Научная статья на тему 'ЕР ОСТИ СУВЛАРИНИНГ АЗОТ БИРИКМАЛАРИ БИЛАН ИФЛОСЛАНИШ ОМИЛЛАРИ ВА НИТРАТ ИОНЛАРИНИНГ МИҚДОРИЙ ТАҲЛИЛИ (СПЕКТРОФОТОМЕТРИК ВА ПОТЕНЦИОМЕТРИК ТАҲЛИЛ УСУЛЛАРИ)'

ЕР ОСТИ СУВЛАРИНИНГ АЗОТ БИРИКМАЛАРИ БИЛАН ИФЛОСЛАНИШ ОМИЛЛАРИ ВА НИТРАТ ИОНЛАРИНИНГ МИҚДОРИЙ ТАҲЛИЛИ (СПЕКТРОФОТОМЕТРИК ВА ПОТЕНЦИОМЕТРИК ТАҲЛИЛ УСУЛЛАРИ) Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

82
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
гидрокимё / сўғориладиган майдонлар / азот бирикмалар / фотометрик усул / градировкали график / миқдорий таркиб

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — М. Н. Мейлиева, З. А. Сманова

Мақолада азот бирикмаларининг инсон организмига биологик таъсири, токсикологик хусусиятлари, захарланишнинг клиник кўриниши ҳамда табиий сувларда азот бирикмаларининг сифат ҳамда миқдорий таҳлили кўриб чиқилган. Аниқланишича, азот бирикмалари инсон организми учун заҳарли бўлиб, санитария токсикологик кўрсаткичларга салбий таъсир кўрсатиши мумкин, бу эса маълум шароитларда сувдан фойдаланишнинг бузилишига ва сифатсиз сувдан фойдаланиш натижасида аҳоли саломатлигининг ёмонлашишига олиб келади. Ифлосланган ер ости сувлари бир неча минг йиллар давомида тозаланади. Аҳоли саломатлигини назорат қилиш ҳамда соғлом турмуш тарзини ривожлантириш мақсадида табиий сувлар таркибидаги азот бирикмаларининг миқдорини ўрганиш ҳозирги кунда долзарб муаммолардан бири бўлиб ҳисобланади. Бундан бир неча йиллар аввал табиий сувларнинг кимёвий таҳлили қилинганда азот бирикмалари сифат таҳлили асосида натижалар берилган, чунки табиий сувларда азот бирикмалари миқдори жуда кам бўлган. Саноат ва ишлаб чиқаришнинг ривожланиши, жуда кўплаб экин экилмайдиган ерларнинг ўзлаштирилиши, боғдорчиликнинг ривожланиши натижасида ер ости сувларида азот бирикмаларининг миқдори йил сайин ошиб кетмоқда, бу эса табиий сувларни кимёвий таҳлилида азот бирикмаларини сифат таҳлили етарли эмаслигини уларни миқдорий таҳлил қилиш кераклигини исботлайди. Ҳозирги кунда жаҳон миқёсида табиий сувлар таркибида азот бирикмаларини патенциометрик, спектрофотометрик ва ионометрик усуллар ёрдамида аниқлаб келинмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — М. Н. Мейлиева, З. А. Сманова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЕР ОСТИ СУВЛАРИНИНГ АЗОТ БИРИКМАЛАРИ БИЛАН ИФЛОСЛАНИШ ОМИЛЛАРИ ВА НИТРАТ ИОНЛАРИНИНГ МИҚДОРИЙ ТАҲЛИЛИ (СПЕКТРОФОТОМЕТРИК ВА ПОТЕНЦИОМЕТРИК ТАҲЛИЛ УСУЛЛАРИ)»

ЕР ОСТИ СУВЛАРИНИНГ АЗОТ БИРИКМАЛАРИ БИЛАН ИФЛОСЛАНИШ ОМИЛЛАРИ ВА НИТРАТ ИОНЛАРИНИНГ МЩДОРИЙ ТАХЛИЛИ (СПЕКТРОФОТОМЕТРИК ВА ПОТЕНЦИОМЕТРИК ТАХ,ЛИЛ УСУЛЛАРИ)

М. Н. Мейлиева, З. А. Сманова

—ГИДРОИНГЕО институти" ДМ

АННОТАЦИЯ

Маколада азот бирикмаларининг инсон организмига биологик таъсири, токсикологик хусусиятлари, захарланишнинг клиник куриниши хамда табиий сувларда азот бирикмаларининг сифат хамда микдорий тахлили куриб чикилган. Аникланишича, азот бирикмалари инсон организми учун захарли булиб, санитария токсикологик курсаткичларга салбий таъсир курсатиши мумкин, бу эса маълум шароитларда сувдан фойдаланишнинг бузилишига ва сифатсиз сувдан фойдаланиш натижасида ахоли саломатлигининг ёмонлашишига олиб келади. Ифлосланган ер ости сувлари бир неча минг йиллар давомида тозаланади. Ахоли саломатлигини назорат килиш хамда соFлом турмуш тарзини ривожлантириш максадида табиий сувлар таркибидаги азот бирикмаларининг микдорини урганиш хозирги кунда долзарб муаммолардан бири булиб хисобланади. Бундан бир неча йиллар аввал табиий сувларнинг кимёвий тахлили килинганда азот бирикмалари сифат тахлили асосида натижалар берилган, чунки табиий сувларда азот бирикмалари микдори жуда кам булган. Саноат ва ишлаб чикаришнинг ривожланиши, жуда куплаб экин экилмайдиган ерларнинг узлаштирилиши, боFдорчиликнинг ривожланиши натижасида ер ости сувларида азот бирикмаларининг микдори йил сайин ошиб кетмокда, бу эса табиий сувларни кимёвий тахлилида азот бирикмаларини сифат тахлили етарли эмаслигини уларни микдорий тахлил килиш кераклигини исботлайди. Х,озирги кунда жахон микёсида табиий сувлар таркибида азот бирикмаларини патенциометрик, спектрофотометрик ва ионометрик усуллар ёрдамида аниклаб келинмокда.

Калит сузлар: гидрокимё, суFориладиган майдонлар, азот бирикмалар, фотометрик усул, градировкали график, микдорий таркиб.

КИРИШ

Сув - бу хаёт! Унинг урнини хеч нарса боса олмайди. У тирик организмлар учун жуда чекланган, лекин жуда мухим манба хисобланади. Сув сайёрамиз худудининг 70 фоизини коплайди. Шу билан бирга, ушбу микдорнинг атиги 3 фоизи чучук сув, яъни ичиш учун яроклидир. Музликларда жойлашгани сабабли унинг куп кисмини ишлатиш мумкин эмас. Инсон уз хаёти давомида 35

October, 2023

115

тонна сув ичади. Сув тана учун кислороддан кейинги энг зарур модда хисобланади. Х,ар йили океанларда 260 миллион тонна пластик буюмлар тупланади. Одамлар хар куни икки миллион тонна чикиндини табиий сув хавзаларига ташлайди[1 ].

Ер ости сувларида азот бирикмаларининг микдори кескин ошишининг асосий сабаблари бу экин майдонларида сувда эрувчи азотли уFитлардан фойдалиниш хамда ишлаб чикариш корхоналаридан чикариладиган окава сувлардир. Шундай экан ер ости сувларида азотли моддалар сувда оксил бирикмаларини парчаланиши, экин майдонларида азотли уFитларнинг экинларни суFорилиш натижасида ер ости сувларига тушиши хамда азот бирикмалари билан зарарланган тупрокларнинг ëFингарчиликдан ювилиши натижасида хосил булади. Урта Осиёнинг курук чул иклимида куп микдорда селитра тупланади. Усимликлар тупрокдаги азотли моддаларни узлаштириб, улардан оксил хосил килади. Хдводаги эркин азотни азот бирикмаларига айлантирувчи микроорганизмлар туфайли тупрокда анча микдорда азот тупланади. У тупрокда асосан турт хил бирикма холида: чиринди (гумус) азоти, аммоний тузлари, нитратлар (N0^, оксил органик азоти (тулик парчаланмаган усимлик колдиклари) ва уларнинг узгариш махсулотлари — аминокислоталар, пептидлар, амидлар ва аминлар холида мавжуд булади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Азотни тупрокдаги органик бирикмаларини эрувчанлиги буйича уч гурухга:

- сувда эрийдиган;

- суюлтирилган кислота билан гидролизланганда эритмага утувчи;

- суюлтирилган кислота билан гидролизланганда эримайдиган гурухга булиш мумкин.

Эримайдиган гурухга мансуб булган азот кам харакатчан ва усимликларга яхши сингмайди. Урта Осиёнинг суFориладиган дехкончилик минтакаларида юкори хосил олиш учун тупрокда азот захираси етарли эмас, шунинг учун бу ерларда сувда эрийдиган азотли уFитлар кулланилади.

Азот (лот. Nitrogenшm), N — Менделеев даврий системасининг V гурухига мансуб кимёвий элемент. Тартиб раками 7, ат.м. 14,0067. Ер пустининг OFирлик жихатидан 0,01% ини ташкил этади. Хдвода эркин холда булади (хавонинг OFирлик жихатидан 75,6%; хажм жихатидан 78,9% азотдан иборат). Тупрокда турли минераллар ва органик бирикмалар таркибига кирган холда учрайди; масалан, у натрийли селитра (КаКО3,) ва калийли селитра (KNOз,) таркибида

October, 2023

116

булади, тошкумирда 1-1,25%, нефтда 1,5%, оксил моддаларда 17%, одам танасида 3% гача булиши мумкин[2].

Водород билан бирикиб, аммиак, гидразин ва б., кислород билан оксидлар, металлар билан нитридлар хосил килади. Азот усимликлар учун асосий «озик»лардан биридир. Минерал ва органик бирикмалари тупрокка ëFин-сочин билан ёки yFrn1 сифатида тушади. Азотнинг табиий бирикмалари аммоний хлорид ва турли нитратлар (селитралар)дан иборат.

Сувда рухсат этилган меъёрлардан куп микдорда азот бирикмаларининг учраши инсон саломатлигига кескин таъсир этади. Азот бирикмалари инсон организмига усимлик овкатлари, гушт ва албатта ичимлик суви оркали киради хамда метгемоглобен хосил булиш мойиллигини кучайтиради ва бу уз навбатида метгемоглобин микдорининг 20 % дан ошиши конда гипокция ривожланишига, томирлар кенгайишига, тахикардия, ошкозон ичак трактининг шикастланиши, диарея, калконсимон безнинг бузилиши каби касалликларнинг ривожланишига олиб келади.

Узбекистон Республикасида "Ичимлик ва минерал сувларни кайта ишлаш корхоналари учун санитария коидалари" (СанПин № 0328-13) норматив хужжатда ичимлик ва минерал сувларда нитрат ионларининг рухсат этилган

3 3

микдори (РЭМ) 20 mg/dm , нитрит ионлари 0.5 mg/dm , аммоний ионлари 0.1 mg/dm3 дан ошмаслиги белгилаб куйилган.

Х,озирги кунда жахон микёсида табиий сувлар таркибида азот бирикмаларини микдори патенциометрик, спектрофотометрик ва ионометрик усуллари ёрдамида аниклаб келинмокда.

Кимё фанлари доктори, профессор, К.Е. Циолковский номидаги Калуга давлат Университети кимё кафедраси профессори А.Е. Васюков, бир неча йиллар давомида Калуга худудидаги булоклардан олинган ер ости сувларидаги нитратларнинг микдорини аниклаш учун спектрофотометрия усулидан фойдаланган[3].

Доцент, кимё фанлари номзоди, Кузенкова, Галина Владимировна эритмадаги нитрат ионларини аниклашнинг янги ионометрик усулини таклиф килган. У узиниг илмий изланиши давомида бирламчи ароматик амин ва натрий тетрофенилборат аралашмасининг сувдаги эритмаси билан нитрат ионларини потенциометрик титрлаш жараёнини урганди[4].

Биология фанлари номзоди, Фролова, Надежда Владимировна узининг илмий иши давомида биринчи марта минтакавий микёсда озик-овкат махсулотларидаги нитратлар ва нитритларни микдорий тахлил килишнинг ионометрик ва спектрофотометрик усулларини мослаштирган[5].

October, 2023

117

ISSN: 2181-1385

ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

Жахон олимлари томонидан олиб борилган илмий изланишлар шуни курсатадики, хозирги кунда табий сувларда азот бирикмаларини кимёвий тахлил килишда сифат тахлили етарли эмаслигини микдорий тахлил килиш усуллари ёрдамида аниклаш керак эканлиги яна бир бор таъкидлаш мумкин.

"Гидрогеология ва инженерлик геологияси институти" Давлат муассасаси кошидаги "Геоэкология" лабораторияси томонидан "Ер ости сувларининг гидрогеокимёвий худудлаштиришни урганиш" лойихаси асосида 2020 йил Тошкент олди худудларида жойлашган кузатув гидрогеологик кудукларидан намуналар олиниб кимёвий тахлил килинган. "Ер ости сувларининг гидрогеокимёвий худудлаштиришни урганиш" лойихасининг асосий максади ер ости сувларининг кимёвий таркибини йиллар давомида узгариши, tof жинсларининг минерологик таркиби, пайдо булиш чукурлиги, сувли катламларнинг таркалиш чегараларини урганиш эди. Олдинги ва замонавий геокимёвий маълумотлар натижаларини тахлил килиш асосида ер ости сувларининг микро ва макрокомпонент таркибидаги узгаришлар динамикасини бахолаш максадида Республика худудида ер ости сувларининг кимёвий таркиби туFрисида нашр этилган адабиётлар ва фонд материаллари йиFилиб, тахлил килиш ва умумлаштириш натижасида йиллар давомида нитрат ионларининг микдори узгаришини бахоладик.

Нитрат -ионларининг мивдори йиллар давомида узгариши

1 жадвал

30 с, mg/dm3

25

20

15

10

2

1991

7 2

1992

12 8

2000 ГХК-26/1н

2007 2010 2015 2017

ГХК-16/1н 6 р ГХК-301/2н

8 5

2020 йиллар

Жадвалдан куриниб турибдики нитрат ионларининг микдори 1991 йилдан 2010 йилгача сезиларли даражада ошиб борган[6]. 2010 йилдан 2020 йилгача нитрат ионларини микдори бироз камайган, чунки 2010 йилдан кишлок хужалиги сохаси экин

October, 2023

5

0

118

майдонларида нитратли yFитлардан кам фойдаланила бошлади.

Шундай булсада, аник кимёвий таркибни аниклаш учун сифат тахлиллар етарли эмаслиги хисобга олган холда, "Гидрогеология ва инженерлик геологияси институти" Давлат муассасаси кошидаги "Геоэколог-кимё" лабораториясида 2020 - 2021 йиллар давомида Тошкент вилояти Чиноз тумани сyFориладиган майдонлар атрофидаги кузатув бурFу кудуклардан олиб келинган ер ости сувларининг маълум бир даврлар давомида кимёвий тахлили микдорий синов килинди. Бунда азот бирикмаларини микдорий тахлили учун 2 хил усул (cпектрофотометрия ва потенциометрия) танлаб олинди.

Намуна олиш - унинг тyFри бажарилиши олинган натижаларнинг тyFрилигини белгилайди. Дала тахлиллари пайтида намуна олиш режалаштирилган, унда намуна олиш нукталари ва чукурликлари, аникланиши керак булган курсаткичлар руйхати, тахлил учун олинадиган сув микдори, намуналарни кейинги тахлил килиш учун саклаш усулларининг мувофиклиги курсатилган булиши керак. Сувларнинг турига караб намуна олиш коидаси хам турлича булади, масалан, окава сувларни окизиш жойи ва ирмок сувларининг таъсирини аниклаш учун юкоридан ва сувлар тулик аралашган жойдан намуна олинади. Шуни ёдда тутиш керакки, ифлосланиш дарё окими буйлаб нотекис таксимланиши мумкин, шунинг учун намуналар одатда окимлар яхши аралашадиган энг турбулент оким жойларидан олинади [7].

Табиий ва суний кулларда сувлар дарёлардан олинадиган сувлар билан бир хил максадда олинади. Бирок кулларнинг узок вакт мавжудлигини хисобга олган холларда сув сифатини узок вакт давомида мониторинг килиш, шунингдек, сувнинг антропоген ифлосланиши окибатларини аниклаш биринчи уринда туради. К,айси статистик бахолашни куллаш мумкинлиги хакида маълумот бериш учун куллардан намуна олиш эхтиёткорлик билан амалга оширилади. Ер ости сувларидан намуналар ер ости сувларининг ичимлик суви манбаи сифатида, шунингдек, механик ёки кишлок хужалиги максадларига яроклилигини аниклаш, ер ости сувларини ифлослантирувчи моддаларни мониторинг килиш максадида олинади [7].

Намуналарни лабораторияда тахлил килиш учун сув намуналарини 1 литр хажмдаги шиша идишларга ёки батометрларга олинади.

Илмий изланишимиз учун Тошкент вилояти Чиноз тумани атрофидаги сyFориладиган ерларда мавжуд кузатув бУрFу кудукларидан сув намуналари олдик.

Асосий урганилаётган курсаткичлар азот бирикмалари булганлиги учун, хамда лаборатория тахлилигача анча вакт транспортировка килинишини хисобга олган холда намунани

October, 2023

119

концервация килинади. Агар намуна олингандан кейин 2 соат давомида лаборатория тахлиллари утказилса намунани концервация килиш шарт эмас. Намуна 2 соатдан куп вактда транспортировка килинса намунага 2-4 см3 хлороформ солиб, 4 оС хароратда лабораторияга транспортировка килинади ва 3 сутка саклаш мумкин булади[8].

К,оидаларга асосан концервация килинган намуналар транспортировка килиниб лабораторияга олиб келинди. Намунани фильтрлаб рН-метр ёрдамида водород курсаткич ва курк колдик микдорини аникладик хамда сув намуналари биринчи булиб нитрат ионларини спектрофотометрик тахлил килинди.

I. Спектрофотометрик усул - табиий сувларда нитрат ионининг фенолдисульфон кислота билан сарик рангли комплекс хосил килишига асосланган. Бу усул намуна таркибида нитрат ионлари микдори 0.1 дан 50.0 mg/dm3 гача булган холларда кулланилиши мумкин булади. Тахлилни бошлашдан аввал керакли эритмаларни тайёрлаб олинади.

Асосий стандарт эритма тайёрлаш учун калий нитрат тузини охирги массага келгунча куритиш шкафида куритдик ва 1.6300 g тузни улчаб олиб 1

3 3

dm дистилланган сувда (ГОСТ 6709) эритдик ва бу эритманинг микдори 1 dm да 1 mg/dm нитрат иони мавжуд булади. Асосий эритмамиздан тахлил бажариладиган куннинг узида ишчи эритма тайёрлаб олдик. Таркибида 0.01

3 3

mg/dm нитрат ионлари мавжуд булган ишчи эритма тайёрлаш. 100 sm ишчи эритма тайёрлаш учун, 1 sm3 асосий эритмадан улчаб олиниб 100 sm3 улчов колбасига солиб чизотигача дистилланган сув билан тулдирилади. Ишчи эритманинг микдори 100 sm3 сувда 0.01 mg/dm3 нитрат иони мавжуд. Эритма анализ килинадиган кун тайёрланади.

1. Градировкали эритма тайёрлаш. Намунада нитрат ионлари микдорини аниклаш учун эталонли солиштирма шкала тайёрлаб олдик. Фарфор идишга 0.00; 0.25; 0.50; 1.00; 2.50; 5.00; 7.50; 10.00; 15.00; 20.00 ва 30.00 sm3 ишчи эритмадан солиб, 50 sm хажмгача дистилланган сув солиб чикамиз, хар бир фарфор идишга 1 sm 0,5 % натрий салицилат соламиз ва сув хаммомида куругунча буFлатиб, совугандан кейин хар бир фарфор идишга 1 sm сульфат кислота солиб шиша таёкча билан аралиштирамиз ва 10 дакикага колдирамиз.

3 3

10 дакикадан сунг 5-10 sm дистилланган сув соламиз ва эритмани 50 sm ли улчов колбасига утказамиз. Х,ар бир фарфор идишга 7 sm3 40 % натрий гидрооксид солиб эритма хажми 50 sm булгунча дистилланган сув соламиз. Тахлил натижасида нитрат ионлари натрий салицилат билан сарик рангли комплекс хосил булди. Тайёр булган эритмани 10 дакикадан сунг 400±20 нм тулкин узунлигида оптик зичлигига асосланиб, ёруFликни ютувчи катлам калинлиги 1 дан 5 см

October, 2023

120

гача булган оптик кюветалар ёрдамида микдорини аниклаймиз. Тайёр булган эталон солиштирма шкала таркибида 0.0; 0.5; 1.0; 2.0; 5.0; 10.0; 15.0; 20.0; 30.0; 40.0 ва 60.0 mg/dm нитрат иони мавжуд.

2. Намунани тахлил килиш. Тахлил учун олинган намунадан 100 sm3

3 3

фарфор идишга 2 та параллел 50 sm намуна ва солиштирма намуна учун 50 sm дистилланган сув оламиз. Ва юкоридаги (1 пунк) буйича тахлилни давом эттирамиз.

3. Натижаларни куйидаги формула асосида хисобладик:

К * А * VI * f

X =

V2

A - тахлил учун олинган намунанинг солиштирма намуна билан олинган оптик зичлиги, оп.з.;

К - т^ирловчи коеффициент;

V1 - намунанинг колориметрик хажми, sm3;

V2 - тахлил учун олинган намунининг хажми, sm3;

f - суюлтириш коэффициенти, агар намуна суюлтирилмаган булса 1 куйилади;

_ У3 f ~ V4

V3 - суюлтириш учун олинган улчов колбасини хажми, sm3;

V4 - суюлтириш учун олинган намунининг хажми, sm3;

Охирги натижалар тахлил учун олинган намунадан 2 та параллел олинган, параллеллар орасидаги рухсат этилган фарклар 0.5 mg/dm дан ошмаган холда уртача кийматда берилади.

Нитрат - ионларининг фотометрик тахлил натижаларининг градировкали графиги

Нитрат ионлари mg/dm3

0,2 0,15 0,1 0,05

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

v = 0,0 lx +■0,0041 *

ir^u; 9909 '"ф

ßt''

V V W-

10

15

20

25

Нитрат ионлари mg/dm3

Линейная (Нитрат ионлари mg/dm3)

Линейная (Нитрат ионлари mg/dm3)

October, 2023

121

Спектрофотометрик тахлил натижасида сифат ва микдорий тахлил килиш мумкин булади. Сифат тахлил - спектрофотометр ёрдамида чикарилган нурланиш нурлари туFридан туFри атомлар ва моддалар молекулаларидаги бирикмалар билан узаро таъсир килади. Х,ар бир модда учун узига хос ассимиляция спектри мавжуд. Намунадаги ассимиляция спектрларининг умумийлигига кура, тахлил килинган намунадаги баъзи моддаларнинг мавжудлигини курсатади. Микдорий тахлил - унда ютувчи модданинг зарралари сони ва нурланиш окимининг сурилиши уртасида туFридан туFри боFликлик мавжуд. Ушбу нурланишнинг интенсивлигини камайтириш учун чангни ютиш модданинг зарралари сонини аниклаш мумкин, сунгра бу маълумотни модда микдорини хисоблаш учун ишлатиш мумкин. Зарралар сони буйича концентрацияни хисоблаш учун Авагадро сони купинча ишлатилади.

Спектрофотометрик усулнинг афзалликлари:

- аник микдорий тахлил.

- тез ва юкори сезувчанлик.

- хатолиги жуда кичик.

- усул катта ва кичик таркибни тахлил килишга имкон беради.

- бирикма таркибини хам аниклаш имконияти мавжуд.

- мураккаб моддаларни кимёвий таркибий кисмларга ажратмасдан аниклаш.

- оддийлик.

- кам вакт сарфи.

II. Потенциометрик усул - табиий сувларда нитрат иони ионселектив электродлар ёрдамида аниклашга асосланган. Бу усулни намуна таркибида нитрат ионлари 5.0 дан 100 mg/dm3 гача булган холларда куллаш мумкин булади.

Потенциометрик тахлил учун 2 та электроддан индикатор электрод ва таккослаш электродларидан фойдаланилади. Электрод эритманинг кимёвий таркиби хакида маълумот беради. Потенциометрияда иккита усул кулланилади. :

- туFридан туFри ионселектив электрод ёрдамида компонентнинг концентрациясини аниклаш;

- синовга кушилган ректив хажм функцияси сифатида потенциометрик титрлаш;

Потенциометрик тахлил учун индикатор электрод сифатида нитрат селектив электроддан фойдаландик. Бундай электрод куп компонентли эритма таркибида айнан битта ионни аниклаш имконини беради. Таккослаш электрод сифатида энг куп

October, 2023

122

кулланиладиган кумуш хлорид электроддан фойдаландик. Кумуш хлорид электроди шиша билан копланган булиб ичида кумуш хлорга ботирилган сим ва маълум концентрациями калий хлор эритмасидан иборат булади. Тахлил бошлашдан бир сутка олдин нитрат селектив электродни 0.1 Н калий нитрат эритмасига ботириб куямиз.

Асосий стандарт эритма тайёрлаш учун калий нитрат тузини охирги массага келгунча куритиш шкафида 105±5 оС куритдик ва 10,1107 тузни ±0,0002 g. аникликда тортиб олдик. Тортилган намунани 1000 sm хажмли улчов колбасига солиб 200-300 sm3 дистилланган сувда эритдик ва эритма хажмини улчов колбасини чизотигача дистилланган сув билан тулдирдик. 1 см3 эритма таркибида Ы0 -4 g^moll калий нитрат мавжуд булади.

Ишчи стандарт эритма тайёрлаш учун 100 sm хажмли улчов колбаларига 1; 10; 20; 30; 40; 50 sm хажмда асосий стандарт эритмадан солиб чикдик ва улчов колбаларни чизотигача дистилланган сув билан тулдирдик. Тайёрланган стандарт эритманинг таркиби 1 sm3 да Ы0-6 (эритма № 1); Ы0-5 (эритма № 2); 2^10-5 (эритма № 3); 3^10-5 (эритма № 4); 4^10-5 (эритма № 5); 5^10-5 (эритма № 6) g^moll ни ташкил этади. Ишчи стандарт эритма тахлил бажариладиган кун тайёрланади.

Ускунани тахлилга тайёрлаш учун янга нитратселектив электродни 12 соат давомида калий нитрат эритмасида саклаб туришимиз керак булади. Иш бошлашдан олдин электродни ускунага улаб дистилланган сув билан ювиб ташланади. Солиштирувчи электрод сифатида кумуш хлор билан тулдирилган солиштирувчи электрод ишлатилади. Ускуна иш жараёнига тайёр булгач градировкали график килиб ускунани калабровка килдик. 50 sm3 хажмли улчов колбаларига 6 та ишчи стандарт эритмадан 0.5 sm солиб чикдик ва хар бир эритма устига 25 sm3 дан дистилланган сув солиб чикдик. Эритмаларимиз

5 3 3 4 3

таркиби мос равишда 2 • 10- g^moll / dm (1,24 mg/dm ); 2-10- g^moll / dm (12,40 mg/dm3); 4 • 10-4 g^moll / dm3 (24,80 mg/dm3); 6 • 10-4 g^ moll / dm3 (37,20 mg/dm3); 8 • 10-4 g^moll/ dm3 (49,60 mg/dm3); 1 • 10-3 g^moll/ dm3 (62,00 mg/dm3) булади. Эритмаларга 25 sm3 дан буфер эритма солдик. Тайёр булган стандарт

33

эритмаларни 100 sm ли стаканга 20 sm дан олиб, стаканни магнит аралаштиргичга куйиб, электродни ботирдик ва калибровка (градировка) тугмасини босилади хамда иономер дисплайида хар бир концентрацияда нитрат ионларини микдори mg/dm3 да хосил булди. Х,ар бир стандарт эритма 2 мартадан улчанади.

Тахлил жараёнида намунада хлор, бром ва йод ионлари микдори куп булса фосфатли буфер ва кумуш сульфат ёрдамида бу ионларни йук килиш мумкин булади. Тахлил

October, 2023

123

учун олинган сув намунасидан 25 sm3 улчаб олинди ва устига см3 буфер эритма куйилади. Эритмани яхшилаб аралаштириб стаканни магнит аралаштиргичга куйиб электродни ботирдик ва "изм" тугмасини босдик хамда иономер дисплайида хар бир концентрацияда нитрат ионларини микдори mg/dm3 да хосил булди. Х,ар бир эритма 2 мартадан улчанади.

Потенциометрик усул лоща ва рангли эритмаларда, ёпишкок пасталарда микроэлектронлардан фойдаланиб ундан бир кисмига кадар улчаш имкониятини беради. Потенциометрик улчовлар намуна бузилмайдиган синов усуллари руйхатига киради ва тахлил килинадиган эритма кейинги тадкикотлар учун ишлатиш мумкин булади. ТуFридан туFри потенциометрик улчовлар аниклаш хатолиги 2-10 % ни ташкил этади.

Потенциометрик усулнинг афзалликлари:

- аник микдорий тахлил.

- тез ва юкори сезувчанлик.

- хатолиги жуда кичик.

- усул катта ва кичик таркибни тахлил килишга имкон беради.

- оддийлик

- кам вакт сарфи

1 жадвал

Нитрат ионларининг спектрофотометрик ва потенциометрик микдорий тахлил натижалари.

Объект номи Водород курсаткич Цурук колдик Спектрофотометрик усул Патенциометрик усул

рН g/dm3 mg/dm3 mg/dm3

ГХК-34/1н 6,95 2,40 5,03 4,91

Скв. 47/н 7,84 1,18 9,03 8,85

309 - н 7,40 0,77 8,02 7,88

МТП Скв.1 э 6,93 1,20 12,70 12,55

Скв. 180/н 6,05 0,16 3,96 3,85

Скв. 21 7,88 1,07 25,50 25,83

October, 2023 Multidisciplinary Scientific Journal

124

2 ^agBan

O^HHraH HaTii^iaiapHHHr CTaHgapT neT^aHim^api Ba hhcöhh _xaTö^HK^apuHH Mico6.:iain naTir/ha.:iapn_

пoтенцнoметрнн

rxk-34/1 h

Xi (Xi - X)2 S (craHgapT nernaHum) Sx (ypTana KHHMaTHHHr CTaH. nexnaHHmu) t (HoaHH^^HK) %(hhcöhh xaTO^HK)

4,98 0,00284444 4

4,91 0,00027777 8

4,89 0,00134444 4

X 4,93 0,00446666 7 0,00223 0,01575 0,068 1,375

ckb 47/h

Xi (Xi - X)2 S (craHgapT nernaHHm) Sx (ypTana KHHMaTHHHr craH. nexnaHHmu) t (HoaHH^^HK) %(hhcöhh xaTO^HK)

8,86 0,00017777 8

8,85 1,11111E-05

8,83 0,00027777 8

X 8,85 0,00046666 7 0,00023 0,00509 0,022 0,247

^otometpih

rXK-34/1 h

Xi (Xi - X)2 S (craHgapT HernaHHm) Sx (ypTana KHHMaTHHHr craH. nexnaHHmu) t (HoaHH^^HK) % (hhcöhh xaTO^HK)

5,03 0,000544444

5,01 1,11111E-05

4,98 0,000711111

X 5,01 0,001266667 0,00063 0,00839 0,036 0,720

CKB 4 7/h

October, 2023 Multidisciplinary Scientific Journal

125

Xi (Xi - X)2 S (стандарт четланиш) Sx (уртача кийматнинг стан. четланиши) t (ноаниклик) % (нисбий хатолик)

9,03 0,0016

8,89 0,01

9,05 0,0036

X 8,99 0,0152 0,00760 0,02906 0,125 1,390

ХУЛОСА

Олиб борилган илмий изланишимиз давомида азот бирикмаларининг инсон организмига биологик таъсири, токсикологик хусусиятлари, захарланишнинг клиник куриниши, жахон олимларининг азот бирикмаларини турли хил объектларда микдорий тахлилларини, хамда лаборатория шароитида спектрофотометрик ва потенциометрик тахлиллар натижаларини куриб чиккан холда, куйидагиларни хулоса килдик:

- хозирги кунда табиий сувларда азот бирикмаларининг микдорини аниклаш учун сифат тахлили етарли эмаслигини;

- сифат тахлиллар ёрдамида аник микдорий кимёвий таркибни аниклаш имкони йуклигини;

- замонавий (спектрофотометрик ва потенциометрик) усуллар ёрдамида микдорий тахлил килиш зарурлигини;

Тахлил учун олинган сув намуналари микдорий тахлил килиш учун "Гидрогеология ва инженерлик геологияси института" Давлат муассасаси кошидаги "Геоэколог-кимё" лабораториясида потенциометрик усул ёрдамида нитрат ионларини микдорий тахлили бажарилди. Потенциометрик усулда олинган натижаларимизни текшириш максадида спектрофотометрик усул ёрдамида хам нитрат ионлари микдорий тахлил килинди хамда градировкали график тузилди. Тузилган график ёрдамида лабораторияга тахлил учун олиб келинган намуналарда нитрат ионлариниг микдори аникланди. Х,ар иккала микдорий тахлил усуллари ёрдамида олинган натижалар узаро таккосланиб, иккала усул ёрдамида хам нитрат ионларини микдорини аниклаш юкори самарадорликка эга эканлигини аникладик.

Келгусида, Республикамизда мавжуд "Гидрокимё" лабораториялари табиий сувлар таркибида азот бирикмаларининг микдорини аниклашда лабораторияда мавжуд спектрофотометр ва иономерлар ёрдамида табиий сувларда нитрат ионларини концентрациясини микдорий аниклаш имкониятига эга булади.

October, 2023

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

126

REFERENCES

1. Ашихмина Т.Я., Кантор Г.Я. Экологический мониторинг: Учебно -методическое пособие. - Изд. 4-е. - М.: Академический проект; Альма Матер, 2008. - 416 с.

2. Волынец М.П. Аналитическая химия азота. - 1977.

3. Васюков А.Е., Шленкин Н.А. Методики оценки загрязнения подземных вод нитратами и «свежими» нитратами на примере родниковых вод территории Калуги. Журнал. Проблема региональной экологии. - Изд. № 5. 2019. - 59с.

4. Кузенкова Г.В. «Потенциометрические методы определения нитрат-ионов»: автореферат дис. ... кандидата химических наук: 02.00.02 / Нижегород. ун-т.-Нижний Новгород, 1993. - 14 с.: ил. РГБ ОД, 9 94-1/298-4

5. Фролова Н.В. «Экологическая оценка содержания нитратов и нитритов в пищевых продуктах растительного и животного происхождения и методы их снижения» автореферат дис. ... кандидата биологических наук ВАК РФ 03.00.16. - 2016.

6. Тошкент олди гидрогеологик станцияси томонидан тайёрланган хдсобот материалларидан фойдаланилди.

7. Белдеева Л.Н. Экологический мониторинг: Учебное пособие. - Барнаул: Изд-во АлтГТУ, 1999. - 122 с.

8. Лурье Ю.Ю., Рыбникова А.И. Химический анализ производственных сточных вод. - 1966.

9. Шарло Г. Методы аналитической химии. - 1965.

10. Алексеев В.Н. Качественный анализ. Количественный анализ. Изд. Просвещение. Москва1978.

11. Золотов Ю.А. Аналитическая химия Кн. В 2-х томах. Изд. «Химия». Москва. 2002.

12. Современные методы анализа природных вод. Изд. Наука 1962.

13. Аналитическая химия. Проблемы и подходы. Том 1. Пер. с англ. / Под ред. Р. Кельнера, Ж.-М. Мерме, М. Отто, Г.М. Видмер. - М.: "Мир", "Издательство АСТ", 2004. - Т1 - 608 с.

14. ГОСТ 18826-73. Вода питьевая. Методы определения содержания нитратов.

October, 2023 Multidisciplinary Scientific Journal

127

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.