CC BY
0SUG'ORILADIGAN TIPIK BO'Z TUPROQLAR SHAROITIDA MINERAL O'G'TLAR BILAN BAYKAL-EM-1 MIKROBIOLOGIK O'G'ITNI TUPROQDAGI MIKROBIOLOGIK JARAYONLARIGA TA'SIRI
1Raximova Gulnora Xusniddinovna, 2Urmanova Munisa Nezamiddinovna, 3Burhanova
Dilnavoza Utkurovna 1assistent TDAU, 2q.x.f.f.d., dotsent TDAU, 3q.x.f.f.d., dotsent TDAU https://doi.org/10.5281/zenodo.14006006
Annotatsiya. Maqolada mineral o'g'itlar bilan Baykal-EM-1 mikrobiologik o'g'iti bahorda shudgor ustidan qo'llanilgan 3-variantda yanada maqbulroq ko'rsatkichlar olinib, g'o'zani rivojlanishi davrlariga mutanosib ravishda tuproqdagi oligotroflar miqdori 35,2 va 22 o'rtacha 28,3 g/mln KHQB ni tashkil etganligi va ammonifikatorlar soni o'rtacha 26,6 g/mln KHQB ni, mineral azotda yashovchi bakteriyalar soni esa 19,3 g/mln KHQB ni tashkil etgan holda 17,0 va 12,3 g/mln KHQB ortganligi aniqlangan. Demak, Baykal-EM-1 mikrobiologik o'g'itini mineral o'g'itlarning N200P140K100 kg/ga me'yorlari fonida 10,0 l/ga shudgor oldidan, 10,0 l/ga bahorda shudgor ustidan, 3,0 l/ga g'o'zani 2-3 chin bargli davrida, 3,5 l/ga shonalashda va 3,5 l/ga gullashda qo'llanilganda tuproqdagi mikrobiologik jarayonlarni jadallashganligi haqida ma'lumotlar keltirilgan.
Kalit so'zlari: tipik bo'z tuproq, mikrobiologik o'g'it, Baykal-EM-1, mineral o'g'it, azot, fosfor, kaliy, oligotrofl, ammonifikator, azotda yashovchi bakteriyalar.
Аннотация. В данной статье приведены материалы по внесению минеральных удобрений с микробиологическое удобрение Байкал-ЭМ-1 вносили весной в плуг, в 3-м варианте получены более приемлемые показатели, а количество олиготрофов в почве пропорционально в периоды развития хлопчатника 35, 2 и 22 годы составляли в среднем 28,3 г/млн KHQB, количество аммонификаторов - в среднем 26,6 г/млн KHQB, а количество бактерий, живущих в минеральном азоте, - 19,3 г/млн KHQB 17,0 и 12,3 г/. млн KHQB увеличилось. Так, микробиологическое удобрение Байкал-ЭМ-1 на фоне нормы минеральных удобрений N200P140K100 кг/га 10,0 л/га под вспашку, 10,0 л/га весной над плугом, 3,0 л. Сообщается, что внесение хлопчатник в фазе 2-3 листьев, 3,5 л/га при кущении и 3,5 л/га при цветении ускоряет микробиологические процессы в почве.
Ключевой слова: типичный серозём, микробиологическое удобрение, Байкал-ЭМ-1, минеральное удобрение, азот, фосфор, калий, олиготроф, аммонификатор, бактерии, живущие в азоте.
Abstract. In the article, against the given background of mineral fertilizers, microbiological fertilizer Baikal-EM-1 was introduced into the plow in the spring, in the 3rd variant more acceptable indicators were obtained, and the amount of oligotrophs in the soil proportionally during the periods of cotton development 35, 2 and 22 years averaged 28.3 g / million KHQB, the amount of ammonifiers - an average of 26.6 g / million KHQB, and the amount of bacteria living in mineral nitrogen - 19.3 g / million KHQB 17.0 and 12.3 g /. million KHQB increased. Thus, microbiological fertilizer Baikal-EM-1 against the background of the norm of mineral fertilizers N200P140K100 kg / ha 10.0 l / ha under plowing, 10.0 l / ha in the spring over the plow, 3.0 l. It is reported that application of cotton in the phase of 2-3 leaves, 3.5 l/ha during tillering and 3.5 l/ha during flowering accelerates microbiological processes in the soil.
Keywords: typical serozem, microbiological fertilizer, Baikal-EM-1, mineral fertilizer, nitrogen, phosphorus, potassium, oligotroph, ammonifier, bacteria living in nitrogen.
Kirish
Hozirgi kunda dunyo bo'yicha qishloq xo'jaligida tuproq unumdorligini saqlash va oshirish, yangi resurstejamkor agrotexnologiyalarni keng joriy qilish, aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan muntazam ta'minlash, yerdan unumli foydalanish, ekinlardan yuqori va sifatli organik hosil olish, yoqilg'i-moylash mahsulotlari va boshqa xarajatlarni hamda yetishtirilgan mahsulot tannarxini pasaytirish borasida keng miqyosda ishlar olib borilmoqda.
Qishloq xo'jaligini rivojlantirishda hamda aholini ekologik sof (organik) oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta'minlash maqsadida Baykal-EM-1 mikrobiologik o'g'itini eskidan sug'oriladigan tipik bo'z tuproqlar sharoitida g'o'za ekinida qo'llash meyorlar va muddatlarini belgilash hamda paxta hosili va sifatiga ta'sirini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi.
"Baykal-EM-1" mikrobiologik o'g'iti qishloq xo'jalik ekinlari urug'ini ivitish yoki vegetatsiya davrida purkash orqali qo'llaniladi. Masalan, birinchi marta bir gektar maydonga 5 litr "Baykal-EM-1" eritmasi 300 litr suvga aralashtirib sepiladi. Ikkinchi marta erta bahorda yerni ekishga tayyorlashda, boronalash oldidan, uchinchi marta esa g'o'za 3-5 chin barg hosil qilganda yuqoridagi miqdorda qo'llanilsa hosildorlik 29-37 % gacha ortishi tajribalarda isbotlangan. Paxta seleksiyasi, urug'chiligi va yetishtirish agrotexnologiyalari ilmiy-tadqiqot institutida (PSUEAITI) Baykal-EM-1 preparati stimulyator sifatida boshqa mikrobiologik stimulyatorlarga andoza sifatida sinov tajribalari o'tkazilganda, chigit unuvchanligi 8-10 % tezlashib, paxtadan qo'shimcha 2,0-2,5 s/ga hosil olingani aniqlangan (Abdualimov [1,2,3].
D.U.Burxanova [5; 44-b.] ma'lumotlariga ko'ra, sug'oriladigan o'tloqi tuproqlari sharoitida kuzgi bug'doyning hosildorligi nazorat variantida o'rtacha 32,3 s/ga ni tashkil etib, nazorat variantiga nisbatan eng yuqori qo'shimcha hosil (13,3 s/ga) N150P100K50 kg/ga + biologik preparat (Baykal-EM-1) qo'llanilganda olindi. N150P100K50 kg/ga + 20 t/ga go'ng va N150P100K50 kg/ga + biogumus qo'llanilganda nazoratga nisbatan qo'shimcha don hosili 12,5 va11,3 s/ga ni tashkil etgan.
Biometanogenez usulida olingan organik bioo'g'itlar (VMG) ni dala sharoitida g'o'za ekiniga qo'llash bo'yicha tadqiqotlar 2007-2009 yillarda Toshkent viloyatining qadimdan sug'oriladigan tipik bo'z tuproqlar sharoitida ToshdAUning tajriba maydonida N.J.Bakirov, M.M.Tashquziyev, F.X.Eshbekovalar [4; 150-153-b.] tomonidan olib borilgan. Olingan ma'lumotlarga ko'ra, labil gumus kislotalari tarkibida gumin kislotalari miqdorini fulfokislotalarga nisbatan 2,0-2,5 marotaba ortib borishi va gumus hosil bo'lishi ijobiy tomonga yo'nalganligi mineral o'g'itli va o'g'it qo'llanilmagan nazorat variantlariga nisbatan mineral o'g'it fonida (N150P125K75 kg/ga) gektariga 20 tonna hisobida go'ng va 5 hamda 10 tonna hisobida VMG (bioo'g'it) qo'llanilgan variantlarda kuchliroq kechayotganligini ko'rsatadi hamda labil gumin kislotalari miqdori dastlabki yarim metrli qatlamda Crk:Sfk nisbati 2,00-2,80 oralig'ida bo'lib, gumatli va sof gumatli gumus tipi ko'rsatkichiga mos kelganligi aniqlangan.
Tadqiqotning metodologiyasi va ob'ekti. Dala tajribalari sug'oriladigan tipik bo'z tuproqlar sharoitida PSUYAITI tajriba uchastkasida olib borilgan. G'o'zani Sulton navi ekilgan. Tajriba variantlari 3 qaytariqda olib borilgan.
Dala tajribalarini o'tkazish va fenologik kuzatuvlar O'zPITI uslublari [6; 147-b.] bo'yicha olib borilgan. Dala tajribalaridan olingan tuproq va o'simlik namunalarini agrokimyoviy tahlili «Методы агрoхимических, агрoфизических и микрoбиoлoгических
исследований в поливных хлопковых районах» [7; 246-b.] va «Методы агрохимических анализов почв и растений Средней Азии» [8; 187-b.] usulnomalari Ьо'у^а aniqlangan.
Tadqiqot natijalari va muhokamasi. Tadqiqotlarda mineral о'g'itlami qо'llash me'yorlariga bog'liq holda mikrobiologik о'g'iti -Baykal-EM-1 ning gVzadagi samaradorligi о'rganilganligi uchun bu о'g'it ta'sirida tuproqdagi muhim mikroorganizmlarning miqdorlarini о'zgarishini g'о'za amal davrida tuproqning 0-30 sm qatlamida aniqlashni maqsadga muvofiq deb hisobladik. 1-2 rasmlarda keltirilgan.
Avvalo bir holatga oydinlik kiritish kerakki, tuproqdagi Oligotroflar organik shaklidagi azotni parchalab, tuproq unumdorligiga salbiy ta'sir kо'rsatuvchilar bо'lsa, ammonifikatorlar va mineral azotda yashovchi bakteriyalar aksinchcha tuproqning agrokimyoviy xossalarini yaxshilab, Mineral о'g'itlar NO3, P2O5 va K2O ham boshqa Cu, Mo, Zn kabi mikroelementlarni о'simliklar tomonidan о'zlashtirishni maqbullashtiradi. Shunday ekan mineral о'g'itlar N200P140K100 kg/ga fonida (nazorat) gVzaning 2-3 chin barg, gullash va pishish davrlarida tuproqdagi oligotroflarning miqdorlari mutanosib ravishda 1.02.v tuproqda 54,42 va 44 mln/ KHQB (kaloniya hosil qiluvchi birlik) miqdorda о'rtacha esa 46,6 mln.
KHQB ni tashkil etib, gVzani 2-3 chin bargidan yozga tomon kamayishi kuzatiladiki, bu tuproq haroratining kо'tarilishi bilan barcha mikrobiologik jarayonlarni ortishini kо'rsatadi, natijada salbiy ta'sir etuvchi mikroorganizmlar soni kamayishi kuzatiladi, ammonifikatorlar soni mutanosib ravishda 10,8; 8,3 va 10,3 о'rtacha esa 9,6 g/mln KHQB ni tashkil etib gVzani gullash davrida bularni soni ham nisbatan kamayganligi aniqlangan, qolaversa mineral azotda yashovchi bakteriyalar soni ham 7,6 va 8 о'rtacha 7,0 g/mln KHQB ni tashkil etib shu qonuniyat bо'yicha о'zgarganligi tahlil qilingan.
Mineral о^'НЬг N200P140K100 kg/ga fonida Baykal-EM-1 mikrobiologik о^'Ш 10,0 l/ga hisobida kuzgi shudgor oldidan qо'llanilganda oligotroflarning soni gVzaning rivojlanish davrlariga mutanosib ravishda 37, 30 va 34 g/mln KHQB ni о'1'tacha esa 30,3 g/mln KHQB ni tashkil etib azoratdan 17, 12 va 20 о'rtacha esa 16,3 g/mln KHQB ga kamroq Ьо'^яи^ aniqlangan Ьо'^ ammonifikatorlarning soni 14,5; 28,3 va 22,3 о'1'tacha 23,0 g/mln KHQB ga teng Ьо'НЬ, nazoratdan о'1'tachasi 13,4 g/mln KHQB ga xuddi shuningdek mineral azotda yashovchi bakteriyalar soni ham о'rtacha 10,6 g/mln KHQB ga ortganligi aniqlangan.
GVzani gullash davrida (havo haroratini to'taii^an paytida) oligotroflar soni 2-3 chin bargli davridagi te'rsatkichdan (37 g/mik KHQB) 7,0 g/mln KHQB ga ortganligi kuzatilgan. Demak, qо'llanilgan 10,0 l/ga Baykal-EM-1 mikrobiologik о^'Ш ta'sirida tuproqdagi mikrobiologik jarayonlarni jadallashganligi aniqlangan.
Mineral о^'Шят^ yuqoridagi fonida Baykal-EM-1 mikrobiologik о^'Ш bahorda shudgor ustidan qо'llanilgan 3-variantda yanada maqbulroq ^rsatkichlar olinib, gVzani rivojlanishi davrlariga mutanosib ravishda tuproqdagi oligotroflar miqdori 35,2 va 22 о'rtacha 28,3 g/mln KHQB ni tashkil etgan Ьо'НЬ, nazoratdan ^'rtachasi) 18,3 g/mln KHQB ga kamaygan Ьо'^ ammonifikatorlar soni о'1'tacha 26,6 g/mln KHQB ni, mineral azotda yashovchi bakteriyalar soni esa 19,3 g/mln KHQB ni tashkil etgan holda 17,0 va 12,3 g/mln KHQB ortganligi aniqlangan.
Bu 3-variant ^'^at^chlm Baykal-EM-1 о^'Ш kuzgi shudgorda solinganga (2 var) nisbatan mutanosib ravishda 2,0 g/mln KHQB kamroq va 3,6-1,7 g/mln KHQB ga te'proq Ьо'^п^ tahlil qilingan. Demak, Baykal-EM-1 mikrobiologik о^'Ш kuzgi shudgorda (10,0 l/ga) qо'llashga nisbatan bahordagisi samarali Ьо'^п^ aniqlandiki, bu holat qishdan chiqishda Baykal-EM-1 mikrobiologik о^'Ш tarkibidagi mikroorganizmlarning ma'lum bir qismi nobud bо'lganligidan dalolat beradi.
1-rasm. Baykal-EM-1 mikrobiologik o'g'itini g'o'zada qo'llash me'yor va muddatlarining tuproqdagi muhim mikroorganizmlar miqdorining o'zgarishiga ta'siri 2020 y
Oligotroflar
7
6
3
2
0% 20% 40% 60% 80% 100%
■ ■ 2-3 chin bargda ■ gul-lashda pishish-da
Ammonifikatorlar
7
6
3
2
o% 20% 40% 60% 80% 100%
■ 2-3 chin bargda ■ gul-lashda ■ pishish-da
Mineral azotda yashovchi bakteriyalar
7
6
3
2
o% 20% 40% 60% 80% 100%
■ 2-3 chin bargda ■ gul-lashda I pishish-da
2-rasm. Baykal-EM-1 mikrobiologik o'g'itini g'o'zada qo'llash me'yor va muddatlarining
tuproqdagi muhim mikroorganizmlar miqdorining o'zgarishiga ta'siri 2021 y
Mineral o'g'itlarni N200P140K100 kg/ga fonida Baykal-EM-1 mikrobiologik o'g'iti g'o'zaning rivojlanish davrlarida 1 martadan 3,0; 3,5 va 3,5 l/ga me'yorda suspenziya holatida ildizdan tashqari qo'llanilgan 4-6 variantlarda tuproqdagi muhim mikrorganizmlarning miqdor o'zgarishlari yuqoridagi qonuniyatlar asosida saqlangan holda barcha ko'rsatkichlar nazoratnikiga yaqin yoki teng bo'lganligi aniqlangan. Chunki g'o'za ildizdan tashqari qo'llanilgan mikrobiologik o'g'itning tuproqdagi miqdoriga deyarli ta'siri kuzatilmagan.
Tajribada nisbatan yuqori ma'lumotlar Baykal-EM-1 mikrobiologik o'g'iti kuzgi shudgorda 10,0 l/ga, ekish oldidan 10,0 l/ga va g'o'zani rivojlanish davrlarida 3,0; 3,5 va 3,5 l/ga me'yorlarda, jami 5 marta (30,0 l/ga) qo'llanilgan 7-variantda olingan. Bunda tuproqdagi oligotroflarning o'rtacha soni 26,6 g/mln KHQB tashkil etib, nazoratdan 20,0 g/mln KHQB ga xattoki, 10,0 l/ga Baykal-EM-1 mikrobiologik o'g'iti bahorda qo'llanilgan 3-variant ko'rsatkichidan ham 1,7 g/mln KHQB ga kamroq bo'lganligi aniqlangan bo'lsa ammonifikator va mineral azotda yashovchi bakteriyalar soni aksincha nazoratdan (o'rtachasi) 21,6 va 15,0 g/mln KHQBga ko'proq bo'lganligi kuzatilgan.
Mineral o'g'itlar N150P105K75 kg/ga me'yorlarda Baykal-EM-1 mikrobiologik o'g'iti 7-variantdagidek 5 marta qo'llanilganda (8-var) ham nisbatan maqbul ko'rsatkichlar olinib, oligotroflar soni 7-varantnikiga nisbatan 1,3 g/mik KHQB ga kamroq, ammonifikator va mineral azotda yashovchi bakteriyalar soni 1,5 va 4,3 g/mln KHQB ga ko'proq bo'lganligi aniqlangan.
Xulosa
Baykal-EM-1 mikrobiologik o'g'itining samaradorligi avvalo qo'llash me'yor va muddatlariga, qolaversa mineral o'g'itlarning me'yorlariga ham bog'liqligi kuzatiladi. Mineral o'g'itlar me'yori ortgan sari (ayniqsa texnik azotni) tuproqdagi mikrobiologik jarayonlarga salbiy ta'sir ko'rsatishi ko'pgina tadqiqotlarda isbotlangan.
ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Абдуалимoв Ш.Х., Каримoв Ш.А. Влияние стимулятора Биoдукс на пoявление всхoдoв и урoжайнoсть хлoпчатника // Актуальные прoблемы сoвременнoй науки. -MocKBa, 2017. №4. -С.262-266.
2. Abdualimov Sh.X., O'zbekiston paxtachiligida o'sishni sozlovchi moddalarni qo'llashning ahamiyati // G'o'za va g'o'za majmuidagi ekinlarni parvarishlash agrotexnologiyalarini takomillashtirish. O'zPITI maqolalar to'plami. -Toshkent, 2013. -B. 105-112.
3. Abdualimov Sh.H., G'o'zada entojean retardantini turli me'yor va muddatlarda qo'llashning hosil elementlari to'kilishiga ta'siri // O'zbekiston paxtachiligini rivojlantirish istiqbollari. PSUEAITI maqolalar to'plami II-qism. -Toshkent, 2014. -B. 122-126.
4. Bakirov N.J., Tashkuziev M.M., Eshbekov F.X., Biometagenez texnologiyalari mahsuloti bo'lgan organik o'g'itni tuproq unumdorligidagi ahamiyati // O'zbekiston tuproqshunoslari va agrokimyogarlari jamiyatining V qurultoyi materiallari. Toshkent 2010. B. 150-153.
5. Burxanova D.U. Sug'oriladigan tipik bo'z va o'tloqi tuproqlarning unumdorligini oshirish yo'llari (Toshkent viloyati misolida) qishloq xo'jaligi fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiya avtoreferati. Toshkent 2019 y. B. 44.
6. Dala tajribalarini o'tkazish uslublari. UzPITI. Tashkent, 2007. 147 -b.
7. Методика пoлевых onbrroB с хлoпчатникoм. Издание 5-е., дoпoл.-Т:., 1981. -с.246.
8. Методы агрoхимических анализoв no4B и растений Средней Азии. Ташкент. СoюзНИХИ. 1977, с. 187
