CC BY
24Preventive accounting in the prevention of offenses and some issues
Аloyarov Rustam Imamnazarovich
Head of the 4th Department of Internal Affairs of the Chirchik City Department of Internal Affairs of the Department of Internal Affairs of the Tashkent Region
Keywords: offense, prevention of offenses, individual prevention of offenses, preventive accounting, a person who is on preventive accounting, Internal Affairs Bodies.
Annotation
The article discusses the importance of preventive accounting in the prevention of offenses and some issues of its further improvement.
The author studied which persons are subject to preventive accounting, in which cases preventive accounting is carried out, which procedures include preventive accounting, from the point of view of the legal status of a person who is on preventive accounting, the duration of preventive accounting, the mechanism and basic principles of preventive accounting, and put forward appropriate proposals.
Профилактический учет в профилактике правонарушений и некоторые вопросы его совершенствования
Алояров Рустам Имамназарович
Начальник 4-го ОВД Чирчикского ГОВД УВД Ташкентской области
Ключевые слова: правонарушение, профилактика правонарушений, индивидуальная профилактика правонарушений, профилактический учет, лицо, состоящее на профилактическом учете, органы внутренних дел.
Аннотация
В статье рассматривается важность профилактического учета в профилактике правонарушений и некоторые вопросы его дальнейшего совершенствования.
Автор изучил, какие лица подлежат профилактическому учету, в каких случаях осуществляется профилактический учет, какие процедуры включает профилактический учет, с точки зрения правового статуса лица, состоящего на профилактическом учете, срок действия профилактического учета, механизм и основные принципы действия профилактического учёта и выдвинул соответствующие предложения.
Ҳуқуқбузарликлар профилактикасида профилактик ҳисоб ҳамда уни такомиллаштиришнинг айрим масалалари
Алояров Рустам Имамназарович
Тошкент вилояти ИИБ Чирчиқ шаҳар ИИБ 4-сон ИИБ бошлиғи
Калит сўзлар: ҳуқуқбузарлик, ҳуқуқбузарликлар профилактикаси, ҳуқуқбузарликларнинг якка тартибдаги профилактикаси, профилактик ҳисоб, профилактик ҳисобга олинган шахс, ички ишлар органлари, тартиб-таомиллар.
Аннотация
Мазкур мақолада ҳуқуқбузарликлар профилактикасида профилактик ҳисобнинг аҳамияти ва уни янада такомиллаштиришнинг айрим масалалари ёритилган.
Муаллиф кимлар профилактик ҳисобга олиниши, профилактик ҳисобнинг қандай ҳолларда амалга оширилиши, профилактик ҳисоб қандай тартиб-таомилларни ўз ичига олиши, профилактик ҳисобга олинган шахснинг ҳуқуқий мақоми, профилактик ҳисобнинг амал қилиши, профилактик ҳисобнинг профилактик таъсир этиш механизми ва асосий принципларини ўрганган ва тегишли таклифларни илгари сурган.
Ҳуқуқбузарликлар профилактикасида профилактик ҳисоб муҳим аҳамиятга эга чоралардан бири ҳисобланади. Профилактик ҳисоб ўз хусусиятига кўра якка тартибда қўлланилади. Ўзбекистон Республикасининг "Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида"ги Қонунига биноан профилактик ҳисобга олиш қонунда назарда тутилган шахсларга нисбатан уларнинг тузалиши ва такроран ҳуқуқбузарлик содир этишининг олдини олиш мақсадида ички ишлар органлари томонидан амалга ошириладиган профилактика тадбирлари мажмуи сифатида назарда тутилган[1].
Профилактик ҳисоб ўз табиатига кўрамажбурлашга яқин турсада, аммо тушунтириш, огоҳлантириш, ишонтириш, рағбатлантириш ҳамда мажбурлашнинг ҳам айрим хусусиятларини ифодалайди. С.Б. Хўжақулов ҳуқуқбузарликлар профилактикасининг тушунтириш усулининг вазифаларидан бири сифатида ғпйриижтимоий хулқ-атворга эга, ҳуқуқбузарлик содир этган шахсларга ўз ҳаракатларининг ҳуқуққа, ахлоққа, қадрятларга зидлигини англатишни таъкидлайди[4]. "Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида"ги Қонуннинг 20-моддасига биноан профилактика суҳбати шахсни профилактик ҳисобга қўйишда ҳам ўтказилиши белгиланган. Профилактика суҳбати эса ишонтириш ва тушунтириш элементларидан иборат. Шунингек, профилактик ҳисобга олинган шахсга нисбатан профилактика суҳбати ижобий натижа бермаган ва шахс ғайриижтимоий хулқ-атворни ёки ҳуқуқбузарлик содир этишга мойилликни давом эттирган ҳолларда, расмий огоҳлантириш қўлланилиши ҳам мумкин.
Профилактик ҳисобга олинган шахс алоҳида ҳуқуқий мақомга эга бўлади. Унинг мазкур ҳуқуқий мақоми профилактик ҳисоб даврида ички ишлар органлари фаолиятига боғлиқ бўлган маълум ҳуқуқ ва мажбуриятларда ифодаланади.
Ҳуқуқбузарлик содир этган шахсларнинг тузалишини таъминлаш ва қайта ҳуқуқбузарлик содир этишининг олдини олиш мақсадида профилактика инспекторлари томонидан ҳуқуқбузарликлар профилактикасини бевосита амалга оширувчи орган ва муассасалар билан ҳамкорликда амалга ошириладиган профилактик тадбирлар мажмуидан иборат профилактик ҳисоб юритилади[5].
Шахсни профилактик ҳисобга олиш ички ички ишлар органлари томонидан амалга оширилади ва Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирининг 2017 йил 12 июлдаги "Ички ишлар органларининг ҳуқуқбузарликлар профилактикаси бўлинмалари фаолиятини ташкил этиш тартиби тўғрисида"ги 151-сонли ҳамда 2017 йил 25 августдаги "Ички ишлар органлари томонидан ҳуқуқбузарликлар профилактикасини амалга ошириш тартиби тўғрисида" 191-сонли буйруқлари билан муайян даражада тартибга солинган[2,3].
Ҳуқуқбузарликлар профилактикасида профилактик ҳисоб ва унинг аҳамияти ҳақида сўз юритилар экан, унинг юридик табиатини қуйидаги йўналишлар бўйича ойдинлаштириб олиш жоиз.
Кимлар профилактик ҳисобга олинади?
Профилактик ҳисобнинг кимларга нисбатан юритилиши аниқ бўлиши лозим. Чунки, профилактик ҳисоб маълум чекловларни ўз ичига олади. Ва албатда, профилактик ҳисобга олинадиган шахсларни белгилаш ички ишлар органлари ходимларининг шахсий қарашларига боғлиқ бўлмаслиги керак.
Бугунги кунда мамлакатимизда қуйидаги шахслар профилактик ҳисобга олинади:
илгари судланганларулар жиноий жазони ўтаганидан сўнг, ўзига нисбатан маъмурий назорат ўрнатилган шахслар бундан мустасно;
ўзига нисбатан суднинг жазо тайинланмаган айблов ҳукми қонуний кучга кирган шахслар;
Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг84-моддасига мувофиқ айбдорлик тўғрисидаги масала ҳал қилинмасдан туриб ўзига нисбатан жиноят иши тугатилган ёхуд реабилитация қилмайдиган асослар бўйича жиноят ишини қўзғатишни рад этиш тўғрисидаги қарор чиқарилган шахслар;
ўзига нисбатан қамоққа олиш билан боғлиқ бўлмаган эҳтиёт чораси танланган жиноят содир этишда айбланувчилар;
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 40, 41, 45, 47, 52, 56, 58, 61, 106, 131, 1651, 183, 184, 1841, 1842, 1843, 187, 188, 1881, 189, 1891, 190, 191, 201, 202, 2021, 240, 241-моддаларида назарда тутилган маъмурий ҳуқуқбузарликларни содир этганлар;
ихтисослаштирилган ўқув-тарбия муассасаларидан қайтганлар.
Кўриниб турибдики, профилактик ҳисоб ҳуқуқбузарлик (жиноят ёки маъмурий ҳуқуқбузарлик) содир этган шахсларга нисбатан амалга оширилади. Назарий жиҳатдан олганда бу тўғи. Аммо масаланинг бошқа амалий жиҳатлари ҳам ҳисобга олиш зарур. Хусусан, профилактик ҳисобга олиш қонунда назарда тутилган шахсларга нисбатан уларнинг тузалиши ва такроран ҳуқуқбузарлик содир этишининг олдини олиш мақсадида қўлланилар экан, юқоридаги шахсларнинг барчасини ҳам қайта ҳуқуқбузарлик содир этади, деб бўлмайди. Шу билан бирга айрим тоифадаги ғайриижтимоий хулқ атворли шахслар ҳам борки, улар ҳали ҳуқуқбузарлик содир этмаган бўлса ҳам жамиятда қабул қилинган хулқ-атвор нормалари ва қоидаларини бузувчи турмуш тарзи, ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги билан ҳуқуқбузарлик содир этиш эҳтимоли юқори бўлади. Хусусан, фарзанд тарбиясига салбий таъсир этувчи, ичкиликбозликка ружу қўйган, хотин-қизларга нисбатан таъйиқ ва зўравонликни амалга оширишга мойил бўлган шахслар шулар тоифасидандир.
Амалдаги қонун ҳужжатларида белгиланган профилактик ҳисобга олинадиган шахсларнинг тоифаларини қайта кўриб чиқиш лозим. Бунда фақат ҳуқуқбузарлик содир этган шахслар билан чегараланмасдан, айнан ҳуқуқбузарлик содир этиш эҳтимоли юқори бўлган шахсларни танлаш зарур.
Профилактик ҳисоб қандай ҳолларда амалга оширилади?
Профилактик ҳисобга олиниши лозим бўлган шахслар қачон, қайси вазиятда профилактик ҳисобга олинишини айниқлаштириш жуда муҳим. Бунда шахснинг профилактик ҳисобга олинишига сабаб бўладиган ва у томонидан содир этилган ҳаракат ёки содир этилмаган ҳаракатсизликни аниқлаштириш керак бўлади.
Бизнинг назаримизда, шахсни профилактик ҳисобга олиш учун асос сифатида унингғайриижтимоий хулқ-атвори (жамиятда қабул қилинган хулқ-атвор нормалари ва қоидаларини бузувчи турмуш тарзи, ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги)ни давом эттиришини белгилаш лозим бўлади.
Профилактик ҳисоб қандай тартиб-тамоилларни ўз ичига олади?
Профилактик ҳисобга олиш тартиб-таомиллари ўз хусусиятига кўра қатъий тартибга солинган бўлиши, маъмурий органнинг идоравий манфаатларига бўйсунган хаос бўлмаслиги лозим. Амалдаги қонун ҳужжатларида профилактик ҳисобга олишнинг ташкилий-ҳуқуқий асослари етарли даражада белгиланмаган. Ваҳоланки, профилактик ҳисобга олишга яқин бўлган ва ўзининг ижтимоий-ҳуқуқий аҳамиятига кўра бир хил бўлган жазони ижро этиш муассасаларидан бўшатилган айрим тоифадаги шахслар устидан амалга ошириладиган маъмурий назорат ҳам алоҳида қонун доирасида белгиланган. Бироқ бугунги кунда профилактик ҳисобга олиш лоақал битта буйруқ доирасида яхлит тартибга солинмаган.Шу сабабли Ички ишлар вазирлигининг алоҳида буйруғи доирасида бу борада қуйидагиларни қатъий ойдинлаштириб олиш лозим:
манфаатдор шахслар-профилактик ҳисобга олинган шахс, шунингдек унинг профилактик ҳисобга олиниши ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига дахлдор бўлган ёхуд дахлдор бўлиши мумкин бўлган шахслар;
профилактик ҳисобга олиш юритиш-профилактик ҳисобга олиш тўғрисидаги ишни кўриб чиқиш, профилактик ҳисобга олиш (ҳисобдан чиқариш, муддатини узайтириш)тўғрисида қабул қилиш, уни маъмурий шикоят бўйича қайта кўриб чиқиш, шунингдек уни ижро этиш жараёни, профилактик ҳисобга олинган шахс билан маъмурий органнинг ўзаро муносабатлари;
маъмурий ихтиёрийлик (дискрецион ваколат) - маъмурий органнинг қонун ҳужжатлари доирасида профилактик ҳисобга олинган шахсга нисбатанқўлланадиган чоралардан бирини қонунийликка ва мақсадга мувофиқликка ўзи баҳо бериши асосида ўз ихтиёрига кўра қўллаш ёки тегишли чорани қўллашдан воз кечиш ҳуқуқининг белгиланганлиги;
маъмурий органлар -профилактик ҳисобга олиш ва уни юритиш соҳасида маъмурий бошқарув ваколати берилган органлар, шу жумладан давлат бошқаруви органлари, маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, шунингдек ушбу фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа ташкилотлар ва махсус тузилган комиссиялар;
маъмурий тартиб-таомил - маъмурий органларнинг профилактик ҳисобга олиш ва уни юритиш соҳасидаги фаолиятини тартибга солувчи процессуал қоидалар;
маъмурий ҳаракатлар - маъмурийорганнинг манфаатдор шахсларга нисбатан профилактик ҳисобга олиш ва уни юритиш соҳасида амалга оширилган, маъмурий ёки процессуал ҳужжат бўлмаган, юридик аҳамиятга эга ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги);
маъмурий ҳужжат - маъмурий органнинг профилактик ҳисобга олиш ва уни юритиш соҳасида оммавий ҳуқуқий муносабатларни юзага келтиришга, ўзгартиришга ёки тугатишга қаратилган ҳамда айрим жисмоний ёки юридик шахслар учун ёхуд муайян хусусий белгиларига кўра ажратиладиган шахслар гуруҳи учун муайян ҳуқуқий оқибатлар келтириб чиқарувчи таъсир чораси.
маъмурий-ҳуқуқий фаолият - айрим жисмоний ёки юридик шахсларга ёхуд муайян хусусий белгиларига кўра ажратиладиган шахслар гуруҳига таъсир кўрсатувчи бошқарув фаолияти;
процессуал ҳужжат - маъмурий орган томонидан маъмурий иш юритиш давомида қабул қилинадиган, маъмурий ишни мазмунан ҳал этмайдиган ҳужжат.
Профилактик ҳисобга олинган шахснинг ҳуқуқий мақоми қандай бўлади?
Профилактик ҳисобга олинган шахсларнинг ҳуқуқлари, мажбуриятлари, қонуний манфаатлари ҳамда жавобгарлиги унинг ҳуқуқий мақомини белгилаб беради. Амалдаги қонун ҳужжатларида бу борада аниқ нормалар мавжуд эмас. Хусусан, "Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида"ги Қонуннинг 42-моддасида ўзига нисбатан ҳуқуқбузарликларнинг якка тартибдаги профилактикаси чора-тадбирлари қўлланилаётган шахсларнинг умумий ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгиланган. Бизнинг фикримизча, профилактик ҳисобга олинган шахснинг ҳуқуқий мақомини шакллантириш мақсадида унинг ҳуқуқлари, мажбуриятлари ҳамда қонуний манфаатларини белгилаш лозим. Токи, профилактик ҳисобни амалга оширувчи орган ходими унинг шахсий ҳаёт дахлсизлигини бузмаслиги ва нормал ҳаёт кечиришига халақит қилмаслиги керак.
Хусусан, профилактик ҳисобга олинаётган шахс қуйидаги ҳуқуқларга эга бўлиши лозим:
адвокат хизматларидан фойдаланиш;
кўриб чиқилаётган масала юзасидан изоҳлар бериш;
далиллар тақдим этиш;
ўзига нисбатан профилактик ҳисобга олишга оиш материаллар билан танишиб чиқиш ҳамда улардан зарур маълумотларни ёзиб олиш, материаллар ва ҳужжатлардан техника воситалари ёрдамида ўз ҳисобидан кўчирма нусхалар олиш ёки улардаги маълумотларни ўзга шаклда қайд этиш;
профилактик ҳисобни муддатидан илгари тугатиш тўғрисида ваколатли органга, шунингдек судга бевосита ёки вакили орқали аризалар билан мурожаат этиш;
ўзига нисбатан профилактик ҳисобга олиш билан боғлиқ қарорлар шунингдек, маъмурий органнинг ҳаракат ёки ҳаракатсизлиги устидан шикоят бериш ва бошқалар.
Профилактик ҳисобнинг амал қилиш (муддатлари) қанча бўлиши лозим?
Профилактик ҳисобга олишда профилактик муддатлари оптимал бўлиши керак. Бу муддат профилактик ҳисобга олинган шахс билан профилактик ишларни амалга ошириш ва унга тарбиявий-профилактик таъсир кўрсатиш учун етарли бўлиши зарур. "Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида"ги Қонуннинг 38-моддасига биноан шахсни профилактик ҳисобга олиш у профилактик ҳисобга қўйилган пайтдан эътиборан бир йил мобайнида амалга оширилиши ва профилактик ҳисобга олишни амалга ошириш даврида профилактик ҳисобга олиш учун янги асослар вужудга келса, шахсни профилактик ҳисобга олиш муддатини ҳисоблаш шахс янги вужудга келган асослар бўйича профилактик ҳисобга қўйилган пайтдан эътиборан амалга оширилиши белгилаб қўйилган. Демак, бу ерда умумий бир йил муддат белгиланган, профилактик ҳисобга олинган шахс тузилиши ҳисобга олинмаган. Шахс бир йил давомида тузалмаса ҳам уни профилактик ҳисобдан чиқариш лозим бўлади ва ўз-ўзидан аёнки профилактик ҳисоб мақсадига эришилмайди.
Бизнинг назаримизда, профилактик ҳисобдан чиқаришга нисбатан аниқ бир муддат берилиши унчалик тўғри эмас. Бунда унинг тузалишини профилактик ҳисобдан чиқариш учун асос сифатида белгилаган маъқул.
Айрим давлатларда профилактик ҳисоб ахборот мазмунига ҳам эга бўлади. Бунда илгари ҳуқуқбузарлик содир этган ва ҳуқуқбузарлик содир этишга мойил бўлганлар ҳақида маълумотлар тўпланиб улар мунтазам равишда янгилаб борилади ва ҳуқуқбузарликларга қарши курашда фойдаланилади. Хусусан, Россия Федерациясида профилактик ҳисоб шахс ҳақидаги маълумотларни аниқлаш, рўйхатга қўйиш, бу маълумотларга ишлов бериш ва улардан фойдаланишни ҳам назарда тутади. Бу эса профилактик ҳисобга олинган шахсни доимий равишда кузатиш ва лозим ҳолларда у билан профилактик ишлар олиб боришни назарда тутади[6].
Профилактик ҳисобнинг профилактик таъсир этиш механизми қандай бўлади?
Профилактик ҳисоб шахсни ахлоқан тузатиш учун, унинг келгусида ҳуқуқбузарлик содир этишининг олдини олиш учун, уни қайриижтимоий хулқ атвордан "чиқариш" учун қўлланади. Шундай экан,профилактик ҳисобнинг таъсир этиш механизми унинг асосий моҳиятини ташкил этади. "Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида"ги Қонуннинг 35-моддасига биноан профилактик ҳисоб шахснинг тузалиши ва такроран ҳуқуқбузарлик содир этишининг олдини олиш мақсадида қўлланилади. Бироқ шахснинг тузалишини таъминлаш жуда залворли вазифа. Шахснинг ҳуқуқбузарлик сари ижтимоий оғиши анча узоқ вақт олдин бошланган бўлади. Унда шаклланган хулқ-атвор, хулоса ва эътиқодни ўзгартириш осон бўлмайди. Шу сабабли профилактик ҳисобнинг профилактик таъсир этиш механизми пухта ўйланган ва кўп вариантли алгоритмлардан иборат бўлиши керак. Шу билан бирга профилактик таъсир этиш илмий ва амалий асосланган методларга таянган бўлиши лозим. Бунда психологик ва педагогик билимлар айниқса муҳим. Яна бир аҳамиятли масала - профилактик ҳисобга олинган шахс ва уни амалга оширувчи ходим ўрасидамустаҳкам психологик кўприк ўрнатилиши, ўртада ўзаро ишон пайдо бўлиши шарт.
Профилактик ҳисобнинг асосий принциплари нималардан иборат бўлиши лозим?
Профилактик ҳисоб ички ишлар органлари томонидан амалга оширилади ва ички ичшлар органлари маъмурий фаолияти ҳисобланади. Профилактик ҳисоб ўзида бир қатор таъсир чораларини ифодалагани учун унинг пронциплари бўлиши лозим. Профилактик ҳисобнинг принциплари уни хаос бўлиб қолишидан қутқаради. Шунингдек, профилактик ҳисобга олинган шахснинг ҳуқуқ ва манфаатларини қўриқлайди. Шу билан бирга ички ишлар органларининг профилактик ҳисоб билан боғлиқ фаолиятини тартибли ва самарали ҳам мақсадга йўналган бўлишини таъминлайди. Амалдаги қонун ҳужжатларида эса профилактик ҳисобнинг принциплари белгиланмаган. Шу сабабли профилактик ҳисобнинг принциплари сифатида қуйидагиларни белгилаш таклиф этилади:
қонунийлик;
демократизм;
адолатпарварлик;
инсонпарварлик;
фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларига риоя қилиш ва уларни ҳурмат қилиш;
профилактик таъсир кўрсатишнинг дифференциаллашганлиги ва индивидуаллаштирилганлиги;
профилактик ҳисобга олинган шахс билан ишончли алоқа;
қонунга итоаткорлик хулқ-атворини рағбатлантириш.
Шундай қилиб, профилактик ҳисоб ҳуқуқбузарликларнинг якка тартибдаги профилактикасининг муҳим ва аниқ манзилли чораларидан бири бўлиб, ҳуқуқбузарлик содир этиш эҳтимоли юқори бўлган шахсларни ахлоқан тузалиш ва такроран ҳуқуқбузарлик содир этишининг олдини олишга қаратилган бўлади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Ўзбекистон Республикасининг 2014 йил 14 майдаги "Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида"ги Қонуни // https://lex.uz/docs/2387357.
2. Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирининг 2017 йил 12 июлдаги "Ички ишлар органларининг ҳуқуқбузарликлар профилактикаси бўлинмалари фаолиятини ташкил этиш тартиби тўғрисида"ги 151-сонли буйруғи
3. Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирининг 2017 йил 25 августдаги "Ички ишлар органлари томонидан ҳуқуқбузарликлар профилактикасини амалга ошириш тартиби тўғрисида" 191-сонли буйруғи
4. Хўжақулов С.Б. Ҳуқуқбузарликлар профилактикасининг шакллари ва усуллари: ўқув қўлланма. Т., 2020. Б. 41.
5. Ўзбекистон Республикасининг "Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида"ги қонунига илмий-амалий шарҳ: Қонунга илмий-амалий шарҳ / Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир Б.А. Матлюбов. - Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2018. - Б.
6. Г.Ф. Хаметдинова. Профилактический учет: понятие и проблемы правового регулирования // file:///D:/ИЛМИЙ%20РАХБАРЛИГИМ%20ОСТИДАГИЛАР/прфилактик%20хисобга%20олиш/profilakticheskiy-uchet-ponyatie-i-problemy-pravovogo-regulirovaniya.pdf.
