CC BY
9Давлат-ҳусусий шериклик асосида мактабгача таълим соҳасини
ривожлантиришнинг моҳияти, иқтисодий аҳамияти ва хусусиятлари
Хаджаева Юлдуз Мансуровна,
мустақил изланувчи, Фарғона политехника институти,
Фарғона, Ўзбекистон
Природа, экономическое значение и характеристики развития
дошколъного образования на основе государственно-частного
партнерства
Хаджоаева Юлдуз Мансуровна,
независимый соискатель, Ферганский политехнический институт,
Фергана, Узбекистан
Nature, economic significance and characteristics of development of preschool
education on the basis of public-private partnership
XadjaevaYulduz Mansurovna,
independent seeker, Fergana Polytechnic Institute
Fergana, Uzbekistan
АННОТАЦИЯ. Узбекистон Республикасида мактабгача таълим
тизимини ривожлантириш муҳим устувор вазифалардан ҳисобланади. Соҳани
жадал ривожлантириш, илм талаб тармоқларда ишловчи ва замонавий
кадрларларни тайёрлашнинг энг муҳим пойдеворидир.
Ушбу мақолада мактабгача таълим муасасалари фаолияти, унда олиб
борилиши лозим бўлган ислоҳотлар бўйича маълумотлар ва илмий таклиф,
тавсиялар ишлаб чиқилган бўлиб, улардан кенг масштабда республика бўйича
фойдаланиш бугунки куннинг энг муҳим муамомаларидан бири бўлган
сифатли ва рақобатбардош кадрлар тайёрлашни ижобий ҳал этиш мумкин
бўлади.
ANNOTATION. Development of the pre-school education system in the
Republic of Uzbekistan is one of the important priorities. Accelerated development
of the industry is the most important basis for the training of modern and modern
personnel.
This article provides information on the activities of preschool education
institutions, the reforms that need to be carried out, scientific proposals,
recommendations, the use of which on a large scale throughout the country can be a
positive solution to one of the most important problems of today.
АННОТАЦИЯ. Развитие системы дошкольного образования в
Республике Узбекистан является одним из важных приоритетов. Ускоренное
развитие отрасли - важнейшая основа для подготовки современных и
современных кадров.
В данной статье представлена информация о деятельности дошкольных
образовательных учреждений, информация о реформах, которые необходимо
1
провести, научные рекомендации, рекомендации, использование которых в
масштабах всей страны может стать положительным решением одного из
важнейших проблемы сегодняшнего дня.
КАЛИТ СЎЗЛАР. Мактабгача таълим тизими, давлат-хусусий
шерикчилиги, таркибий ўзгаришлар, инновациялар, технологиялар,
инвестициялар, хусусий ва давлат қизиқишлари, лойиҳалар, минтақавий
сиёсат.
КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА. Система дошколъного образования,
государственно-частное партнерство, структурные изменения, инновации,
технологии, инвестиции, частные и общественные интересы, проекты,
региональная политика.
KEYWORDS. Preschool education system, public-private partnership,
structural changes, innovations, technologies, investments, private and public
interests, projects, regional policy
КИРИШ.
Дунё таълим тизими бугунки кунда жадал ривожланиб бормоқда ва бу
соҳага янги инновацион технологиялар кенг жорий этилмоқда. Мактабгача
таълим соҳалари фаолиятини чуқур ўрганишга бағишланган бир қатор илмий
тадқиқотлар, соҳани чуқур таркибий ўзгаришлар асосида қайта қуриш,
модернизациялаш эса бугунки куннинг энг муҳим масалаларидан бири
ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий
Мажлисга 2020 йил 24 январ кунидаги Мурожаатномасида шундай дейилади:
"Мамлакатимизда илм-фанни янада равнақ топтириш, ёшларимизни чуқур
билим, юксак маънавият ва маданият эгаси этиб тарбиялаш, рақобатбардош
иқтисодиётни шакллантириш борасида бошлаган ишларимизни жадал давом
эттириш ва янги, замонавий босқичга кўтариш мақсадида мен юртимизда 2020
йилга "Илм, маърифат ва рақамли иқтисодиётни ривожлантириш йили", деб
ном беришни таклиф этаман (2).Мамлакатимиздаги боғча ёшидаги болаларни
мактабгача таълим билан қамраб олиш даражасини 2020 йилда 60 фоизга
етказишимиз зарур. Ушбу мақсадларга 2020 йилнинг ўзида бюджетдан қарийб
1,8 триллион сўм маблағ ажратилди. Бу йилдан бошлаб, 6 ёшли болаларни
мактабга тайёрлаш тизими жорий қилинади.
2
ТАДҚИҚОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ
Тадқиқотлар натижасида шунга амин бўлиш мумкинки, мактабгача
таълим тизимидаги субъектлар барқарорлигини таъминлаш, соҳага
инновацион ўзгаришларни олиб кириш йўналишларини ўрганишда таҳлил ва
синтез, тизимли таҳлил, кузатув-анкеталаш, илмий мушоҳада, абстракт-
мантиқий фикрлаш, қиёсий таҳлил,индукция ва дедукция усулларидан
фойдаланилди.
МАВЗУНИНГ ЎРГАНИЛГАНЛИК ДАРАЖАСИ
Мазкур тадқиқот доирасида бажарилган мавзуга тегишли бир неча
илмий назариялар ва олимлар қарашлари мавжуд. Е.А. Дънин эса "Давлат
хусусий шерикчилик – ижтимоий неъматлар яратиш ёки ижтимоий хизматлар
кўрсатиш учун узоқ муддатли ва ўзаро фойдали асосда жамият (давлат ёки
маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш)нинг моддий ва номоддий ресурсларини
бирлаштириш жараёнидир" деб уқтириб ўтади. З.Тожиеванинг фикрича
биринчидан, бунда тегишли ижтимоий аҳамиятга молик лойиҳалар жадал
амалга ошади. Зеро, бюджет молияси ҳисобига бажариладиган лойиҳа хусусий
сектор молиявий манбаини ишлатиш орқали ҳаётга татбиқ этишга қараганда
узоқ муддатни талаб қилади. Хусусий шерик ўз сармоясини тикар экан, ушбу
лойиҳа асосидаги қурилишни сифатли ва ўз вақтида бажаришдан
манфаатдордир. Иккинчидан, шерикликдаги лойиҳа бўйича
таваккалчиликлар юки оптималлаштирилган ҳолда ҳар икки томонга
тақсимланади. Учинчидан, давлат бюджетига бўлган юклама пасаяди. Умуман,
бундай шериклик механизми умумаҳамиятга молик инфратузилмани яратиш
ва шу асосда аҳолига хизмат кўрсатиш бўйича лойиҳаларни амалга
оширишнинг мақбул усулларидан бири ҳисобланади. Биргаликдаги фаолият
асосини давлат мулки бўлган объектлар ҳамда давлат томонидан
кўрсатиладиган хизматларни хусусий сектор инвестицияси иштирокида
молиялаштириш ташкил этади.
ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР
Мактабгача таълим тизимидаги давлат-хусусий шериклик
лойиҳаларини муваффақиятли тарзда бажаришнинг муҳим шартларидан бири
қонунчилик базасини яратишдир. Бунда нафақат шу соҳага оид алоҳида
қонунни қабул қилиш, балки унинг нормаларидан келиб чиқиб бошқа
норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга, бюджет ва солиққа оид кодексларга
ўзгартишлар киритиш талаб этилади. Шунингдек, ушбу лойиҳанинг хусусий
сармоя иштирокида амалга оширилиши иқтисодий жиҳатдан мақсадга
мувофиқ бўлиши лозим. Лойиҳани тайёрлашнинг илк босқичида бу жараёнга
тажрибали маслаҳатчиларни чорлаш даркор. Хусусий ҳамкорни очиқ ва
адолатли саралаш мезонига таянган танлов асосида аниқлаш муҳим. Давлат-
хусусий шериклик шартномаси ўзаро мувозанатлашган бўлмоғи керак. Шу
билан бирга, давлат-хусусий шериклик марказларини ташкил этиш ҳам асосий
ролБ ўйнайди. Дунё бўйича ижобий амалиётга кўра, бундай марказни Молия
вазирлиги ҳузурида тузиш экспертизани бирлаштириш имконини яратиб,
лойиҳа молиясини ёпишгача бўлган музокараларни оқилона олиб бориш,
бюджет жараёнига мувофиқлигини таъминлаш нуқтаи назаридан самарали
саналади. Давлат-хусусий шериклик пайтида инвесторларнинг қизиқиши,
асосан, лойиҳанинг қанчалик даражада тўғри танлангани, ҳаракатлар жадвали
ва тендер тамойилларининг оқилоналиги, пул оқимининг кафолатлангани,
давлат секторининг кредитга лаёқатлилиги, рисклар тақсимоти ва унинг
таъминланишига қаратилади. Масалан, лойиҳани тўғри танлаш деганда унинг
катта ёки кичиклигига урғу бериш тушунилади, яъни бундай шерикликни
кичик лойиҳалардан бошлаган маъқул. Харажат ва фойданинг бир-бирига
мувофиқлигига оид ҳамда халқаро молия ҳисоботи стандартларига мос
равишдаги экологик таҳлиллар ўзига хос ўринга эга.
Давлат-хусусий шерикликнинг бошқа жиҳатларидан яна бири
лойиҳаларни аниқ белгиланган босқичлар асосида амалга оширишдир. Илк
босқичда лойиҳа тайёрланади, иккинчисида лойиҳа барча тафсилотлар
кўрсатилган ҳолда қайта кўриб чиқилади, учинчисида у амалга оширилади,
тўртинчисида бажарилган ишлар мониторинги юритилади. Ҳар бир
4
жадвал).
босқичнинг ўзи ҳам бир неча йўналишдаги чора-тадбирлардан иборат (1-
1-жадвал
Фарғона вилоятидаги мактабгача таълим ташкилотлари тўғрисида
маълумот
БарчаМТТлари НодавлатМТТлари ДавлатМТТлар
1556 745 811
Хусусий Оилавий ДХШ МТТ
82 630 33
Худуддаги 3-7 Қамраболинганбола Қамраболинмаганбол
ёшлиболалар сони лар сони алар сони
291797 148117 143680
МТТдагижамигуру Давлат МТТ Нодавлат МТТ
ҳлар сони гуруҳлари сони гуруҳлар сони
5775 4880 895
1-жадвал маълумотларида Фарғона вилоятида жойлашган мактабгача
таълим ташкилотлари тўғрисида маълумот берилган бўлиб, барча МТТ 1556
та, шундан 82 таси хусусий МТТ ларидир. Шу билан бирга вилоятда нодавлат
МТТ хам мавжуд бўлиб, улар сони 745 тани, шундан 630 таси оилавий
МТТлари ҳисобланади. Фарғона вилоятида 33 та МТТ лари давлат-хусусий
шерикчилик шаклида ташкил этилган.
Давлат-хусусий шериклик механизмини йўл қурилиши ва уй-жой
коммунал хўжалиги соҳаларида қўллашнинг схемалари, йўллари ва
хусусиятларига қаратилади.
МУҲОКАМАЛАР
Мазкур тадқиқот иши давомида мактабгача таълим тизимини давлат-
хусусий шерикчилигини ривожланитириш орқали бир неча илмий
>
йўналишлар ва амалий тавсиялар тайёрлашга кучли туртки бўлди. Давлат-
хусусий шериклик лойиҳаларининг халқаро тартиблар асосидаги очиқ
танловини ўтказиш, лойиҳаларни тайёрлашни молиялаштириш манбаларини
аниқлаш ва унинг илк босқичида тажрибали маслаҳатчиларни жалб қилиш,
лойиҳаларни самарали баҳолаш ва маъқуллаш ҳамда музокараларни олиб
бориш мақсадида Молия вазирлиги ҳузурида давлат-хусусий шериклик
бўйича ягона марказ тузиш зарур. Бу марказлар фаолиятини ривожлантириш
мақсадида ҳар бир вилоятда уларни филиалларини очиш зарур бўлади ва бу
марказ фақат мактабгача таълим тизимидаги молиявий муаммоларни ҳал
этишлари лозим бўлади. Бугунки кунда соҳани текширувчи органлар керак
эмас. Мадад берувчи, соҳадаги мавжул муаммоларни бартараф этишга чин
маънода ёрдма берувчи ташкилотлар зарурдир.
2-жадвал
Қўшимча равишда коллежларда 6 ёшли болалар учун ташкил
этиладиган бепул мактабгача тайёрлов гуруҳлари
Коллежлар Болал Гурух Шундан
ар сони сони 1ем 2
ена смена
Жами 1520 53 26 27
Фарғона педагогика 60 2 1 1
коллежи
Марғилон педагогика 120 4 2 2
коллежи
Қўқон педагогика 150 5 2 3
коллежи
Қувасой педагогика 60 2 1 1
коллежи
Бешариқ педагогика 120 4 1 1
коллежи
Бағдод педагогика 120 4 1 1
коллежи
Бувайда педагогика 130 5 3 2
коллежи
Ўзбекистон педагогика 90 3 1 2
коллежи
Фурқат педагогика 60 2 1 1
коллежи
Олтариқ педагогика 200 8 4 4
коллежи
Сўх педагогика коллежи 120 4 2 2
Риштон педагогика 120 4 2 2
коллежи
Қўштепа педагогика 50 2 1 1
коллежи
Қува педагогика коллежи 120 4 2 2
Давлат хусусий шерикчилиги (ДХШ) асосида мактабгача таълим
ташкилоти фаолиятини такомиллаштириш бўйича олиб борилган тадқиқотлар
натижасига кўра, бугунги кунда жаҳон амалиётида ДХШнинг аниқ бир
таърифи бўйича ягона тўхтамга келинмаган. Кенг маънода айтганда, ДХХШ
одатда давлат ва хусусий секторнинг ўрта ва узоқ муддатли келишуви
('arrangements”) бўлиб, унга кўра, ижтимоий секторга тегишли, давлат
секторининг зиммасида бўлган айрим хизматлар айнан аниқ инфратузилмаси
ёки хизматлари билан хусусий сектор томонидан таъминланади. ДХШга қоида
бўйича давлат буюртмалари бўлган сервис шартномалари ёки қурилиш-
пудрат шартномалари ҳамда ижтимоий секторнинг роли чекланган
хусусийлаштириш жараёнлари киритилмайди.
+
Шунингдек, "ДХШ атамаси ҳам жамият доирасида ҳам аниқланмаган.
Умумий қилиб айтганда, мазкур атама давлат ҳокимияти билан бизнес
ўртасидаги молиялаштиришни таъминлаш, қурилиш, модернизациялаш,
бошқариш ёки инфратузилмани сақлаб туриш ёки хизматларни тақдим қилиш
бўйича ўзаро кооперацияга тегишли" деб қаралади.
Ихтисослашг
ан мажбурий
мактабгача
таълим
муассасалар
н
Ташкилот Инновацион
ва Мактабгача
ее. Мактабгача Д. сасалари
қизиқиш ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА Нингбарпо
ари давлат-хусусий я
шерикчиликнинг
асосий
йуналишлари
Махаллий
хокимият ая
қизиқишл
ари арн
1-расм. Мактабгача таълим тизимида давлат-хусусий шерикчилигининг (ДХШ)
асосий йўналишлари
Юқоридаги расмдан шуни кўриш мумкинки, давлат-хусусий
шерикчилиги мактабгача таълим соҳасидаги асосий фаолият йўналишлари
тақдим этилган. Бунда дастлаб ихтисослашган мактабгача таълим
муасасаларини ташкил этиш ва улар мажбурий таълимга айлантирилиши
лозим. Шу билан бирга замонавий АТ технологиялари билан қуролланган
инновацион мактабгача таълим муассасаларини янгидан ташкил этиш лозим
бўлади. Бу соҳага давлат қизиқишлари, маҳаллий ҳокимият қизиқишлари ва
ташкилот, тадбиркорлар қизиқишлари зарур бўлади. Мактабгача таълим
тизими соҳасини стратегик соҳа сифатида кўриш ва унда амалга оширилаётган
ислоҳотларни кечиртириб бўлмайдиган ва фавқулодда ислоҳотлар деб номлаш
зарур.
Бундан ташқари, ЕИнинг минтақавий сиёсат бўйича комиссияси
"ДХШнианъанавий тарзда давлат сектори томонидан амалга оширилиб
келинган вамолиялаштирилган инвестция лойиҳаларининг хусусий секторга
берилишидир" деб таърифлайди.
Мактабгача таълим хизматлари нодавлат секторини янада
ривожлантириш, болаларнинг мактабгача таълим тизимига кенгроқ қамраб
олинишини таъминлаш ҳамда мактабгача таълим соҳасидаги давлат-хусусий
шерикчилиги учун қулай шарт-шароитлар яратиш учун энг замонваий
платформаларидан бири ҳисобланади.
ТАКЛИФ ВА ТАВСИЯЛАР
Мамлакат иқтисодиётининг истиқболли йўналишларидан бири ва
миллатни эртаси, мамлакат тақдири айнан мактабгача таълим тизимидадир.
Шуни инобатга олган холатда Ўзбекистон Республикасида барча ислоҳотлар
мактабгача таълим тизими соҳасига қаратилиши лозим. Шунда истиқболда
Ўзбекистон Республикаси илмий инновацион ва юқори технологияларни
импорт қилувчи мамлакат эмас, балки экспорт қилувчи мамлакатга айланади.
ДХШ тизими механизми ишлашида чегараланган ресурслар шароитида
юқори самарадорлик кўрсаткичларига эга бўлади. Мактабгача таълим
тизимида хусусий сектор фаолиятига, ахоли таркибининг ўзгаришига,
иқтисодий-ижтимоий ўсиш даражаларига ўз таъсири ўтказади.
Мактабгача таълим мауссаслари соҳасида давлат-хусусий шерикчилик
шаклини учта йирик турларини ажратиш мақсадга мувофиқдир:
1.Мажмуали лойихалар — мактабгача таълим тизимида махсус
ихтисослашган МТМ ларини ташкил этиш, бу эса мамлакат ёки вилоятни
ривожланиш дастурларида ўз аксини топиши зарур;
2.Мақсадли лойихалар – аниқ мактабгача таълим тизимида инновацион
МТМлари ташкил этиш орқали асосий йўналишларни ривожлантириш;
3.Таъминланган лойихалар – мактабгача таълим тизимларини мажбурий
таълим даражасига кўтариш орқали йирик инвестицион лойиҳаларни
МТМларига йўналтириш керак бўлади.
9
Давлат-хусусий шерикчилик асосидаги мактабгача таълим тизимларини
ривожлантириш ва янгидан барпо этишда хорижий давлатлар тажрибалари
асосида ишлаб чиқилган бир неча моделлари мавжуд.
Биринчидан, стратегик хамкорлик асосида аниқ вазифаларни бажаришга
қаратилган моделлар;
Иккинчидан, молиялаштирилган лойихалар модели – давлат-хусусий ва
аралаш мулкчилик шаклларини ривожлантириш дастурлари киради;
Учинчидан, мулкчилик шаклларини қисман ва тўлиқ ўзгариши асосида
кооперация шаклланган моделлар – янги инновацион мактабгача таълим
муасасалари, халқаро ташкилотлар.
Бугунки кунда мактабгача таълим тизимида давлат-хусусий шерикчилик
шаклларини ташкил этишнинг энг истиқболли йўналишлардан бири
ҳисобланади. Уларни ташкил этишда бюджет ва хусусий инвестицияларни
минтақалараро тақсимланишида хусусий ташкилотлар қизиқишлари
эътиборга олиш зарур.
ФОЙДАЛАНГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги
К Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегияси тўғрисидаги фармони И. Ўзбекистон Республикаси қонун
ҳужжатлари тўплами, 2017й..
2. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий
Мажлисга Мурожаатномаси // Халксузи, 2020 йил 24 январь.
3. Узбекистон Республикаси Мактабгача таълим вазирлиги
фаолиятини ташкил этиш тўғрисида"ги қарор.
4. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг “Давлат —
Хусусий шерикчилик асосида замонавий мактабгача таълим ташкилотни
ташкил этиш тўғрисида" 681-сонли 2018 йил 24 август қарори.
5. Мирзиёев-Ш.-М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини
таъминлаш— юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови Узбекистон
10
Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 24 йиллигига
бағишланган тантанали маросимдаги маъруза 1 Халқ сўзи, 2016 йил 8декабрв.
б. Кабашкин В.А. Государственно-частное партнерство в регионах
Российской Федерации: учебное пособие / Кабашкин В. А. — М.: Дело,
2010.С.120.
7. Варнавский В.Г., Клименко А.В., Королев В.А. Государственно-
частноепартнерство: теория и практика: учебноепособие / Варнавский В.Г.,
Клименко А. В., Королев В. А. — М.: ГУ-ВШЭ, 2010.
8. Мата]апоупа, Е. К. (2020). МОРЕКМ-[ММОУАТГУЕ
MECHANISMS OF TEACHING CHEMISTRY IN HIGHER EDUCATION AND
THE ESSENCE OF THEIR CONTENT. International Engineering Journal For
Research Development, 5(Speciallssue), 3-3.
9. Khoshimov, F. F., Egamberdieva, R., «Fayzullaeva, M. F. (2020).
PROSPECTS FOR THE DEVELOPMENT OF THE UZBEKISTAN-JAPANESE
EDUCATION SYSTEM. International Engineering Journal For
Research i Development, 5(SpecialIssue), 4-4.
11
