Научная статья на тему 'МАХСУС САВОЛНИ ТЕКШИРИШ БЎЙИЧА АУДИТОРЛИК ХИЗМАТЛАРИНИ КЎРСАТИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ'

МАХСУС САВОЛНИ ТЕКШИРИШ БЎЙИЧА АУДИТОРЛИК ХИЗМАТЛАРИНИ КЎРСАТИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
92
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аудит / актив / пассив / ҳисобот даври / аудит режаси / аудит дастури.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хусанов М.Ҳ.

Мақолада махсус савол тарзидаги аудитнинг мохияти, ахамияти, зарурияти, уни ташкил қилиш масалалари баён қилингин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАХСУС САВОЛНИ ТЕКШИРИШ БЎЙИЧА АУДИТОРЛИК ХИЗМАТЛАРИНИ КЎРСАТИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ»

МЛХСУС СAВОЛНИ ТЕKШИPИШ БУЙИЧA AУДИТОPЛИK XИЗМAТЛAPИНИ KУPСAТИШНИНГ XУСУСИЯТЛAPИ

Хусанов МД.

СaмИСИ aссистенти

Aннотация: Макколада мaхсyс сaвол тaрзидaги ayдитнинг мохияти, ахамияти, зaрyрияти, уни тaшкил килиш мaсaдaдaри бaён килингин.

Kалит сузлар: ayдит, aктив,пaссив, хдсобот дaври, ayдит режaси, ayдит дaстyри.

Респyбликaмиздa хизмат кyрсaтиш Ba сервис сохдсини ривожлaнтириш устувор вaзифaдaрдaн биридир. Бу бевоситa ayдиторлик xизмaтлaригa х,ам дахлдордир.

Респyбликaмиздa мустаккиллик кулга киритилгaндaн кейинги дaврдa ayдиторлик xизмaтлaрини йyлгa куйилиши, ушбу xизмaтлaр бозорини шaкдлaниши Ba ривожлaниши, ayдиторлик фaолиятининг меъёрий-хукукдй, тaшкилий Ba методологик aсослaрини тaкомиллaштириш борaсидa кyплaб ютyкдaргa эришилди. Чунончи, yлaрнинг aсосийлaри сирaсигa куйидагиларни киритиш мумкин.

Биринчидан, шу йиллaр ичидa респyбликaмиздa ayдиторлик фaолиятининг меъёрий-хукукдй aсослaрини тaшкил килувчи ayдиторлик фaолияти тyFрисидa конун (1992 йил, 2000 йил), 20 дaн ортик ayдиторлик фaолиятининг миллий стaндaртлaри (АФМС) кабул килинди хдмда aмaлиётгa жорий этилди;

Иккинчидан, 2007 йилдa мaxсyс ayдиторлик тaшкилотлaри тyFрисидa низом тaсдикдaнди Ba y aсосидa фaолият юритиб келгaн ayдиторлик тaшкилотлaри Marna дaвлaт рyйxaтидaн утказилди, бугунги кyндa ayдиторлик тaшкилотлaри сони 100 тaни тaшкил этaди.

Учинчидан, yтгaн чорaк aсрдa респyбликaмиздa сертификaтли ayдиторлaр синфи вужудга келди, yлaр сони хрзирги кyндa 600 кишидaн ортикдир.

Туртинчидан, Республикамиз Президентининг 2015 йил 24 aпрелдaги 2015 йил 28 июлдaги "Акциядорлик жaмиятлaридa зaмонaвий корпорaтив бошкaрyв yслyблaрини жорий этиш чорa-тaдбирлaри тyFрисидa" ПФ-4720-сон Фaрмони, ушбу фaрмон ижроси юзaсидaн Вaзирлaр Махкамасининг 2015 йил 28 июлдaги «Дaвлaт улуши бyлгaн aкциядорлик жaмиятлaри Ba бошкка хужалик юритувчи сyбъектлaр фaолияти сaмaрaдорлигини бахрлаш мезонлaрини жорий этиш тyFрисидa» 207-сон карори билaн тaсдикдaнгaн «Дaвлaт улуши бyлгaн aкциядорлик жaмиятлaри Ba бошкка хужалик юритyвчи сyбъектлaр фaолияти сaмaрaдорлигини бахрлаш мезонлари тyFрисидa НИЗОМ»га мyвофик 20152018 йилларда барча акциядорлик жамиятлари йиллик молиявий хисоболарини тни нашр этиши Ba Халкаро аудит стандартлари хдмда Халкаро молиявий

хисобот стандартларига мувофик ташки аудитни утказиш хамда уларни нашр этиш тартиби белгиланди.

Бешинчидан, Республикамиз Президентининг 2018 йил 19 сентябрдаги «Узбекистан Республикасида аудиторлик фаолиятини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида» 3946-сон карори билан республикамизда аудиторлик хизматлари бозори баркарор амал килиши ва унинг натижаларига талаб даражасининг ошишини таъминлайдиган аудиторлик фаолиятини янада ривожлантиришнинг устувор йуналишлари белгиланди. Чунончи, ушбу карорда аудиторлик фаолиятини лицензиялаш жараёнини соддалаштириш, халкаро амалиётни хисобга олган холда аудиторларни сертификатлаш ва малакасини ошириш тизимини такомиллаштириш, аудиторлик ташкилотлари ишининг ташки сифат назорати буйича замонавий ва самарали мониторинг тизимини ривожлантириш, аудитнинг халкаро стандартларини куллаш, 2020 йилдан бошлаб молиявий хисоботларни факат аудитнинг халкаро стандартлари асосида аудит куригидан утказиш ва бошка чора-тадбирлар белгиланди.

Республикамизда амалга ошириб келинаётган аудиторлик текширувлари камровига кура комплекс аудит ва тематик аудитга булинади. Ушбу турдаги аудит текширувлари бир-биридан мазмун ва мохияти, утказилиш ва расмийлаштириш тартиблари ва бошка жихатлари буйича фаркланади. Комплекс аудит, одатда, корхоналар молиявий-хужалик фаолиятини акс эттирувчи барча курсаткичларни, яъни молиявий хисоботнинг барча элементларини камраб олади. Комплекс аудитнинг мазмун ва мохдяти хорижий мамлакатлар ва республикамизда чоп этилган адабиётларда атрофлича очиб берилган. Ушбу манбаларда келтирилган маълумотларга кура комплекс аудитнинг якуний натижаси булиб хужалик юритувчи субъектнинг молиявий хисоботига аудиторлик хулосасини бериш хисобланади. Шу билан бирга даврий адабиётларда тематик аудитнинг мазмун ва мохияти, утказилиш ва расмийлаштириш тартиблари, унинг комплекс аудитдан фаркли жихатлари етарлича очиб берилмаган. Шу боис, куйида ушбу саволларга тухталиб утишни максадга мувофик, деб топдик.

Тематик аудит тушунчаси, узининг номланишидан куриниб турибдики, камрови маълум бир мавзу билан чегараланган аудит текширувига дахлдордир. Айнан у ёки бу мавзуга доир булганлиги боис, ушбу аудиторлик текширувларини, бошкачасига, тематик аудит ёки махсус савол тарзидаги аудиторлик текширувлари хам деб атайдилар.

Хуш, тематик аудит ёки махсус савол тарзидаги аудиторлик текширувлари нима? Ушбу аудиторлик текширувининг характерли жихатлари ниималарда ёркин намоён булади?

Тематик аудит ёки махсус савол тарзидаги аудиторлик текширувлари тушунчаларига аудиторлик фаолияти тугрисида конунда, шунингдек бошка конун ости хужжатларда махсус таъриф берилмаган. Шу билан бирга республикамизнинг 80-сон АФМС "Махсус саволни текшириш натижалари

бyйичa ayдитоp xисоботимдa мaxсyс сaвол тapзидaги ayдитоpлик текшиpyвини кyйидaгилap бyйичa yткaзилиши белгилaнгaн:

а) молиявий xисоботнинг aйpим xисобвapaкдapи ёки бyлимлapи yлapнинг тyFpилигини бaxолaш мaксaдидa;

б) yнyмдоpликни вa сaмapaдоpликни бaxолaш мaксaдидa xyжaдик тизимининг aйpим кисмлapи;

в) шapтномa шapтлapигa pиоя килиш;

г) xyжaлик юpитyвчи сyбъект xyжaдик тизимининг aйpим кисмлapи (элементлapи) конун шyнингдек xyжaдик юpитyвчи сyбъект paxбapияти томонидaн белгилaнгaн меъёp вa коидaлapгa мос келиши;

д) консолидaциялaнгaн молиявий xисоботнинг aйpим xисобвapaкдapи ёки бyлимлapи;

е) бошкa молиявий axбоpот.

Стaндapтдa белгилaнгaн тapтибгa кypa мaxсyс сaволни текшиpиш бyюpтмaчиси молиявий axбоpоти текшиpилaдигaн xyжaдик юpитyвчи субъект, унинг мyлкдоpи, иштиpокчи вa aкциядоpлapи, мaзкyp xyжaлик юpитyвчи сyбъектдa мaxсyс сaволни текш^ишни yткaзиш тaшaббyскоpи бyлгaн нaзоpaт килувчи ёки xy^H,™ мyxофaзa килувчи оpгaнлap 6улиши мумкин.

«Дaвлaт улуши бyлгaн aкциядоpлик жaмиятлapи вa бошкa xyжaлик юpитyвчи сyбъектлap фaолияти сaмapaдоpлигини бaxолaш мезонлapи тyFpисидa НИЗОМ)^1 мувофик aкциядоpлик жaмиятлapи сaмapaдоpлигининг мyxим кypсaткичлapи (CMK), сaмapaдоpликнинг йиFмa кypсaткичи (СЙK) вa yлapнинг йил якyнлapи бyйичa бaжapиш xисоби ayдитоpлик тaшкилоти томонидaн, йил якyнлapи бyйичa ayдит yткaзиш тyFpисидaги шapтномaнинг aдоxидa кУшимчa пpедмети доиpaсидa, пpофессионaд консaдтинг xизмaтлapи кypсaтиш ЙУЛИ билaн текшиpилaди. Аyдитоpлик тaшкилотининг CMK, CHK вa yлapнинг бaжapилиши фоизлapининг xисоблaнгaн микдоpини текшиpиш бyйичa ayдитоpлик тaшкилотининг пpофессионaд консaдтинг xизмaтлapини кypсaтиш тyFpисидaги xисоботи тaшкилотнинг xисобот йилидaги фaолияти нaтижaдapи билaн биpгa (aкциядоpлapи (кaтнaшчилapи)нинг ёки дaвлaт коpxонaдapи мyaссислapининг йиллик умумий йиFилишидa) кypиб чикилaди.

Тaшкилотнинг вaколaтли бошкapyв оpгaнлapи кapоpигa aсосaн ayдитоpлик тaшкилоти CMK, CHK вa yлapнинг I чоpaк, яpим йиллик ёки 9 ойлик якyнлapи бyйичa бaжapилиши xисобини текшиpиши мумкин.

Тaъкидлaш жоизки, мaxсyс сaвол тapзидaги ayдитоpлик текшиpyвлapининг юкоpи келтиpилгaн тypлapи aмaдиётдa aнaдa xaм aникpок ифодaлaнaди. Мисол учун, инвестициялapни киpитиш бyйичa бyйичa инвестицион мaжбypиятлapнинг бaжapилишини текшиpиш, мaксaдли тyшyмлap бyйичa сметa бaжapилишини текшиpиш, aсосий воситaдap вa номоддий aктивлap бyйичa aмоpтизaция aжpaтмaдapи pеaллигини текшиpиш,

1 Узбекистон Респyбликaси Вaзиpлap Maxкaмaсининг 2015 йил 28 июладги «Дaвлaт улуши бyлгaн aкциядоpлик жaмиятлapи вa бошкa xyжaлик юpитyвчи сyбъектлap фaолияти сaмapaдоpлигини бaxолaш мезонлapини жоpий этиш тyFpисидa» 207-сон кapоpи билян тaсдиклaнгaн

корхона ялпи тушуми ва уни ягона соликка тортилиши реаллигини текшириш, дебиторлик ва кредиторлик карзлар реаллигини текшириш, товар-моддий бойликларни инвентаризациясини утказиш ва улар реаллигини текшиш ва бошкалар.

Махсус савол тарзидаги аудиторлик текширувини тугри ва сифатли утказилишининг мухим омиллари булиб унинг режаси ва дастурини мижоз ва аудиторлик ташкилоти томонидан аник келишилганлиги хдмда уларга тулик амал килинганлик хисобланади.

Махсус савол тарзидаги аудиторлик текшируви режаси - бу шартнома асосида белгиланган текширув саволига оид аудиторлик муолажаларини ким томонидан ва качон утказилиши узида ифода этган мижоз ва аудиторлик ташкилоти томонидан тасдикланган иш хужжати.

Махсус савол тарзидаги аудиторлик текшируви дастури - бу шартнома асосида белгиланган текширув мавзу доирасида текширилиши лозим булган саволлар, аудиторлик муолажалари, бошлангич хужжатлар ва хисоб регистрлари, текширув натижасида тузиладиган аудитор иш хужжатларини узида ифода этган мижоз ва аудиторлик ташкилоти томонидан тасдикланган иш хужжати.

Махсус савол тарзидаги аудиторлик текшируви натижаси булиб аудиторлар томонидан тузиладиган аудиторлик хисоботи хисобланади. 80-сон АФМС "Махсус саволни текшириш натижалари буйича аудитор хисоботи"га мувофик махсус саволни текшириш натижалари буйича аудитор хисоботи куйидаги элементларни уз ичига олиши лозим:

а) хисоботнинг номи (текширилаётган саволни курсатган холда, масалан, "ХХХ" корхонанинг дебиторлик ва кредиторлик карзлари тугрисидаги маълумотномани текшириш натижалари буйича аудиторлик ташкилотининг хисоботи");

б) адресат;

в) кириш кисми;

аудиторлик ташкилотининг номи, почта манзили ва бошка реквизитлари (аудиторлик фаолиятини амалга ошириш учун берилган лицензия раками ва берилган санаси, аудиторлик ташкилотининг давлат руйхатидан утганлиги хакидаги гувохномаси раками, хисоб-китоб варагининг раками, телефонлар); текширувда иштирок этган аудитор (аудиторлар), шунингдек аудиторлик ташкилоти рахбарининг фамилияси, исми-шарифи;

аудиторлик текширувига олинган махсус саволнинг тавсифи (баёни);

хужалик юритувчи субъект аудиторлик ташкилотига такдим этаётган ахборотнинг тугрилиги учун жавобгар булиши, аудиторлик ташкилоти эса махсус саволни текшириш натижалари буйича уз хисоботи учун жавобгарлигига оид курсатма;

г) тахлилий кисм:

махсус саволни текшириш чогида аудитор томонидан бажарилган таомиллар руйхати;

текширyв чоFидa кулланилган стандартларга хaволa;

аникланган коидабузарликлар (аник далиллар);

д) якуний кисм:

махсус сaволни текшириш натижалари хакида аудиторлик ташкилотининг фикри;

е) махсус сaволни текшириш натижалари буйича аудитор хисоботи топширилган сана;

ж) аудитор (аудиторлар) Ba аудиторлик ташкилотининг рахбари имзолари, шунингдек аудиторлик ташкилотининг мухри (мухр булган такдирда).

Махсус сaволни текшириш буйича аудитор хисоботининг хар бир сахифаси махсус сaвол текширyвини утказган аудитор (аудиторлар) томонидан имзоланиши керак. Зарурат булганда аудитор хисоботда текширyв чоFидa аникланган камчиликларни бартараф этиш буйича белгиланган тартибга кура утказиладиган, текширyв объектининг унумдорлиги Ba самарадорлиги такомиллашишига Ba ошишига олиб келадиган тaвсиялaр Ba таклифлар бериши лозим.

Аудиторлик ташкилоти махсус сaволни текшириш натижалари буйича аудитор хисоботи шаклининг бир хилда булишига риоя килиши лозим.

Махсус сaволни текширишнинг комплекс аудитдан фаркли жихатларидан бири булиб y буйича аудиторлик хлосасининг махсус берилмаслиги хисобланади. Махсус сaволни текшириш буйича аудиторлик хулосаси y буйича тузиладиган аудитор хисоботининг якуний кисмида келтирилади. Агар аудитор текширyв объекти буйича бир хилда фикр билдира олмаса, y якуний кисмдан олдин мазкур карорининг мухим асослари тушунтириладиган кушимча кисмни киритиши лозим. Аудитор якуний кисмдаги фикрни шакллантиришда кушимча кисмда баён килинган асослардан фойдаланиши мумкин.

Аудиторлик ташкилоти махсус сaволни текшириш натижалари буйича атайлаб ёлFOн ёки нот^ри хисобот тузганлиги учун конун хужжатларига мyвофик жaвобгaр булади.

Таъкидлаш жоизки, республикамизда махсус сaвол тарзидаги аудиторлик текширyвлaригa булган талаблар борган сари ошиб бормокда. Табиий рaвишдa, бу аудиторлик ташкилотларида аудитнинг мазкур турини келажакда янада ривождaнтириш имконининг борлигидан дарак беради. Булар, уз нaвбaтидa, махсус сaвол тарзидаги аудиторлик текширyвлaрининг назарий, ташкилий Ba услубий асосларини янада такомиллаштиришни объекта зарарат килиб куяди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. O'Ktamovich, P. L. X., & Boxodirovich, E. F. (2022). RAQAMLI IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISHDA BUXGALTERIYA HISOBNI O'RNI. Journal of marketing, business and management, 1(2), 120-124.

2. Po'Latov Xudoyberdi, O. K. (2022). BUXGALTERIYA HISOBIGA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNI JORIY ETISh YO'LLARI. Journal of marketing, business and management, 1(1), 37-40.

3. Пулатов, Х. У. (2021). ACCOUNTING ACCOUNTS IN WHOLESALE ENTERPRISES. Экономика и социум, (4-2), 318-323.

4. Пулатов, Х. У. (2021). DIRECTIONS TO IMPROVE TURNOVER ACCOUNTING IN ENTERPRISES OF DIFFERENT ACTIVITIES. Экономика и социум, (5-2), 186-189.

5. Shirinov, U. (2017). The ways of accounting over telephone communication services in the existence of billing systems. TRANS Asian Journal of Marketing & Management Research (TAJMMR), 6(2and3), 23-31.

6. Shirinov, U. (2020). ACCOUNTING IN THE DIGITAL ECONOMY: SIGNIFICANCE AND ADVANTAGES. International Finance and Accounting, 23.

7. Abduxalilovich, S. U., & Azamat o'g'li, B. A. (2021, March). IMPROVEMENT OF ACCOUNTING OF INCOME FROM COMMUNICATION SERVICES. In Euro-Asia Conferences (Vol. 3, No. 1, pp. 108-111).

8. Shirinov, U. A. (2018). TELERADIO XIZMATLARINI KO 'RSATUVCHI SUB'EKTLARDA HARAJATLAR HISOBI. Turizm ilmiy-amaliy elektron jurnali, 7(1), 96-100.

9. Uchkun, S., & Dilshod, N. (2022). PROCESS OF IDENTIFYING THE SIGNIFICANT ACCOUNTS IN THE REVENUE CYCLE. Journal of marketing, business and management, 7(1), 32-36.

10. Ширинов, У. А. (2019). Телефон хизматларидан олинадиган даромадлар хисобини такомиллаштириш. Интернаука, (2-2), 83-85.

11. Ширинов, У. А. (2019). Учет расходов в субъектах оказывающих услуги телерадио. Интернаука, (5-2), 19-21.

12. Худайбердиев, Н. У., Ширинов, У. А., & Алибоев, А. (2021). РЕСУРС СОЛЩЛАРИ АУДИТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ. Интернаука, (7-2), 9497.

13. Ширинов, У. А. (2021). IMPROVING INCOME ACCOUNTING IN COMMUNICATION ENTERPRISES. Мировая наука, (7), 93-97.

14. Baxromovich, U. K. (2021). Risk Assessment and Internal Control System in Audit. Academic Journal of Digital Economics and Stability, 7, 1-5.

15. Keldiyorqizi, U. S. (2021). The role of international audit standards on the audit of oil and gas companies in Uzbekistan. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 77(3), 1346-1351.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.