Научная статья на тему 'Организационно-методические основы аудиторских проверок, проводимых по специальным вопросам'

Организационно-методические основы аудиторских проверок, проводимых по специальным вопросам Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
31
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
специальный вопрос / аудит / тематический аудит / план / программа. / special question / audit / thematic audit / plan / program

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Мақсуд Хусанов

В статье описаны сущность, важность, задачи и организационные основы проверок по специальным вопросам.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Organizational and methodological fundamentals of audit inspections on special questions

The article describes the essence, importance, tasks and organizational basis of audits on specific issues.

Текст научной работы на тему «Организационно-методические основы аудиторских проверок, проводимых по специальным вопросам»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Organizational and methodological fundamentals of audit inspections on special questions

Makhsud HUSANOV1

Samarkand Institute of Economics and Service

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received March 2021 Received in revised form 20 March 2021 Accepted 15 April 2021 Available online 20 May 2021

The article describes the essence, importance, tasks and organizational basis of audits on specific issues.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Keywords:

special question, audit,

thematic audit,

plan,

program.

Махсус саволлар буйича утказиладиган аудиторлик текширувларининг ташкилий ва методологик асослари

_ АННОТАЦИЯ_

Калит сузлар:

махсус савол, аудит, тематик аудит, режа, дастур.

Мацолада махсус саволлар буйича утказиладиган аудиторлик текширувларининг мохияти, ах,амияти, вазифалари ва ташкилий асослари ёритилган.

Организационно-методические основы аудиторских проверок, проводимых по специальным вопросам

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

специальный вопрос, аудит,

тематический аудит, план, программа.

В статье описаны сущность, важность, задачи и организационные основы проверок по специальным вопросам.

1 Lecturer, Samarkand Institute of Economics and Service. Samarkand, Uzbekistan. E-mail: u_shirinov@mail.ru.

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations Special Issue - 4 (2021) / ISSN 2181-1415

Республикамиз мустакилликка эришгандан кейинги даврда бозор муносабатлари асосланган иктисодиётни куриш йулидан шахдам кадамлар билан бормокда. Босиб утилган чорак асрдан ортикрок давр мабойнида республикамиз уз бошидан (1) режали иктисодиётдан бозор иктисодиётига утиш (1991-2000 йил-лар), (2) бозор ислохотларини чукурлаштириш (2000-2008 йиллар), (3) ицтисодиётни модернизациялаштириш ва диверсификациялаш (2009-2016 йиллар), (4) инновацион ва рацамли иктисодиётга утиш (2017 йилдан хозирги пайтгача) каби босцичларни утказди. Ушбу киска вацт ичида республикамизда бозор иктисодиётининг куплаб элементлари пайдо булди ва улар борган сари уз равнакини топиб бормокда.

Бозор иктисодиётига утиш унга хос булган назорат турларини хам вужудга келишига ва уларни борган сари ривожланишига олиб келди. Шундай назорат турларидан бири булиб аудит хисобланади.

Утган чорак асрдан ортик вакт мабойнида республикамизда аудит, аудиторлик фаолияти, аудиторлик хизматлари, комплекс аудит, тематик аудит, махсус савол тарзидаги аудит, солик аудити, экологик аудит ва бошка куплаб шу каби терминлар лексиконимиздан жой олди, улар махсус хужалик юритувчи субъектларнинг, ушбу субъектларда мехнат килувчи ходимларнинг одатий ишига айланди. Республикамизда ишчи-хизматчилар классификаторида "аудитор", "аудитор ёрдамчиси", "ички аудит хизмати ходими" ёки "ички аудитор" каби махсус касб эгалари лавозимлари пайдо булди. Молиявий назоратнинг мухим турларидан бири булган аудит тадбиркорлик фаолияти сифатида иктисодий фаолият турлари классификаторидан жой олди.

Республикамиз Молия вазирлигининг расмий маълумотларига кура, 2020 йил 1 январь холатига мамлакатимизда юридик макомдаги 96 та аудиторлик ташкилотлари фаолият юритмокда, уларда махсус малака сертификатига эга булган 558 та аудиторлар ишламокда.

2019 йил 1 январь холатига республикамизда фаолият курсатаётган 34 та аудиторлар CIPA, ACCA, CPA сертификатларига, 42 таси эса АССА ДипИФР сертификатига эга. Охирги 4 йилда аудиторлик текширувларини халкаро стандартлар асосида утказаётган аудиторлик ташкилотлари сони 10 тадан 52 тагача етди, халкаро стандартлар асосида утказилган аудиторлик текширувлари сони эса эса 62 тадан 357 тага етди.

Курсатилган аудиторлик хизматлари хажми 2018 йилга келиб, 2015 йилга нисбатан 47108,1 млн сумдан 65701,5 млн сумга етди. 2017-2018 йилларда республикамизда жами 20794 та хужалик юритувчи субъектларда аудиторлик текширувлари утказилди, уларнинг 95 фоизида ижобий фикр билдирилган аудиторлик хулосалари берилди.

Юкоридаги маълумотлардан куриниб турибдики, республикамизда аудиторлик хизматлари бозорида маълум ютуклар ва сифат даражаларга эришилди.

Изланишлар дунё мамлакатлари, шу жумладан бизнинг республикамизда хам охирги йилларда махсус савол тарзидаги аудитга булган талабнинг борган сари ошиб бораётганлигини курсатмокда. Табиий равишда, куйидаги саволлар тугилади: (1) Махсус савол тарзидаги аудиторлик текширувлари нима? (2) Ушбу аудиторлик текширувининг характерли хусусиятлари нималарда ёркин намоён

Жaмият вa иннoвaциялap - Oбщecтвo и иннoвaции - Society and innovations Special Issue - 4 (2021) / ISSN 2181-1415

бyлaди? (3) Maxcyc caвoл тapзидaги ayдитopлик тeкшиpyвлapигa тaлaблapнинг oшиб бopaëтгaнлигигa нимaлap caбaб бyлмoк;дa? (4) УШ6У ayдитopлик тeкшиpyвлapининг мaк;caд вa вaзифaлapи нимaлapдaн ибopaт?

1-pacм. Maxcyc caвoллap тapзидaги ayq^ aтaмacининг cинoнимлapи.

Taъкидлaш жoизки, мaxcyc caвoл тapзидaги ayдитнинг мoxияти, мaк;oми, тypлapи, oбъeктлapи вa бoш;a жиx,aтлapи к^нун xyжжaтлapи билaн бeлгилaнмaгaн. Айpим мaнбaлapдa мaxcyc caвoл тapзидaги ayдитгa cинoним xиcoблaнaдигaн "тeмaтик ayдит" aтaмacи ;yллaнилгaн, унинг тaъpифи вa тaвcифи кeлтиpилгaн. Чyнoнчи, пpoф. К.Б. Уpaзoв тeмaтик ayдитгa ;yйидaгичa тaъpиф вa тaвcиф бepгaн: "Teмaтик ayдит дeгaндa xyжaлик юpитyвчи cyбъeктлapнинг, шyнингдeк бoш;a ;изи;увчи тoмoнлapнинг тaшaббycи билaн xyжaлик юpитyвчи cyбъeктлap фaoлиятигa твгишли булган у ëки бу oпepaциялapни, жapaëнлapни, aни; aктивлap вa мaжбypиятлapни, мoлиявий мyнocaбaтлapни, бyxгaлтepия xиcoбининг тeгишли бyлимлapини ëки xyжжaтлapини ayдитopлик тeкшиpyвидaн утк^зиш тyшyнилaди. Teмaтик ayдитдa ayдитopлик xynocara фa;aтгинa тeкшиpиш oбъeктигa ниcбaтaн бepилaди. Ma;caдигa ^pa тeмaтик ayдит тacди;лoвчи ayдит xиcoблaнaди, чунки унинг нaтижacидa ayдитopлap тeкшиpиш oбъeкти бyйичa мaвжyд xoлaтлapни xapaкaтдaги ;oнyнлap вa бoш;a мeъëpий xyжжaтлapгa мoc кeлиш ë^ кeлмacлиги тyFpиcидa xyлoca бepaдилap. Ицтигадий aдaбиëтлapдa тeмaтик ayдитни тypличa бoш;a нoмлap билaн xaм aтaйдилap, мacaлaн, мoлиявий ayдит, бoш;apyв ayдити вa бoш;aлap.

Moлиявий ayдит- бу xyжaлик юpитyвчи cyбъeктлapнинг мoлиявий xoлaтигa бaxo бepиш мa;caдидa утк^зилган ayдит.Ушбy ayдит кopxoнaлapнинг yзлapи, унинг инвecтopлapи вa тaъcиcчилapи, aкциoнepлapи, кyзaтyв кeнгaши вa нaзopaт opгaнлapи тaшaббycи билaн yт;aзилaди.

niiSfipnrp

Uli lv"'" Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations

Special Issue - 4 (2021) / ISSN 2181-1415

Бошкарув аудити деганда хужалик юритувчи субъектлар фаолиятининг бошкарув тизими самарадорлигини ошириш максадида амалга оширилган аудит тушунилади. Бошкарув аудитининг объекти булиб хужалик юритувчи субъектларнинг ташкилий тузилмалари (булинмалари) фаолияти, хужалик жараёнлари, уларга сарфланган харажатлар ва бошкалар хисобланади. Ушбу аудит хужалик юритувчи субъектлар, уларнинг таъсисчилари ва инвесторларининг ташаббуси билан утказилади".

Тематик аудит - бу ташаббусли аудитнинг бир тури булиб, унда аудиторлик текшируви буюртмачи томонидан танланган фаолияти тури буйича бошлангич бухгалтерия хужжатларини тугри тузилганлиги, бухгалтерия хисоби регистрларида молиявий-хужалик операцияларини тугри акс эттирилганлиги, аник молиявий-хужалик операцияларини амалга оширишда конунчилик талабларига амал килинганликни тасдиклаш максадида утказилади. Комплекс аудитдан фаркли уларок тематик аудит корхонанинг пул маблагларини аудиторлик текширувларига кетадиган вактни хамда аудиторлик тасдигини олишни тежайди. Тематик аудитнинг мухим шарти булиб аудитор олдига аник вазифани куйиш ва уни аудиторлик фирмаси билан тузиладиган шартномада белгилаш хисобланади.

Тематик аудит - бу бухгалтерия хисоби ва (ёки) солик хисобининг алохида кисмларини (участкаларини) холис аудиторлик текширувидан утказиш. Ушбу аудит уз ичига алохида операцияларни, хисоботлар тасдигини, алохида соликларнинг хисобланишини ва бошкаларни олади.

Адабиётларда махсус аудит термини хам эътироф этилган. Махсус аудит - бу хужалик юритувчи субъект фаолиятининг аник масалаларини маълум процедуралар, нормалар ва тартибларга амал килиш нуктаи назаридан текшириш (масалан, солик хисобоини тугри тузиш, махсус фондларни ишлатилиши ва бошкалар).

Узбекистон республикасида аудитга багишланган Auditor.Uz лойихаси порталида хам махсус савол тарзидаги аудиторлик текширувларига доир диккатга молик материаллар берилган. Чунончи ушбу лойиха сайтида аудитнинг мазкур турига куйидагича таъриф ва тавсифлар берилган.

"Махсус савол тарзидаги аудиторлик текшируви - бу корхонани унинг фаолиятига тегишли кизиктирадиган аник саволларни текшириш. Бундай аудит комплекс текширувга зарурат булмаганда утказилади ва у корхона фаолиятининг аник масалаларини, маълум процедура, норма ва коидаларга амал килишни текширишга йуналтирилади.

Махсус савол тарзидаги аудиторлик текшируви,одатда, бошкарув органлари томонидан корхонанинг молиявий-хужалик фаолияти холати тугрисида объектив ва холис ахборотларни олиш максадида утказилади (шу жумладан йул куйилган хато-камчиликлар ва четланишлар тугрисида)... Ушбу аудит бизнес самарадорлигини ошириш учун резервларни аниклаш ва кушимча имкониятларни никлашга имкон беради".

Махсус савол тарзидаги аудитга юкорида келтирилган таъриф ва тавсифлардан куйидаги хулосаларни килиш мумкин .

Жaмият вa иннoвaциялap - Oбщecтвo и иннoвaции - Society and innovations Special Issue - 4 (2021) / ISSN 2181-1415

Биpинчидaн, ayдитнинг ушбу тypининг мoxияти вa мa;oми к^нун xyжжaтлapи билaн бeлгилaнмaгaнлиги caбaбли уни тypличa нoмлaниши (тeмaтик ayдит, мaxcyc ayдит, мaxcyc caвoл тapзидaги ayдит) мaвжyд.

Иккинчидaн, pecпyбликaмиздa aмaлдa булган 80-coн АФMС "Maxcyc caвoлни тeкшиpиш нaтижaлapи бyйичa ayдитop x^o6o™" дeб нoмлaнгaн. Фикpимизчa, ayдитнинг ушбу тypини "мaxcyc caвoл тapзидaги ayдитopлик тeкшиpyви" дeб aтaш мa;caдгa мyвoфи;.

Учинчи^н, мaxcyc caвoл тapзидaги ayдитopлик тeкшиpyвигa ;yйидaгичa тaъpиф бepишни тaвcия этaмиз: "Maxcyc caвoл тapзидaги ayдитopлик тeкшиpyви -

бу кopxoнa тoмoнидaн унинг мoлиявий-xyжaлик фaoлиятигa дoиp мyaммoли вa мyнoзapaли xиcoблaнгaн xyжaлик cитyaциялapини, юзaгa квлтн мyaммoли caвoллapни, шyбxa тyFдиpгaн xy)K)Ka^ap, xиcoбoтлapдaги axбopoтлap peaллигини, иш фaoлияти caмapaдopлиги кypcaткичлapини aмaлдaги к;oнyнчилик тaлaблapи acocидa xoлиc ayдитopлик тeкшиpyвидaнут^зиш вa бaxoлaшдиp.

Бизнингчa, мaxcyc caвoл тapзидaги ayдитopлик тeкшиpyвигa ю;opидaги мaзмyндaги тaъpиф унинг мaзмyни вa мa;oмини eтapличa ифoдaлaйди. Фикpимизчa, ушбу тaъpифни pecпyбликaмизнинг aмaлдaги "Аyдитopлик фaoлияти тyFpиcидa к^нуни''^, шyнингдeк ВО-ган АФMС "Maxcyc caвoлни тeкшиpиш нaтижaлapи бyйичa ayдитop xиcoбoти"гa киpитиш мaxcyc caвoл тapзидaги ayдитopлик тeкшиpyви aтaмacининг тypличa тaл;ин ;илишлapнинг xaм oлдини oлишгa, унинг мa;caд вa вaзифaлapини, шyнингдeк aни; oбъeктлapини бeлгилaшгa им^н бepaди.

Maxcyc caвoл тapзидaги ayдитopлик тeкшиpyвининг бoш мa;caди булиб мижoз кopxoнa тoмoнидaн тeкшиpиб бepилиши тaлaб ;илинaëтгaн мacaлa, caвoл, cитyaция, кypcaткич ëки бoш;a мyнoзapaли жиxaт бyйичa мaвжyд xoлaтнинг pecпyбликaмиз ;oнyнлapи тaлaблapигa мoc кeлиши ëки кeлмacлиги тyFpиcидa xoлиc иcбoтy-дaлиллapни тyплaш вa ayдитopлик xyлocacини шaкллaнтиpиш Xиcoблaнaди. Ушбу мa;caддaн кeлиб чи;иб, мaxcyc caвoл тapзидaги ayдитopлик тeкшиpyви бyйичa ayдитopлap oлдидa тypгaн acocий вaзифaлap cиpacигa ;yйидaгилapни киpитиш лoзим дeб xиcoблaймиз:

Kopxoнaлap мaxcyc caвoллap бyйичa ayдитopлик тeкшиpyвидaн утгазишнинг бoшлaнFич бoc;ичи булиб peжaлaштиpиш xиcoблaнaди. Рeжaлaштиpиш жapaëни 3 бoc;ичдa aмaлгa oшиpилaди:

- Дacтлaбки peжaлaштиpиш;

- Аудитнинг умумий peжacини тaйëpлaш вa тузиш;

- Аудит дacтypини тaйëpлaш вa тузиш.

Ю;opидaгилapдaн ^либ чи;иб aйтиш мумкинки, мaxcyc caвoллap ayдити жapaëнидa ;yйидaги aмaллap бaжapилaди (3-pacм):

Maxcyc caвoл тapзидaги ayдитopлик тeкшиpyвлapининг пpeдмeти вa мeтoди мeъëpий xyжжaтлapдa мaxcyc бeлгилaнмaгaн. Улap ayдитгa oид aдaбиëтлapдa xaм aтpoфличa oчиб бepилмaгaн. Шу бoиc xaм, бугунги кyндa мaxcyc caвoл тapзидaги ayдитopлик тeкшиpyвлapининг пpeдмeти aйнaн нимaлapни уз ичигa oлaди, yлapни aмaлгa oшиpишдa aйнaн ;aндaй ycyллap ;yллaнилaди дeгaн мacaлaлap yтa дoлзapб булиб xиcoблaнaди. Maxcyc caвoл тapзидaги ayдитнинг пpeдмeти вa oбъeктлapи бopacидa ;yйидaги xyлocaлap ;илинди.

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations Special Issue - 4 (2021) / ISSN 2181-1415

2-расм. Махсус савол тарзидаги аудиторлик текшируви буйича аудиторларнинг

асосий вазифалар.

Биринчидан, республикамизда махсус савол тарзидаги аудиторлик текширувлари предметини ташкил килувчи объектларнинг илмий асосланган таснифи ва тавсифи тулигича шаклланмаган.

Иккинчидан, республикамизда амалда булган 80-сон АФМС "Махсус саволни текшириш натижалари буйича аудитор х,исоботи"да махсус савол тарзидаги аудиторлик текширувларининг аник; турлари таснифи ва тавсифини бериш ма;садга мувофи;.

Учинчидан, махсус савол тарзидаги аудиторлик текшируви предметини ташкил килувчи объектларни, бизнингча, куйидаги туртта гурухга ажратиш фойдадан холи булмайди:

*Молиявий хисобот элементларига доир объектлар

*Шартномалар ижросига доир объектлар

*Корхона бизнес режаси ва молиявий бюджетига доир объектлар

*Корхона ва унинг булинмалари иш фаолияти самарадорлигининг мухим курсаткичлари.

^aMHHT Ba нннoвaцнfl.ap - 06ffl,ecTBO u нннoвaцнн - Society and innovations Special Issue - 4 (2021) / ISSN 2181-1415

$HKpHMH3Ha, Maxcyc caBO.fi Tap3Hgaru ayguTopnuK TeKmupyB.apu npegMeTuHu TamKHfi ^u.yBHH oó^eKT.ap TacHH^u Ba TaBcu^ura oug TaK.u^.apuMH3HH K;oHyH x,y^^aT.apuMH3ra KupuTum y.ap óopacuga MaB^yg MyaMMO.apHu xa. Kjunumra umkoh óepagu.

Maxcyc caBO. Tap3ugaru ayguTopnuK TeKmupyB.apu ymóy TeKmupyB oó^eKT.apu Typ.apura K;apaó Typ.una pe^a Ba gacTyp acocuga yTKa3u.agu. Ymóy gacTaK.apHu óapna oó^eKT.ap óyauna ax^ut Ma3MyHra Ke.Tupuó óy.MaHgu. HmuMu3ga Maxcyc caBO. Tap3ugaru ayguTop.uK TeKmupyB.apuHuHr pe^a Ba gacTyp.apuHu xap óup oó^eKT xycycu^TugaH Ke.uó hukjuó Ty3um TapTuóu TaBcun этн.gн. OuKpuMu3Ha, óu3 TOMOHuMu3gaH um.aó Hu^u.raH Tamrçu ayguT pe^acu Ba gacTypu Maxcyc caBO. Tap3ugaru ayguTop.uK TeKmupyB.apuHu yTKa3umga ayguTop.uK TamKu.OT.apu TOMOHugaH hx.ut ëHgamyB.apra эpнmнmгa umkoh óepagu.

Maxcyc caBOJiJiap ayuHTHHH poKajiamTHpmuiiHiir acocHH aMajiJiapH

CyoieKT T} FpTTCTT,T,a vmvmhh MatnyMOTJiap HHFHIII

MH^i03JiapHHHr xyK;yK;HH MajKOypHHTJiapH ^aiqija MatnyMOTJiap hhfhih

AyflHT mv^mmjimjimi m Ba Ma^ovji xaTapjiHK AapaacacHHH oa^ojiam

Ay ui niiiiii vmvmhh peacacH Ba jacFypiiHii HniJiao nuisiini

3-pacM. Maxcyc caBonnap aygMTKHM pe»aпamтнpнmнннг acocnn aMan^apu.

HmuMœga KopxoHanap mo.uhbuh xo.aTu, Ta^cucnunapHuHr xycycun KanuTa.garu y.ymu, ннвecтнцнoн Ma^óypuflT.ap xaMga MexHa Ba ëHFuH xaB^c^nuru MacananapuHu ayguTop.uK TeKmupyBugaH yTKa3um KeTMa-KeT.uru, y.apHu pacMunnamTupum TapTuó.apu onuó ôepu.gu.

OüHAA^AHH^rAH AflABHËTflAP PYHXATH:

1. Ypa3OB K.B. Byxra.TepuH xucoóu Ba ayguT. YrçyB Ky.naHMa, - T.: Y^uTyBHu, 2004. - B. 259-260.

2. Shirinov, U. (2020). Accounting in the digital economy: Significance and advantages. International Finance and Accounting, 2020 (3), 23.

3. Shirinov, U. (2017). The ways of accounting over telephone communication services in the existence of billing systems. TRANS Asian Journal of Marketing & Management Research (TAJMMR), 6(2and3), - PP. 23-31.

^aMHHT Ba ннновацнн^ар - 06m,ecTBO u нннoвaцнн - Society and innovations Special Issue - 4 (2021) / ISSN 2181-1415

4. Abduxalilovich S.U., & Azamat o'g'li B.A. (2021, March). Improvement of accounting of income from communication services. In Euro-Asia Conferences (Vol. 3, No. 1, PP. 108-111).

5. ^upuHOB y.A. (2019). YneT pacxogoB b cyS^eKTax, OKa3biBarorn,HX yc^yru Te^epaguo. MHTepHayKa, (5-2). C. 19-21.

6. ^upHHOB y.A. (2019). Te^e^oH x^MaT^apugaH o.nuHaguraH gapoMag^ap ^HcoÔHHH TaKOMH^^amTHpum. MHTepHayKa, (2-2), - C. 83-85.

7. http://auditor.uz.

8. https://accounting.ua.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.