CC BY
21Some issues of further improvement of the proceedings in cases of administrative responsibility
Parmonov Jamol Xaydarovich
Major, Senior Inspector of The office of road safety Department of Internal Affairs of the Samarkand Region
Keywords: administrative offense, administrative responsibility, Code on administrative responsibility of the Republic of Uzbekistan, case on administrative responsibility, proceedings, persons involved in the proceedings, rehabilitation, private prosecution.
Annotation
This article analyzes some issues of further improvement of the proceedings in cases of administrative responsibility. The author put forward suggestions and recommendations for further improvement of production on cases of administrative responsibility, establishment of production stages on affairs about administrative offences, the improvement of the framework of application of measures of maintenance of manufacture on affairs about administrative offences, the completeness and clarity of definition of legal status of persons participating in manufacture on affairs about administrative offences, in rehabilitation practice, administration and implementation of institutes of private prosecution.
Некоторые вопросы дальнейшего совершенствования производства по делам об административной ответственности
Пармонов Жамол Хайдарович
майор, старший инспектор УБДД УВД Самаркандской области
Ключевые слова: административное правонарушение, административная ответственность, Кодекс об административной ответственности Республики Узбекистан, дело об административной ответственности, производство, лица, участвующие в производстве, реабилитация, частное обвинение.
Аннотация
В данной статье проанализированы некоторые вопросы дальнейшего совершенствования производства по делам об административной ответственности. Автором выдвинуты предложения и рекомендации по дальнейшему совершенствованию производства по делам об административной ответственности, установлению этапов производства по делам об административных правонарушениях, совершенствованию основ применения мер обеспечения производства по делам об административных правонарушениях, полноте и четкости определения правового статуса лиц, участвующих в производстве по делам об административных правонарушениях, реабилитации в практике делопроизводства и внедрению институтов частного обвинения.
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги ишларни юритишни янада такомиллаштиришнинг айрим масалалари
Пармонов Жамол Хайдарович
Самарканд вилояти ИИБ ЙХХБ ЙХДКБКГ катта инспектори, майор
Калит сўзлар: маъмурий ҳуқуқбузарлик, маъмурий жавобгарлик, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс, маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги иш, иш юритиш, иш юритишда қатнашувчи шахслар, реабилатация, хусусий айблов.
Аннотация
Мазкур мақолада маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги ишларни юритишни янада такомиллаштиришнинг айрим масалалари таҳлил этилган. Муаллиф маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги ишларни юритишни янада такомиллаштириш юзасидан маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни юритиш босқичларини белгилаш, маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни юритишни таъминлаш чораларини қўллаш асосларини такомиллаштириш, маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишни юритишда қатнашувчи шахсларнинг ҳуқуқий мақомини тўлиқ ва аниқ белгилаш, иш юритиш амалиётига реабилатция қилиш ва хусусий айблов институтларини киритиш юзасидан таклиф ва тавсияларни илгари сурган.
Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси[3] амалдаги кодекслар ичида энг "қари" кодекслардан бири ҳисобланади. Гарчан ушбу кодексга доимий равишда ўзгартиш ва қўшимчалар киритилиб у "янгилаётган" бўлсада, мамлакатимизда суд-ҳуқуқ тизимини такомиллаштириш борасида амалга оширилаётган ислоҳотлар руҳига тўлиқ мос келмай қолганлиги ҳам таъкидлаш лозим.
Бу борада давлатимиз раҳбари Шавкат Мирзиёев парламентга мурожаатномасида "Суд-ҳуқуқ соҳасига доир асосий қонун ва кодекслар бундан деярли 20-25 йил олдин қабул қилинган бўлиб, ҳозирги давр талабларига жавоб бермайди.
Шу сабабли парламент яқин йилларда Фуқаролик, Жиноят, Жиноят-процессуал, Жиноят-ижро, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексларни янгитдан қабул қилиши мақсадга мувофиқдир. Бу борада, аввало, тергов ва суд амалиётига инсон ҳуқуқлари соҳасидаги илғор стандартларни жорий этишга алоҳида эътибор қаратиш керак.
Қонунчиликни янгилашдан мақсад - фақат қонун қабул қилиш эмас, аксинча, янги қонунлар эртага одамларга қандай амалий наф бериши, уларнинг ҳаётини қандай енгиллаштириши ҳақида бош қотиришдан иборат бўлмоғи лозим" деб таъкидлаган эди[8].
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг тўртинчи бўлими маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни юритиш асослари ва тартиби айрим косметик ўзгаришларни ҳисобга олмаганда 1994 йилги ҳолатда турибди.Бу борада Н. Дадабоева ҳам янги тенденциялар маъмурий ҳуқуқбузарликларга оид суд амалиётини такомиллаштиришни тақазо этади ҳисоблайди[4; Б.18].
Бугун юртимизда муҳим конституциявий тамойил - инсон ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлаш бўйича барча соҳаларда, айниқса, суд-ҳуқуқ тизимида чуқур ислоҳотлар амалга оширилмоқда [3]1. Бу ўз навбатида маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги ишларни юритишни ҳам янада такомиллаштиришни тақазо этмоқда.
Бугунги кунда маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни юритиш билан боғлиқ қатор муаммо ва камчиликлар мавжудки, бу ўз навбатида маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни юритиш амалиётининг сифатига ўзининг салбий таъсирини кўрсамоқда. Буни қуйидагилар мисолида кўриб чиқиш мумикин:
биринчидан, маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни юритиш билан боғлиқ муносабатлар хаос шаклда тартибга солинган. Хусусан, маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги ишларни юритиш босқичлари кодексда белгиланмаган. Бу жараён қачон бошланиши, қандай босқичлардан иборат эканлиги ва қачон тугаши, қачон тўхтатиб турилиши каби масалалар белгиланмаган. Жумладан, маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишни юритиш асослари нималар иборат эканлиги назарда тутилган. Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисида иш қўзғатиладими ёки ваколатли субъект томонидан тўғридан-тўғри кўриб чиқишга қабул қилинадими, деган саволлар очиқ қолмоқда.Масалан, кодекснинг 275-моддасида прокурор маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни юритиш чоғида қонунларнинг ижроси устидан назоратни амалга оширар экан маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисида иш қўзғатишга ҳақли эканлиги белгиланган. Аммо иш юритишга оид бошқа номаларда маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисида иш қўзғатиш ҳақида ҳеч қандай қоидалар мавжуд эмас.
Бизнинг фикримизча, маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишни юритишни бошлашнинг аниқ асослари, унинг босқичлари ва якунланишини кодексда белгилаб қўйиш лозим. Шунингдек, маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишни юритиш тартибини ҳам белгилаш зарур;
иккинчидан, маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни юритишни таъминлаш чораларини қўллаш асосларини такомиллаштириш лозим. Кодекснинг ХХI бобида маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни юритишни таъминлаш чоралари белгиланган. Аммо маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни юритишни таъминлаш чораларининг ҳуқуқий тушунчаси, уларнинг аниқ рўйхати беглиланмаган. Масалан, ҳуқуқбузарни ушлаб келтириш алоҳида таъсир чораси ҳисобланадими ёки маъмурий йўл билан ушлаб туришнинг таркибига кирадими, деган саволга кодексдан жавоб топиб бўлмайди. Натижада ҳуқуқни қўллаш амалиётида айрим ҳолларда ҳуқуқбузарни ушлаб келтириш алоҳида ҳуқуқий таъсир чораси сифатида қўлланилиб, у то ички ишлар органларига олиб келингунга қадар бўлган жараёнда қўлланилади деб ҳисобланмоқда. Яна бошқа ҳолларда эса ҳуқуқбузарни ушлаб келтириш уни маъмурий йўл билан ушлаб туришнинг таркибий қисми сифатида тушунилмоқда. Масаланинг шахс ҳуқуқлари тааллуқли жиҳати шундаки, агар ҳуқуқбузарни ушлаб келтириш алоҳида ҳуқуқий таъсир чораси сифатида қўлланилса, унда уни ушлаб туриш муддати у ички ишлар органларига олиб келингандан сўнг бошланади. Натижада у амалда ушланган ва эркинлиги чекланган пайтнинг бир қисми бу муддат ичига кирмай қолмоқда.
Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни юритишни таъминлаш чораларини қўллаш тартиби билан боғлиқ айрим масалалар ҳам аниқ белгиланмаган. Масалан, шахсни маъмурий йўл билан қаерда ушлаб туриш мумкинлиги турлича талқин қилинмоқда. Хусусан, шахс хизмат биносида ёки унинг ҳовлисида, хизмат хонасида амалда бир неча соатлаб ушлаб турилса ҳам у ушлаб турилган деб ҳисобланмаяпди. Аммо унинг амалда ҳаракатлари ва озодлиги чекланганлиги ҳисобга олинмаяпди. Бу эса шахснинг ҳуқуқ ва манфаатлариги мутлақо зид ҳисобланади.
Бизнинг фикримизча, қуйидаги масалалани ҳам кодексда белгилаб қўйиш зарур: маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни юритишни таъминлаш чораларини қўллаш учун асослари, маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни юритишни таъминлаш чораларини қўллашнинг қонунийлиги ва асослилиги, маъмурий йўл билан ушлаб турилган шахслар билан муносабатда бўлиш, маъмурий йўл билан ушлаб турилганлиги ҳақида хабар қилиш, маъмурий йўл билан ушлаб туриш мақсади ва асослари, маъмурий йўл билан ушлаш чоғида иммунитет ҳуқуқидан фойдаланувчи шахслар, маъмурий йўл билан ушлаб туриш баённомасини тузиш ва ушлаб туришнинг асослилигини текшириш, маъмурий йўл билан ушлаб турилганларга учрашиш учун рухсат бериш, маъмурий йўл билан ушлаб турилганни озод қилиш асослари ва тартибини алоҳида модда доирасида белгилаб қўйиш лозим;
учинчидан, маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишни юритишда қатнашувчи шахсларнинг ҳуқуқий мақоми билан боғлиқ бир қатор ҳуқуқий бўшлиқлар ва нонаиқликлар мавжуд мавжуд. Хусусан, кодекснинг 294-моддаси "маъмурий жавобгарликка тортилаётган шахснинг ҳуқуқ ва бурчлари" деб номланган. Бироқ ушбу моддада маъмурий жавобгарликка тортилаётган шахснинг ҳуқуқлари белгиланган ҳолда унинг бурчлари белгиланмаган. Шунингдек, кодекснинг бир қатор моддаларида (14, 27, 30,33, 36, 274, 281, 312, 332, 333, 347 ва бошқ.) "ҳуқуқбузар" жумласи ишлатилган. Бунда ҳуқуқбузар билан маъмурий жавобгарликка тортилаётган шахс битта субъект ҳисобланадими ёки алоҳида?
Кодекснинг 295-моддаси жабрланувчига бағишланган бўлиб, ушбу модада ҳам жабрланувчининг ҳуқуқлари белгиланган ҳолда унинг мажбуриятлари назарда тутилмаган. Шунингдек, қонуний вакиллар (296-м.) ва адвокатнинг (297-м.) ҳам мажбуриятлари белгиланмаган. Гувоҳ (298-м.) ва таржимоннинг (300-м.) эса фақат айрим мажбуриятлари белгиланган ҳолда уларнинг ҳуқуқлари белгилангмаган.
Конституциянинг 19-моддасида Ўзбекистон Республикаси фуқароси ва давлат бир-бирига нисбатан бўлган ҳуқуқлари ва бурчлари билан ўзаро боғлиқ эканлиги белгилаб қўйилган. Шунинг учун ҳам шахснинг ҳуқуқ ва бурчлари ажралмас ҳисобланади. Шахснинг ўз мажбуриятларини бажармаслиги унинг қонун ҳужжатларига биноан жавобгарликка тортилишига сабаб бўлади ва мазкур жавобгарлик уни бажарилмаган бурчни бажаришдан озод этмайди. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 29-моддасида эса ҳар бир инсон жамият олдида бурчлидир, фақат шу ҳолатдагина унинг шахси эркин ва тўлиқ камол топиши мумкинлиги белгиланган[5; Б.223].
Умуман олганда маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги ишларни юритишда иштирок этувчи шахслар: маъмурий жавобгарликка тортилаётган шахс, жабрланувчи, қонуний вакиллар, адвокат,гувоҳ,эксперт, мутахассис ҳамда таржимоннинг ҳуқуқий мақомини қайтадан белгилаш, бунда уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини тўлиқ қайд этиш лозим.
Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишни юритишда қатнашувчи шахслар ҳақида сўз юритилганда бу борада айрим тоифадаги шахсларнинг ҳуқуқий мақоми, хусусан уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари умуман белгиланмаганлигини ҳам кузатиш мумкин. Жумладан, кодекснинг 282 ва 289-моддаларида холисларнинг иштироки ҳақида нормалар мавжуд. Шунингдек, қоидага кўра маъмурий йўл билан ушлаб туриш тўғрисида баённома тузишда, шахсни кўрикдан ўтказиш ва ашёларни кўздан кечиришда, ашёлар ва ҳужжатларни олиб қўйишда, транспорт воситаларини ушлаб туриш ва кўрикдан ўтказишда, транспорт воситалари ҳайдовчиларининг алкоголли ичимликлар, гиёҳвандлик воситалари таъсиридан ёки ўзгача тарзда маст ҳолатда эканлигини аниқлашда холислар иштирок этиши лозим. Аммо юқорида таъкидланидек, холиснинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари, кимларнинг холис бўлиши мумкинлиги белгилманганлиги боис зарур ҳолларда холисларни жалб этишни қонуний ҳал этишда муаммолар пайдо бўлмоқда.
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 274-моддасида маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни кўриб чиқишнинг тарбиявий ва огоҳлантирувчи ролини ошириш мақсадида бундай ишлар ҳуқуқбузарнинг иш, ўқиш жойидаги жамоаларида ёки яшаш жойида кўриб чиқилиши мумкинлиги белгиланган. Лекин, ҳуқуқбузарнинг иш, ўқиш ва яшаш жойидаги жамоаларнинг (ёки улар вакилларининг) ҳам ишни кўриб чиқишдаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгиланмаган.
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс маъмурий жазо қўллаш тўғрисидаги қарорларни ижро этиш жараёнларини ҳам тартибга солинади. Бу жараёнда маъмурий жавобгарликка тортилаётган шахснинг ҳуқуқий мақоми ўзгаради. Энди у маъмурий жавобгарликка тортилган шахс мақомини олади. Бироқ кодексда маъмурий жавобгарликка тортилган шахснинг ҳам ҳуқуқий мақоми белгиланмаган.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, холис ва ҳуқуқбузарнинг иш, ўқиш ва яшаш жойидаги жамоаларнинг ҳамда маъмурий жавобгарликка тортилган шахснинг ҳам ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб қўйиш лозим;
тўртинчидан, маъмурий жавобгарликка тотилаётган, шунингдек маъмурий жавобгарликка тортилиб бўлган шахсларни реабилатция қилиш асослари белгиланмаган. Бу эса шахс объектив ва субъектив сабабларга кўра айбсиз ҳолда жавобгарликка тортилганда унинг ҳуқуқларини тиклашда муайян муаммоларни келтириб чиқармоқда.Бинобарин, маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни юритишда шахс ғайриқонуний жавобгарликка тортилмайда деб, ҳеч ким жаоб бера олмайди. Масалан, судлар мустақиллиги таъминланиши натижасида 2020 йилнинг ўзида 719 нафар фуқарога нисбатан оқлов ҳукми чиқарилган[2]. Шу сабабли маъмурий жавобгарликка тотилаётган, шунингдек маъмурий жавобгарликка тортилиб бўлган шахсларни ҳам реабилатция қилиш асосларини кодексга киритиш мақсадга мувофиқ;
бешинчидан, ҳар қандай процеснинг тақдирини иш бўйича тўпланган далиллар ҳал қилади. Бироқ, кодекснинг иккита моддасида, яъни 276-моддасида даллиллар тушунчаси ва далилларнинг нималардан иборатлиги ҳамда 277-моддасида далилларга баҳо бериш белгиланган. Аммо далилларни қандай усуллар билан тўплаш мумкинлигига оид ҳеч қандай нормалар мавжуд эмас. Натижада далиллари аниқлаш, тўплаш, расмийлаштириш билан боғлиқ масалалар ҳуқуқни қўлловчининг шахсий тажрибалари асосида турлича ҳал этилмоқда. Бу эса бу борада қўпол бузилишларига ҳамда ишни сифатсиз юритишга ва бошқа салбий ҳолатларга сабаб бўлмоқда.
Шу сабабли далилларни тўплаш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солувчи алоҳида ҳуқуқий институт жорий этиш зарур;
олтинчидан, маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги ишларни юритиш амалиётига хусусий айблов институтини ҳам киритиш лозим. Бугунги кунда маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни юритишда хусусий айблов институти мавжуд бўлмаганлиги сабабли жабрлануви даъво қилмаса ёки у маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этган шахс билан ярашган тақдирда ҳам ҳуқуқбузарликни содир этган шахс жавобгарликка тортилмоқда. Бизнинг фикримизча, маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишларни юритиш амалиётига ҳам жабрланувчининг ҳуқуқбузарликни содир этган шахс билан ярашганлиги, шунингдек унинг даъво қилмаслиги сабабли ҳам ишни тугатишнинг маъмурий-процессуал асосларини яратиш лозим.
Таъкидлаш лозимки, хусусий айблов институти жиноят-процессуал ҳуқуқида мавжуд ва уни янада кенгайтириш борасида олимлар томонидан қатор илмий тадқиқотлар амалга оширилган ва амалга оширилмоқда. Аммо маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни юритиш амалиётида бундай институт мавжуд эмас. Б.Б. Муродовнинг назарида ярашув институтининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексда ўз ифодасини топмаганлиги тушунарсиз ҳолдир. Зеро, ижтимоий хавфлилиги юқори ҳисобланган жиноий қилмиш бўйича жиноят ва жиноят-процессуал қонун ҳужжатларида тарафларни яраштириш мумкин бўлгани ҳолда, жиноий қилмишга нисбатан ижтимоий хавфлилиги кам бўлган маъмурий ҳуқуқбузарлик бўйича ярашув институти қўлланмаслиги амалиёт ходимлари қатори, фуқароларнинг ҳам эътирозларига сабаб бўлмоқда. Диссертантнинг фикрича, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексда шахснинг диспозитив ҳуқуқларини акс эттирувчи ярашув институтини жорий этиш ва хусусий айбловга доир нормани (МЖтК 61-моддасининг учинчи қисми) янада кенгайтириш мақсадга мувофиқдир [6; Б. 21 - 22].
Шундай қилиб, суд-ҳуқуқ тизимини янада демократлаштириш ва эркинлаштириш, суд, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи ва назорат органлари фаолияти самарадорлигини ошириш, маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни юритишда, шахс ҳуқуқ ва эркинликларининг ишончли ҳимоясини таъминлаш маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги ишларни юритишни янада такомиллаштириш муҳим аҳамиятга эга.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 28 йилли муносабати билан Ўзбекистон халқига байрам табриги // https://xs.uz/uzkr/post/ozbekiston-khalqiga-bajram-tabrigi-2.
2. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси (2020 й. 29.12.).
3. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси // https://lex.uz/docs/97664.
4. Н. Дадабрева. Ҳуқуқбузарликларга оид маъмурий ишларни кўриш билан боғлиқ суд амалиёти: муаммо ва ечим // odillik mezoni. Ilmiy-amaliy, huquqiy jurnal. 2019 й. №1.
5. А.С. Турсунов, Ф.А. Примов. Ўзбекистон Республикаси Конституциясидаги атама ва ибораларнинг юридик изоҳли луғати. - Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2020. - Б. 233.
6. Б.Б. Муродов. Жиноят ишини тугатиш институтини такомиллаштириш: Юрид. фан. д-ри. дис. - Т., 2018 - Б. 21 - 22.
8. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси (2020 й. 25.01.).
1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 28 йилли муносабати билан Ўзбекистон халқига байрам табриги // https://xs.uz/uzkr/post/ozbekiston-khalqiga-bajram-tabrigi-2
---------------
------------------------------------------------------------
---------------
------------------------------------------------------------
