Научная статья на тему 'СУҒОРИЛАДИГАН ЎТЛОҚИ-БЎЗ ТУПРОҚЛАРНИНГ МЕЛИОРАТИВ ҲОЛАТИ'

СУҒОРИЛАДИГАН ЎТЛОҚИ-БЎЗ ТУПРОҚЛАРНИНГ МЕЛИОРАТИВ ҲОЛАТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
1
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Суғориладиган ўтлоқи-бўз тупроқ / шўрланиш даражаси / мелиорация / сизот сув / захарли тузлар / унумдорлик.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Абдурахмонов Нодиржон Юлчиевич, Қораев Алиёр Хасанович, Курдашев Кудрат Давлятович

Ушбу мақолада тадқиқот олиб борилган жанубий Мирзачўл ҳудуднинг турли даражада шўрланган ва мелиоратив ҳолати ёмон суғорладиган ўтлоқи-бўз тупроқлари таркибида мавжуд сувда осон эрувчи тузлар миқдори, уларнинг тупроқ унумдорлигига салбий таъсири ёритилган. Шунингдек, захарли тузларни камайтириш, шўрланишга қарши курашиш йўллари ва зарур чора-тадбирлар орқали тупроқлар унумдорлигини ошириш ҳамда улардан самарали фойдаланиш бўйича батафсил маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУҒОРИЛАДИГАН ЎТЛОҚИ-БЎЗ ТУПРОҚЛАРНИНГ МЕЛИОРАТИВ ҲОЛАТИ»

СУГОРИЛАДИГАН УТЛОЦИ-БУЗ ТУПРОЦЛАРНИНГ МЕЛИОРАТИВ ^ОЛАТИ 1Абдурахмонов Нодиржон Юлчиевич, 2Цораев Алиёр Хасанович, 3Курдашев Кудрат

Давлятович

1Б.ф.д., проф., Тупрокшунослик ва агрокимёвий тадкикотлар институти 2Б.ф.ф.д., к.и.х., Тупрокшунослик ва агрокимёвий тадкикотлар институти 3Изланувчи, Тупрокшунослик ва агрокимёвий тадкикотлар институти https://doi.org/10.5281/zenodo.10935250

Аннотация. Ушбу мацолада тадцщот олиб борилган жанубий Мирзачул %удуднинг турли даражада шурланган ва мелиоратив %олати ёмон сугорладиган утлоци-буз тупроцлари таркибида мавжуд сувда осон эрувчи тузлар мицдори, уларнинг тупроц унумдорлигига салбий таъсири ёритилган. Шунингдек, захарли тузларни камайтириш, шурланишга царши курашиш йуллари ва зарур чора-тадбирлар орцали тупроцлар унумдорлигини ошириш %амда улардан самарали фойдаланиш буйича батафсил маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: Сугориладиган утлоци-буз тупроц, шурланиш даражаси, мелиорация, сизот сув, захарли тузлар, унумдорлик.

Аннотация. В данной статье рассмотрено количество легкорастворимых солей в воде и их негативное влияние на плодородие почв, состав лугово-серозёмных почв с разным уровнем засоления и малоорошаемых мелиоративных условий южного Мирзачольского района, где проводились исследования. В нём также содержится подробная информация о том, как уменьшить количество токсичных солей, бороться с засолением и как улучшить плодородие почвы и ее эффективное использование с помощью соответствующих мер.

Ключевые слова: Орошаемая лугов-серозсемная почва, уровень засоления, мелиорация, грунтовые воды, токсичные соли, плодородие.

Abstract. In this article, the amount of easily soluble salts in water and their negative effect on soil fertility are highlighted in the composition of meadow-serozem soils with different levels of salinity and poorly irrigated melioration conditions of the studied southern Mirzachol region. It also provides detailed information on how to reduce toxic salts, how to combat salinity, and how to improve soil fertility and effective use through appropriate measures.

Keywords: Irrigatted meadow-serozem soil, salinity level, reclamation, groundwater, poisonous salts, fertility.

Кириш. Бугунги кунда дунё микёсида кишлок хужалигида фойдаланиладиган майдонларнинг кариб 900 минг гектари турли даражада шурланган булиб, ушбу тупроклар шурланишига асосан шамол оркали тузларнинг учириб келтирилиши, зовур сувларидан кайта фойдалиниш ва кучли минераллашган сизот сувларининг тупрок юзасига якин жойлашганлиги сабаб булмокда. Бунинг окибатида тупрок катламлари турли даражада зичлашган, берч ва гипсли янги яралмалар вужудга келмокда. Бундай шурланган, мелиоратив холати ёмон кийин мелиорацияланадиган ерларни мелиоратив холатини яхшилашда бугунги куннинг долзарб вазифалардан бири хисобланади.

Республикамиз кишлок хужалиги ишлаб чикаришида энергия сарфини камайтириш, ерларнинг мелиоратив холатини яхшилаш, кишлок хужалик экинларини илгор технологиялар асосида етиштиришга доир чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Шунга карамасдан хозирги кунда республикамизда сугорилиб дехкончилик килинадиган ерларнинг карийб 50 фоизини турли даражада шурланган тупроклар ташкил этмокда [1,6].

Сирдарё вилояти рельефи асосан текисликлардан иборат булиб, майдонларининг деярли хаммаси кишлок хужалигида узлаштирилган ва хозирги кунда дехккончилик ва фермер хужаликлари томонидан экин ерлари сифатида фойдаланиб келинмокда. Худудда тупрок унумдорлик даражасини саклаш, ошириш ва мелиоратив холатини яхшилаш буйича, бир канча тизимли мухим вазифалар амалга оширмокда ва бу борада муайян ютукларга эришилмокда. Вилоятнинг кишлок хужалигида фойдаланадиган ерларини карийб 87,6 фоизи турли даражада шурланган. Бундай тупроклардан юкори хосил олишда фермер ва дехккон хужаликлари учун бир канча кийинчиликларни юзага келтирмокда. Шурланган тупроклар Мирзаобод туманида хам катта майдонларни эгаллайди ва тупроклари турли даражада шурланганлиги билан алохида ажралиб туради. Туманнинг жами кишлок хужалигида фойдаланиладиган ерларининг 89,2 фоизи турли даражада шурланган булиб, шундан 23712,9 га (63,7 %) кучсиз даражада, 7929,5 га (21,3 %) уртача даражада, 1128,6 га (3,1 %) кучли ва 399,4 га (1,1 %) жуда кучли даражада шурланган тупроклар ташкил этади [5,7].

Тадцицот объекты сифатида Сирдарё вилояти, Мирзаобод тумани Й.Охунбобоев номли массивида кенг таркалган сугориладиган утлоки-буз тупроклари хизмат килган.

Тадцицотларда урганилган худуд тупрок харитаси маълумотларини тахлил килиш хамда тайёргарлик, дала, камерал ва картографик ишлар йурикнома [2] асосида, лаборатория-аналитик ишлари умумкабул килинган услубиётлар [3,4] асосида бажарилди.

Олинган натижаларнинг мухркамаси. Тадкикот обектидан олинган тупрок намуналарида сувда осон эрувчи тузлари урганилганда, тупрокларининг турли даражада шурланганлиги, баъзи айирмаларда кучли ва жуда кучли шурланган тупроклар мавжуд эканлиги аникланди. Тупроклари таркибида сингдирилган анион ва катион курсатикчлари куйдагича булиб, кучсиз шурланган (86-кесма) тупроклар таркибида, тупрок профил буйлаб курук колдик микдори 0,712-1,064 %, хлор иони 0,009-0,011 %, сульфат 0,439-0,675 %, калций 0,123-0,185 %, магний 0,030-0,036 %, натрий 0,022-0,108 %, оралигида тебраниб туриши ва шурланиш типига кура сульфатли эканлиги аникланди (1-жадвал).

Тупрок юза катлами кучсиз шурланган, куйи катламлари уртача ва кучли шурланишга эга тупрок (132-кесма) кесмасида курук колдик микдори 0,840-1,197 %, хлор иони 0,011-0,137 %, сульфат 0,513-0,643 %, калций 0,100-0,185 %, магний 0,018-0,030 %, натрий 0,025-0,239 %, шурланиш типига кура, тупрок хайдов катлами сульфатли, куйи катламлари хлорид-сульфатли эканлиги аникланди (1-жадвал).

Уртача шурланган (23-кесма) тупроклар таркибида курук колдик микдори 1,0741,127 %, хлор 0,007-0,011 %, сульфат 0,710-0,752 %, калций 0,280-0,300 %, магний 0,0060,009 %, натрий 0,016-0,022 %, шурланиш типига кура сульфатли (1-жадвал).

Кучли шурланган (318-кесма) тупрок таркибида профили буйлаб, курук колдик микдори 0,978-1,264 %, хлор иони 0,088-0,147 %, сульфат иони 0,524-0,714 %, калций 0,1120,268 %, магний 0,017-0,031 %, натрий 0,033-0,181 %, шурланиш типига кура хлорид-сульфатли булиб, тупрок профилининг барча катламлари кучли шурланган. Урганилган тупрокларнинг ишкорийлик рН мухити деярли бир хил яъни, кучсиз ишкорий (7,54-7,97) мухитда, электр утказувчанлиги тупрокларнинг шурланиш даражасига кура узгариб туриши аникланди (1-жадвал).

1-жадвал. СуFориладиган утлоки-буз тупрокларининг сувда осон эрувчи тузлар, ишкорийлик ва электр утказувчанлик микдори

Урганилган массивнинг сугориладиган утлоки-буз тупрокларида минераллашган грунт сувлари тупрок юзасидан 2-3 метр чукурликда (яримгироморф) жойлашган булиб, морфологик белгиларидан ранги, структураси, зичлиги, туз, гипсли яралмалари хамда усимлик ва хайвонот дунёсининг фаолияти билан бошка тупрок типларидан фаркланиб туради. Тупроклари турли даражада шурланганлиги ва гипслашганлигини инобатга олган холда, мелиорациялаш энг мухим амалий вазифалардан хисобланади. Бунинг учун аввало экин майдонларида мавжуд гипсли катламни хисобга олган холда, хар 5 йилда энига ва буйига бир марта юмшатгич тиркамаси билан 70-80 см, чукурликгача юмшатиш ундан кейин кузги шудгорлаш, майдон буйлаб бостириб яхоб сувини уз вактида амалга ошириш оркали, хайдов ва хайдов ости катламларида мавжуд сувда осон эрувчи тузларни ювилишини таъминлашга эришилади. Бундан ташкари, очик ва ёпик зовурларни тозалаш, деренажлар тизмини ишчи холат саклаб туриш, сизот сувлари сатхини белгиланган меъёр (критик чукурлик)да ушлаб туриш, агротехник ва алмашлаб экиш тизмини тугри жорий этиш оркали ушбу тупроклар унумдорлигини саклаш ва кайта тиклаши имконини бериши билан бирга мамлакатимиз озик-овкат хавфсизлигини таъминлашга хамда халкимиз турмуш фаровонлигини янада ортишига хизмат килади.

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, урганилган худуднинг 89,2 фоизи турли даражада шурланган тупроклар ташкил этиши аникланди. Шундан жами сугориладиган майдонга нисбатан 63,7 фоизи кучсиз, 21,3 фоизи уртача, 4,2 фоизи кучли ва жуда кучли шурланган тупроклар таркалган булиб, шурланиш типи сульфатли ва хлорид-сульфатли эканлиги кузатилади. Куп йиллик маълумотлар ва урганишларга кура, кейинги йилларда худудда шурланиш микдори янада ортиб бораётганлиги кузатилмокда. Бундай массивларда шурланишга карши курашиш буйича амалий тадбирларни уз вактида олиб борилмаслик бу каби шурланган майдонларни янада ортишига сабаб булиши мумкин.

Ушбу худуд тупрокларини сугориш узига хос меъёрларни ва вактни талаб этади. Минераллашган сизот сувлари ва тузли катламлари якин булган тупрокларни сугориш вактида киска кунли тез-тез, ёмгирлатиб ёки томчилатиб сугориш максадга мувофикдир. Чукур юмшатиш 3-5 йилгача узининг самарасини беради. Бунда тупрок катламларида вактинчалик дренаж хосил килиб шурланишнинг олди олинади. Тупрокнинг сув-физик

хоссалари яхшиланиб, ички нураши жадаллашади натижада макро ва микро озика элементларига бойишига эришилади. Бундан ташкари, тупрок-иклим шароитидан келиб чикган холда, шурга ва сувсизликга чидамли булган уруг навларини танлаб экиш ва уларга табакалаштирилган голда угитлаш оркали, бундай тупроклардан юкори хосил олиш билан бирга тупроклар унумдорлигини кайта тиклаш имкони яратилади.

REFERENCES

1. Кузиев Р.К., Боиров А.Ж., Абдурахманов Н.Ю., Тошкузиев М.М., Ахмедов О.У., Исманов А.Ж., Мирсодиков М.М - Сирдарё вилояти сугориладиган тупроклар мелиоратив холати ва уларнинг унумдорлигини саклашга доир тавсиялар. - Тошкент-2016 й.

2. «Давлат ер кадастрини юритиш учун тупрок тадкикотларини бажариш ва тупрок карталарини тузиш буйича йурикнома» Ердан фойдаланиш, ер тузиш ва ер кадастри буйича меъёрий хужжатлар. Тошкент, 2013 й.

3. Методы агрохимических анализов почв и растений Средней Азии. УзПИТИ, 1977. - С. 214.

4. Аринушкина Е.В. Руководтва по химичекскому анализу почв/ М.МГУ, 1970-С. 487.

5. Узбекистон республикаси иксодиёт ва молия вазирлиги хузуридаги кадастр агентлигининг 2023-yil 1-yanvar holatiga ko'ra Yer fondi китоби va Milliy hisobot. Тошкент. 2023 й. Б. 32.

6. https://slib.uz/ru/article

7. https://agro-olam.uz/category/dehqonchilik/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.