Научная статья на тему 'СУҒУРТА КОРХОНАЛАРИДА БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ МАСАЛАЛАРИ'

СУҒУРТА КОРХОНАЛАРИДА БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
14
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
суғурта / бухгалтерия ҳисоби / суғурта хизматлари / даромадлар / харажатлар.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Рахимов Ҳ.А.

Мақолада суғурта хизматларини кўрсатувчи субъектларда бухгалтерия ҳисобини ташкил этиш, улар хусусиятидан келиб чиқган холда даромад ва харажатларни тан олиш масалалри ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУҒУРТА КОРХОНАЛАРИДА БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ МАСАЛАЛАРИ»

СУГУРТА КОРХОНАЛАРИДА БУХГАЛТЕРИЯ ХИСОБИНИ ТАШКИЛ

ЭТИШ МАСАЛАЛАРИ

Рахимов Х,.А.

мустакил тадкикотчи

Аннотация: Маколада сугурта хизматларини курсатувчи субъектларда бухгалтерия хисобини ташкил этиш, улар хусусиятидан келиб чикган холда даромад ва харажатларни тан олиш масалалри ёритилган.

Калит сузлар: сугурта, бухгалтерия хисоби, сугурта хизматлари, даромадлар, харажатлар.

Мамлакатимиз иктисодиётини ислох килишда сугурта сохаси молиявий инфратузилманинг асосий элементи сифатида мухим урин тутади. Унинг олдига баркарорликни таъминлаш хамда мамлакат инвестицион мухитини ривожлантириш каби долзарб вазифалар куйилган. Мустакиллик йилларида Республика сугурта бозори тубдан узгарди. Тараккиётимизнинг дастлабки йилларида сугурта бозори ёрдамчи сохадан мамлакатимизнинг стратегик ривожланиш йуналишига айланди ва жадал ривожланиб бормокда. Сугурта бозорининг мамлакатимиз ЯИМдаги улуши ва иктисодиётимиздаги урни ва ахамияти борган сари ошмокда, хозир у 0.3% ташкил этади1. Албатта, бундай узгаришлар давлатимизнинг бу борада олиб бораётган сиёсати билан, чунончи давлатимиз рахбарияти томонидан сугурта бозорини ялпи бозор инфратузилмасининг асосий унсурларидан бири сифатида эътироф этилилганлиги билан боглик. Зеро, республикамиз Президенти Ислом Каримов

2007 йилда мамлакатни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва

2008 йилда иктисодий ислохотларни чукурлаштиришнинг энг мухим устувор йуналишларига багишланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маърузасида таъкидлаганидек: "....иктисодиётни янада эркинлаштириш жараёнини тегишли бозор инфратузилмаси, яъни банк-молия тизими, лизинг, аудиторлик, сугурта, инжиниринг ва бошка тузилмаларни ривожлантирмасдан туриб амалга ошириш мумкин эмас"2.

Сугурта ташкилотлари узига хос жихатлари билан ажралиб туради. Чунончи, ушбу ташкилотлар фаолияти асосан имкон кадар купрок сугурталанувчилардан сугурта туловларини йигиб, муайян сугурта холатлари юз берганда уларга кафолатланган сугурта бадалларини тулаш оркали уз зиммаларига олган сугуртачи мажбуриятларини бажаришга, истикболдаги сугурта туловларини амалга ошириш учун зарур булган сугурта резервларини шакллантиришга каратилади. Сугурта компанияларининг кулида "уларга

1 Молия вaзирлиги хузуридяги СyFyртa нaзорaти Aa^aT инcпeкцияcи мaълyмотигa кyрa.

2 Ижон мaнфaaтлaри ycтyворлигини тaъминлaш - бaрчa тело^от вa yзгaришлaримизнинг бош мaкcaдидир. Президент И.Kaримовнинг 2007 йилдa мaмлaкaтни ижтимоий-иктиcодий ривожлaнтириш якyнлaри вa 2008 йилдa иктиcодий иcлоxотлaрни чукурляштиришнинг энг му^им ycтyвор йyнaлишлaригa бaFишлaнгaн Вaзирлaр Ma^^ara мaжлиcидaги мaърyзacи. - «Хялк cyзи» гaзeтacи, 2008 йил 9 фeврaл.

тегишли булмаган" маблаглар тупланиб колади. Мазкур маблаглардан сугурта компаниялари кай тарика фойдаланишига караб уларнинг сугурталанувчилар олдидаги уз мажбуриятларини бажариш имкониятлари намоён булади. Сугуртачининг "молиявий таназзули" куплаб сугурталанувчиларнинг манфаатларига таъсир курсатади. Ушбу хусусиятларнинг барчаси сугурта ташкилотларида узига хос бухгалтерия хисобини юритишни, шунингдек уларда холис аудитни утказишни такозо этади. Чунончи, мустакил аудитнинг асосий эътибори сугурта ташкилотининг молиявий баркарорлигини таъминлаш масалаларини хал этишга, унинг молиявий ва хужалик фаолиятларининг амалдаги конунчиликка мос келишига, шунингдек фаолиятнинг молиявий хисоб-китоблари тугри кайд этиб борилишига каратилади.

Хрзирги кунда Республика сугурта ташкилотларида бухгалтерия хисобини юритиш, хисоботларини тайёрлаш ва аудиторлик текширувларидан утказишда хал килиниши лозим булган муаммолар мавжуд. Айникса, Республикамиздаги сугурта фаолиятининг узига хос томонларини инобатга олган холда, уларда бухгалтерия хисоби ва аудитнинг услубий асосларини бозор иктисодиёти талабларига мос равишда юритиш хозирги куннинг долзарб муаммоларидандир.

Сугурта ташкилотларида бухгалтерия хисобини такомиллаштириш борасида республикамизда охирги йилларда куплаб тадбирлар амалга оширилди, чунончи ушбу соха хусусиятлари эътиборга олинган холда махсус «Сугурта ташкилотларида курсатилган хизматларни ишлаб чикариш ва сотиш харажатлари таркиби хамда молиявий натижаларни шакллантириш тугрисида низом», «Сугурта ташкилотлари молиявий-хужалик фаолияти бухгалтерия хисоби счётлари режаси ва уни куллаш буйича йурикнома» кабул килинди. Сугурта хизматлари бозори, бу соха субъектларида бухгалтерия хисоби, иктисодий тахлил ва аудитнинг айрим жихатларига багишланган илмий ва укув ишлари чоп этилди3. Бирок, ушбу манбаларда келтирилган фикр ва мулохазалар хозирги шароитда сугурта сохасида юзага келаётган куплаб муаммоларни хал килишга тулик имкон бермайди. Чунончи, сугурта ташкилотлари курсатаётган хизмат турлари, улардан олинаётган даромадлар, хизмат курсатишга доир харажатлар, сугурта захираси ва унинг ишлатилиши, сугурта ташкилотлари ва сугурталанувчилар уртасидаги узаро молиявий муносабатларни хисоб ва хисоботда акс эттириш, сугурта ташкилотлари фаолиятини аудит куригидан утказишнинг назарий, ташкилий ва методологик жихатларини хозиргача тулик яратилган, деб булмайди. Ушбу масалалар ута долзарблиги сабабли чукур изланишларни талаб килмокда. Республикамизда сугурта ташкилотлари фаолиятининг бухгалтерия хисоби, аудит ва иктисодий тахлилига доир дасликлар, укув кулланмалар ханузгача чоп этилмаган. Буларнинг барчаси танланган мавзунинг ута долзарблигидан, бу муоммоларни чукур урганиш ва тадкик этиш зарурати борлигидан дарак беради.

3 CaMap^aKA. СaмИСИ "Бapкaмoл aвлoд - порлок пойдевори" илмий aнжyмaни 2010й.

CyFypтa фaoлияти бyхгaлтеpия xиcoби вa ayдитининг нaзapий, услу6ИЙ вa тaшкилий мacaдaдapи бyйичa олиб бopилгaн илмий тaдкикoтлap нaтижacидa кyйидaги хyлoca вa тaкдифлap ишлaб чикилди:

1. Бозор иктисодиёти шapoитидa cyFypтa кoмпaниялapи acocaн вa биринчи гaлдa йирик инвестор cифaтидa нaмoён бyлaди, шунингдек, мaмлaкaтнинг иктисодий тapaккиётигa ижобий тaъcиp кypcaтyвчи омил 6Ули6 хизмaт килaди. Узбекиcтoндa cyFypтa бозорини шaкллaнтиpишдa киммaтли кoFOЗлap вa capмoялap бозорини pивoжлaнтиpиш зapyp.

2. CyFypтa фaoлитининг yзигa хос жиxaтлapигa aдoкaдop cчётлap инoбaтгa олиниши зapyp. Хycycaн, cyFypтaлaш вa кaйтa cyFypтaдaш мyaммoлapини cyFypтa тyлoвлapи, cyFypтa тyшyмлapи, cyFypтa pезеpвлapи, cyFypтaдoвчининг фoйдacини ифoдa этувчи cчётлap кУллaнилиши кеpaк. Шyндaй экaн, cyFypтa кoмпaниялapи учун aдoxидa cчётлap pежacини вa молиявий xиcoбoт шaкдлapини ишлaб чикиш мaкcaдгa мувофикдир.

3. CyFypтa coxacидaги ayдитopлик фaoлиятини yзигa хослиги aввaлo бу бopaдa мaхcyc cyFypтa конунчилиги мaвжyдлиги, мaзкyp coxaдa бyхгaлтеpия Xиcoбини юритишни, солик^ тортишнинг, бyхгaлтеpия вa молия Xиcoбoтлapини тaйёpлaшнинг yзигa хос кoидaдapи мaвжyдлиги билaн тaвcифлaнaди. Шунинг учун xaм бу coxaдaги мaвжyд конунчилик вa меъёрий xy:®®arnap жyдa тезкорлик билaн yзгapиб турган вa ниxoятдa кyпaйиб бopaётгaн xoзиpги шapoитдa cyFypтa ayдити бyйичa УКУВ вa aмaдий кУллaнмaдapни ишлaб чикиш зapyp.

4. Реcпyбликaмизнинг турли минтaкaлapидa иcтикoмaт килувчи ayдитopлapни, cyFypтa coxacидaги ayдит бyйичa кaбyл килинaётгaн янги илмий xy^H,™ билимлap билaн уз вaктидa вa мyнтaзaм тaништиpишнинг caмapaли вa зaмoнaвий тизимлapини яpaтиш зapyp.

5. Узбекиcтoндa cyFypтa xизмaтлapи бозори жyдa кaттa cypъaтлap билaн р^о^енят^, cyFypтaдoвчилap янги-иннoвaциoн, бозор тaдaбигa мос cyFypтa мaхcyлoтлapини тaкдиф килишмoкдa, турли xaлкapo кaйтa cyFypтa мехaнизмлapидa иштирок этиб, республи^ни жaхoн бoзopигa интегpaциялaшyви жapaенидa acocий yнcypлapдaн бири булиб келяпти, шуни эътибopгa oлгaн хoлдa ayдитopлик конунчилигини вa ayдитopлap мaлaкacини xaм мос paвишдa тaкoмиллaштиpиб бориш зapyp.

6. CyFypтaдoвчилap мoлиявий-хyжaдик фaoлияти бyхгaдтеpия xиcoбининг Xиcoб paкaмлapи pежacини вa уни кУллaш бyйичa йypикнoмaни ишлaб чикиш вa тacдикдaш.

7. CyFypтaлoвчилap молиявий xиcoбoти шaкллapи вa yлapни тулдириш KOидaдapини ишлaб чикиш вa тacдикдaш.

S. Koмпaния кaпитaлизaция дapaжacини ошириш, чет эл кУшимчa capмoялapни жaдб килиш xaмдa «ama cyFypтa бyйичa xaмкopлap билaн мycтaxкaм aдoкaни ypнaтиш кеpaк бyлaди, шу мaкcaддa xaдкapo cyFypтa бoзopлapигa интегpaциялaшyвни aмaдгa ошириш учун xaдкapo ayдит кoмпaниялapи вa рейтинг aгентликлap xизмaтлapидaн фoйдaдaниш зapyp.

9.Сугурта компанияларини рейтинг жихдтдан бахолаш буйича методик тавсияларни тайёрлаш керак деб хдсоблаймиз.

Биз уйлаймизки, тадкикотимиз жараёнида ишлаб чикилган тавсиялар ва хулосалар келгусида сугурта компанияларда утказиладиган аудиторлик текширувларининг самарадорлигини оширишга, уларни сифатли утказишга, аудиторлик текшируви жараёнини такомиллаштиришга имкон беради.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Узбекистон Республикаси «Бухгалтерия хисоби тугрисида»ги Конуни. 2016 йил 14 аперль.

2. "Сугурта фаолияти тугрисида"ги Узбекистон Республикасининг конуни, 5 апрел 2002 йил, № 359-II.

3. Пулатов, Х. У. (2023). Хизмат курсатиш корхоналарида бухгалтерия хдсобин ташкил этиш. Экономика и социум, (6-2 (109)), 922-924.

4. Ибрагимова, Ирода. "Узбекистонда бухгалтерия хисоби тизимини халкаро стандартларга мослаштириш истикболлари." Economics and education 5 (2021): 210-215.

5. Ширинов, У. А., & Нарзуллаев, Н. А. (2022). Молиявий мажбуриятлар аудитини такомиллаштириш. Экономика и социум, (6-2 (97)), 810-813.

6. Ширинов, У. А. (2022). Почта хизматларининг хдсоб ва аудит объекти сифатидаги таснифий асослари. Экономика и социум, (6-2 (97)), 804-809.

7. Ширинов, У. А. (2022). Алока хизматларини курсатувчи субъектларда аудитнинг долзарб масалалари. Архив научных исследований, 2(1).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.