладиган моддаларнинг аҳамиятини очиб бериш ва меъерлаштириладиган моддаларни зарарлилик асосий учта белгиси -сув объектларининг умумий санитария тартиига, сувнинг органолептик хусусиятларига ва ахоли саломатлигига кўра тавсифланиши керак

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по медицинским наукам и общественному здравоохранению , автор научной работы — Искандарова Ш. Т., Усманов И. A., Хасанова М. И.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУВ РЕСУРСЛАРИ СУВЛAРИДAГИ КИМЁВИЙ МОДДAЛAР УЧУН РУХСАТ ЭТИЛГАН МИҚДОРЛAРНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ МЕТОДОЛОГИЯСИ»

EURASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.921 www.in-academy.uz

^ СУВ РЕСУРСЛАРИ СУВЛAРИДAГИ КИМЁВИЙ ' МОДДAЛAР УЧУН РУХСАТ ЭТИЛГАН МИВДОРЛЛРНИ ИШЛАБ ЧИ^ИШ МЕТОДОЛОГИЯСИ Искандарова Ш.Т. Усманов И.Л. Хасанова М.И. Тошкент педиатрия тиббиёт институти Санитария, гигиена ва касб касалликлар

илмий-тадк;ик;от институти https://doi.org/10.5281/zenodo.10816325

ABSTRACT

ARTICLE INFO

Received: 06th March 2024 Accepted: 13th March 2024 Online: 14th March 2024 KEYWORDS

Методология, сувдан

фойдаланиш, рухсат этилган максимал концентрация, органолептик курсаткичлар, сув хавзаларининг умумий санитария тартиби, сув сифатининг санитария-токсикологик курсаткичлари.

Ушбу мацола мавжуд минтацавий хусусиятлар ва жа^он соглицни сацлаш ташкилотининг талабларини щсобга олган %олда сув уавзалари сувларидаги зарарли моддаларни гигиеник регламентлаш буйича экспериментал

тадцицотларни ягона тартибга келтиришга багишланган. Сув уавзаларида зарарли кимёвий моддаларнинг рухсат этилган максимал концентрациясини (РЭК) ишлаб чициш методологияси уткир, уткир ости ва сурункали санитария-токсикологик тажрибалар шароитида %ар хил турдаги экспериментал щйвонларда бир цатор экспериментал тадцицотлар утказишни уз ичига олади. Зарарли кимёвий моддаларнинг сув омборларинингумумий санитария тартибига ва сув уавзаларидаги сувнинг органолептик

хусусиятларига мумкин булган салбий таъсири %ам аницланади. Тадцицот сув объектларини санитария муцофазаси муаммосини %ал цилишда меъёрлаштириладиган моддаларнинг ащмиятини очиб бериш ва меъерлаштириладиган моддаларни зарарлилик асосий учта белгиси - сув объектларининг умумий санитария тартиига, сувнинг органолептик хусусиятларига ва ахоли саломатлигига кура тавсифланиши керак.

Долзарблиги. Сув омилининг соглик; учун хавфини минималлаштиришга сув хавзалари сувидаги зарарли кимёвий моддаларнинг рухсат этилган максимал концентрациясини (РЭК) илмий асослаш ва ишлаб чи;иш асосида эришиш мумкин [1]. Бирок бугунги кунга кадар Узбекистонда сув х,авзалари сувларида зарарли кимёвий моддаларнинг рухсат этилган максимал концентрациясини асослаш методологияси мавжуд эмас. Х,озирги ва;тда ах,олини тоза сув билан таъминлаш муаммоси тобора долзарб булиб, сув х,авзалари х,олатини урганиш энг мух,им вазифалардан бири

EURASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.921 www.in-academy.uz

хисобланади [2]. Сувдан фойдаланиш турига цараб Европа ицтисодий хамжамияти аъзо мамлакатларда ер усти сув сифатини ва сув ресурслари сифатининг мониторингини олиб бориш имконини берувчи таснифи таклиф цилинган, цайсики сувдан фойдаланиш турларига мувофиц ер усти сувлари сифатининг назорати ва мониторингини олиб бориш имконини беради [3,6].

Россияда сув гигиенаси сохасида хавфли моддалар таснифи босцичма-босцич тартибга солиш схемаси учун асос сифатида таклиф цилинган ва кейинчалик 1700 дан ортиц рухсат этилган максимал концентрациялар (РЭК) ва кимёвий сув ифлослантирувчиларининг тахминий рухсат этилган даражалари (ТРЭД) ни таснифлаш учун ишлатилган. . Таснифлаш кимёвий моддаларнинг захарлилиги, кумулятивлиги, узоц муддатли таъсир курсатиш цобилиятига, шунингдек, РЭК урнатилган хавф курсаткичларининг нисбатига цараб, уларнинг хациций хавфини тавсифловчи мезонлар ва курсаткичларга асосланади [4,5].

Aнтропоген фаолият жараёнида турли даражадаги захарлилик даражасидаги куплаб ифлослантирувчи моддалар сув хавзаларига тушиши мумкин. Сув объектларининг ифлосланишига асосий хисса цора ва рангли металлургия, кимё ва нефт-кимё саноати, энергетика, цишлоц хужалиги корхоналари ва ах,оли пунктлари оцава сувларига тугри келади [7].

Хар хил турдаги сувлар буйича Россия ва халцаро цонунчилик меъёрий хужжатларининг циёсий тахлили тацдим этилган ва хужжатларни уйгунлаштириш буйича умумий тавсиялар ишлаб чицилган [8,9].

Ичимлик, коммунал ва рекреацион сувдан фойдаланиш учун фойдаланиладиган сув объектларининг сув сифати хам табиий, хам антропоген омиллар таъсирида шаклланади [10,11]. РЭК ларни асослаш методологиясини ишлаб чицишдан мацсад Узбекистонда гигиеник ва экспериментал токсикологик тадцицотлар утказилишини таъминлаш буйича норматив-хуцуций базани ишлаб чицишдан иборат булиб, унинг натижалари сув хавзаларида кимёвий моддаларнинг рухсат этилган максимал концентрациясини ишлаб чициш ва илмий асослаш имконини беради.

Тадкикот натижалари. Сув объектларида кимёвий моддаларни стандартлаштириш буйича меъёрий хужжат ва шу билан боглиц холда улар учун стандартларнинг йуцлиги сув объектларининг сув сифатини назорат цилиш имконини бермайди. Таклиф этилаётган услуб мавжуд худудий хусусиятлар ва жахон соглицни сацлаш ташкилоти (ЖССТ) талабларини хисобга олган холда сув хавзалари сувларидаги кимёвий моддаларни гигиеник тартибга солиш буйича экспериментал тадцицотларни бирлаштириш масаласини куриб чицади.

Сув омборлари сувидаги зарарли кимёвий моддаларнинг рухсат этилган максимал концентрациясини (РЭК) асослаш методологияси сув омборларини санитария мухофазаси муаммосини хал цилишда тартибга солинадиган моддаларнинг ахамиятини очиб бериши керак булган куп томонлама комплекс тадцицот хисобланади. Бундай холда, тартибга солинадиган моддаларни зарарлиликнинг асосий учта белгиси - сув объектларининг умумий санитария тартибига, сувнинг органолептик хусусиятларига ва ахоли саломатлигига таъсирига цараб тавсифлаш керак.

EURASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.921 www.in-academy.uz

Узбекистонда сув хавзаларини санитария мухофазаси буйича муаммо гигиеник меъёрларни илмий, назарий ва экспериментал ишлаб чициш асосида ишлаб чицилиб, замонавий сув ва санитария цонунчилигининг кенгайиши ва аницланишига хизмат цилмоцда. Уларга риоя цилиш ахоли саломатлиги учун хавфсизликни таъминлайди ва жужалик ичимлик ва коммунал сувдан фойдаланиш учун цулай шарт-шароитларни яратади (ДСТ 950:2011, ДСТ 951:2011).

Узбекистонда сув объектларини санитария мухофазаси муаммосини гигиеник меъёрлар асосида хал этиш сув объектларининг саноат ифлосланишларидан зарарсиз булиши мумкин булган шароитларни асосли бахолаш имконини беради; табиий ва антропоген омиллар таъсирида вужудга келадиган сув таркиби ва хоссаларининг узгариши тугрисида; сув объектларини ифлосланишдан химоя цилиш буйича курилаётган чора-тадбирларнинг етарлилиги тугрисида; сув объектларининг цулай санитария холатига мос келадиган норматив талабларга тулиц риоя цилиш учун саноат технологияси ва санитария техникаси сохасидаги тарацциётни рагбатлантиради; профилактик санитария назоратини амалга оширишда лойихаларни экспертизадан утказиш ва оцава сувларни сув объектларига оцизиш шартларини аницлаш усулларидан фойдаланиш имкониятини беради (СанПиН РУз 0200-06, СанПиН 0211-06, СанПиН 0255-08). .

Саноат ишлаб чицаришининг жадал ривожланиши ва модернизацияси, янги турдаги хом ашё ва реагентларнинг технологияга узлуксиз киритилиши чицинди сувларда саноатни ифлослантирувчи моддаларнинг тобора купроц пайдо булишига олиб келади, уларнинг хавфлилик даражасини, шунингдек, уларнинг гигиеник хусусиятлари урганиш сув хавзаларини санитария мухофазаси манфаати йулида хар доим долзарб эхтиёж хисобланади.

Маиший, ичимлик ва маданий мацсадлар учун сув хавзаларидаги зарарли кимёвий моддаларнинг рухсат этилган максимал концентрациясини асослаш учун биз ишлаб чиццан методология цуйидаги тадцицотларни уз ичига олади:

1. Кимёвий моддаларнинг сувли эритмалардаги баркарорлигини урганиш.

Моддаларнинг барцарорлиги уларни сувда аналитик усуллари ёрдамида ёки

билвосита усулларда аницлашнинг - хиднинг интенсивлигини, рангини (камроц таъмини) узгартириш орцали урганилади, агар урганилаётган модда сувга ушбу органолептик хусусиятларни берса, моддаларнинг барцарорлигини урганиш табиий шароитларда юзага келиши мумкин булган турли хил физикавий кимёвий ва биокимёвий омилларни - сув харорати, сувнинг рН цийматини моделлаштириш орцали амалга оширилиши керак. Модданинг барцарорлигини урганиш буйича тажрибалар бир вацтнинг узида бир нечта концентрациялар билан (2-3 литрли идишларда) 7-10 кун давомида утказилиши керак; модданинг юцори барцарорлиги билан кузатиш даври оширилади, агар ушбу даврда сувдаги модданинг бецарорсизлиги аницланса, гигиена стандартлари буйича кейинги тадцицотларни ташкил цилишда буни хисобга олиш керак. Кузатувнинг биринчи соатларида модданинг трансформациясига алохида эътибор берилиши керак.

2. Зарарли моддаларнинг сувнинг органолептик хусусиятларига таъсирини урганиш.

EURASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.921 www.in-academy.uz

Сувга хдд ва таъм берадиган моддаларнинг чегара конццентрациясини аницлаш учун оммавий ва бригада усуллардан фойдаланиш мумкин. Оммавий усулдан фойдаланганда турли концентрациядаги моддалар таъсирида сувнинг органолептик хусусиятларининг узгариш даражаси тугрисида маълумот махсус тайёргарликка эга булмаган ва тизимдан фойдаланмаган куп сонли (бир неча унлаб) одораторлардан (дегустаторлардан) ва х,идлар ва таъмларнинг жадаллилиги учун баллардан фойдаланиб олинади.

Бригада усули хидларни (таъмларни) идрок этиш цобилиятига цараб бундай тестларда уцитилган синовчиларни , кейин ва олдин (тажрибадан бир неча соат олдин) хдднинг (таъмнинг) табиати билан олдиндан таништириш билан танлашни уз ичига олади. Суюлтирувчи восита сифатида хлорсизланган водопровод суви ишлатилади. Тажриба аниц хидга (таъмга) эга булган модданинг концентрацияси билан тайёрланган сувли эритма билан амалга оширилади. Дастлабки концентрациялар хациций эритмаларга мос келиши керак, чунки эритма концентрацияси эрувчанлик чегарасидан ошиб кетганда, органолептик тадцицотлар нотугри натижаларга олиб келади. Aницлаш назорат намунаси билан бошланади ва концентрацияси ортиб бораётган намуналарда давом этади. Х,идини аницлашдан олдин эритма солинган колба чайцатилади, бурунга яцинлаштирилади ва тезда очилади. Одоратор бир неча чуцур нафас олади ва хдднинг мавжудлиги ёки йуцлигини цайд этади. Унинг характери ва жадаллиги 5 балли шкала бирликларида, шу жумладан нол балл билан белгиланади - хиднинг тулиц йуцлигига мос келади. Модданинг хар хил бошлангич концентрацияси билан бир нечта тажрибалар сериясини утказиш керак. Сувнинг органолептик хусусиятларини гигиеник бахолаш ичимлик суви таъминоти учун ишлатиладиган сув манбаларидан сувнинг хидининг (таъми) жадаллигини 2 баллдан ошмаслигини таъминлайди (истеъмолчиларнинг эътиборини жалб цилмайдиган амалий чегара, аммо аницланиши мумкин). 95% башорат цилиш эхтимолини таъминловчи чегара концентрацияси сифатида уртача цийматнинг пастки ишонч чегарасини олиш тавсия етилади.

Белгиланган тадцицот методологияси хидни бахолашда маълум даражада субъективликни истисно цилмайди. Олинган цийматларни текшириш учун "ёпиц тажриба" деб аталадиган цушимча текширишни утказиш тавсия этилади.

Ушбу тажрибани утказиш учун (1-2) балл бахолашга мос келадиган аввал топилган чегара концентрацияси оралигида 1,5-2 марта фарц цилувчи 4-5 концентрация танланади. Модданинг концентрациясидан бирига эга булган хар бир тажриба намунаси туртта назорат намунаси билан гурухланган (лекин бир цаторда эмас). Синовчилардан намуналарнинг хар бир гурухида синов намунасини топиш суралади (синовчилар аввало модданинг хиди ёки таъмининг табиати билан таниш булиши керак).

3. Зарарли моддаларнинг сув омборининг умумий санитария режимига таъсирини урганиш. Бунда улар урганадилар: модданинг биокимёвий кислород истеъмоли динамикасига таъсири, азотни сацловчи олган органик моддаларнинг нитрификация жараёни динамикасига таъсири ва сув сапрофит микрофлорасининг ривожланиш жадаллигига таъсирини.

EURASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.921 www.in-academy.uz

4.Санитария токсикологик тадкикотлар, улар куйидагиларни уз ичига олади:

уткир экспериментларини утказиш ва бахолаш, уткир ости эксперимент шароитида моддаларнинг организмга таъсирининг кумулятив хусусиятларини ва табиатини урганиш, сурункали санитария-токсик тажриба утказиш ва санитария токсикологик тадцицотлар материалларини умумлаштириш.

Бутун дастурнинг мураккаб хусусиятидан келиб чиццан холда, сув хавзалари сувидаги зарарли моддаларни гигиеник стандартлаштириш мацсадида тадцицотлар сув хавзаларини санитария мухофазаси сохасида цабул цилинган зарарли курсаткичларга (органолептик, умумий санитария ва санитария-токсикологик).нисбатан турли йуналишларда амалга оширилиши керак. Шуни ёдда тутиш керакки, сув хавзаларида кимёвий моддаларнинг рухсат этилган максимал концентрациясини гигиеник жихатдан тартибга солиш ва илмий асослаш фацат юцоридаги учта асосий зарарли белгилардан бирига кура амалга оширилиши мумкин эмас. Максимал рухсат этилган концентрациянинг циймати энг паст чегара ёки пастки концентрация (органолептик, умумий санитария ёки санитария-токсикологик) билан тавсифланган зарарлилик белгисига цараб белгиланади. Хулоса:

1. Ишлаб чицилган услуб токсикология ва сув объектларини санитария мухофазаси сохасидаги асосий тамойиллар ва умумий ёндашувни уз ичига олади.

2. Таклиф этилаётган методологиянинг жорий этилиши кимёвий моддаларнинг зарарлилик даражасини бахолаш тартибини бир хиллаштириш, уларни сувда тартибга солиш ва республикада сув манбалари мониторингини яхшилаш имконини беради.

3. Мазкур ишланманинг амалиётга тадбиц этилиши хужалик - ичимлик ва маданий маиший мацсадларда сувдан фойдаланиш учун сув хавзалари сувларида кимёвий моддаларнинг рухсат этилган максимал концентрациясини илмий асослаш усулларини бирлаштиришга хизмат цилади.

References:

1. Зубарев В.А. Гидрохимические индексы оценки качества поверхностных вод // Региональные проблемы, М., 2014. - №2. - С.71-77.

2. Искандарова Ш.Т., Усманов И.А. Прогноз изменения качества воды в реке Зеравшан в условиях Узбекистана // «Экология и строительство», М., 2018. - №3. - С.- 4-10.

3. Кимстач В.А. Классификация качества поверхностных вод в странах Европейского экономического сообщества. М., Издательство: «Гидрометеоиздат», 2015. - 48 с.

4. 4.Красовский Г.Н., Жолдакова З.И.,Синицина О.О. Оценка опасности загрязнения водных объектов химическими веществами для здоровья населения // Гигиена и санитария, М.,2011. - №6. - С.53-57.

5. Красовский Г.Н., Егорова Н.А., Быков И.И. Классификация опасности веществ, загрязняющих воду // Гигиена и санитария, М., 2002.- №2. - С.5-9.

6. Кудис С.П., Шпаковский Э.П. Классификация качества водных ресурсов в соответствии с видами водопользования в странах региона ЕЭК // Водоотведение и оценка качества поверхностных вод. Минск: Наука и техника, 2013. - С. 26-32.

EURASIAN JOURNAL OF MEDICAL AND NATURAL SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.921 www.in-academy.uz

7. Лазарева Г.А., Кленова А.В. Оценка качества поверхностных вод по интегральным показателям // Современные проблемы науки и образования. - 2015. - №6. - С.23-29.

8. Малков А.В. Проблемы классификации и качества питьевых вод в России // Вода: химия и экология, 2014. - №6. - С.98-105.

9. Тиленова Д.К. О Методиках оценки качества поверхностных вод по гидрохимическим показателям // Журнал "Известия ВУЗов", Бишкек. - 2014. - С.43-49.

10. Усманов И.А., Махмудова Д.И.,Мусаева А.К., Ходжаева Г.А. Проблемы обеспечения населения Приаралья безопасной питьевой водой // Журнал «Экологический Вестник Узбекистана», 2019.- №1.- С.26-29.

11. Хасанова М.И. Об охране водоёмов питьевого водопользования в Узбекистане // Журнал «Экология и строительство», М., 2018.- №1.-С.9-13.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.