Научная статья на тему 'СИРДАРЁ ВИЛОЯТИ СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРНИ ШЎРЛАНГАНЛИГИ ВА УЛАРНИНГ ТУЗ РЕЖИМИНИ БАҲОЛАШ'

СИРДАРЁ ВИЛОЯТИ СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРНИ ШЎРЛАНГАНЛИГИ ВА УЛАРНИНГ ТУЗ РЕЖИМИНИ БАҲОЛАШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
8
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Суғориладиган ерлар / ер ости сизот сувлари / Шўрланиш типи / грунтла / Аэрация зонаси.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Мусурманов Н.У., Мадримов Р.М.

Сирдарё вилоятида ер ости сувларининг асосий манбалари бўлиб, каналлар, турли каттакичикликдаги суғориш тармоқлари ва суғориладиган далалардан шимилаётган сувлар, шунингдек, Туркистон тоғ тизмаларидан оқиб тушаётган ер ости сувлари ҳисобланади, улар сизот сувлари балансида асосий ўринни эгаллайди. Табиий ва сунъий зовурлашган шароитда кўп йиллар мобайнида юқори меъёрларда суғориш таъсирида сувларнинг катта миқдори шимилиши ва грунт сувларига қўшилиши натижасида тупроқларда жадал туз тўпланишига, яъни суғориладиган ерларни экологик мелиоратив ҳолатининг ёмонлашувига олиб келмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СИРДАРЁ ВИЛОЯТИ СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРНИ ШЎРЛАНГАНЛИГИ ВА УЛАРНИНГ ТУЗ РЕЖИМИНИ БАҲОЛАШ»

DOI 10.5281/zenodo.10439871

Мусурманов Н.У.

Гулистон давлат университеты таянч докторанти (PhD)

Мадримов Р.М.

Атроф-му^ит ва табиатни му^офаза цилиш технологиялари илмий-тадцицот институти " Ерресурсларини му^офаза цилиш"

лабораторияси мудири

СИРДАРЁ ВИЛОЯТИ СУГОРИЛАДИГАН ЕРЛАРНИ ШУРЛАНГАНЛИГИ ВА УЛАРНИНГ ТУЗ РЕЖИМИНИ БА^ОЛАШ

Аннотация. Сирдарё вилоятида ер ости сувларининг асосий манбалари булиб, каналлар, турли катта- кичикликдаги сугориш тармоцлари ва сугориладиган далалардан шимилаётган сувлар, шунингдек, Туркистон тог тизмаларидан оциб тушаётган ер ости сувлари уисобланади, улар сизот сувлари балансида асосий уринни эгаллайди. Табиий ва сунъий зовурлашган шароитда куп йиллар мобайнида юцори меъёрларда сугориш таъсирида сувларнинг катта мицдори шимилиши ва грунт сувларига цушилиши натижасида тупроцларда жадал туз тупланишига, яъни сугориладиган ерларни экологик мелиоратив уолатининг ёмонлашувига олиб келмоцда.

Калит сузлар: Сугориладиган ерлар, ер ости сизот сувлари, Шурланиш типи, грунтла, Аэрация зонаси.

Musurmanov N. U.

Doctoral student (PhD) Gulistan State University Madrimov R.M.

Head of the Laboratory "Protection of Land Resources" Scientific-Research Institute of Environmental and Nature Protection

Technologies

ASSESSMENT OF SALITNESS AND THEIR SALT REGIME OF IRRIGATED LAND IN SYRDARYA REGION

Abstract. The main sources of groundwater in the Syrdarya region are canals, irrigation networks of various sizes and water absorbed from irrigated fields, as well as groundwater flowing from the mountain ranges of Turkestan, which occupy the main place in the groundwater balance. In natural and artificially drained conditions, due to exposure to high irrigation rates over many years, large amounts of water are absorbed and added to groundwater, which leads to the rapid accumulation of salts in the soil, i.e. deterioration of ecological reclamation of irrigated lands.

Key words: Irrigated lands, underground filtration water, type of salinity, soil, aeration zone.

Кириш. Сирдарё вилояти тупрок-иклим шароити ва географик жойлашувига кура шимолдан ^озогистон Республикаси, шаркдан Тошкент вилояти, жанубдан Тожикистон Республикаси ва Жиззах вилояти билан чегарадош узига хос худудда жойлашган. Вилоятнинг ер юзаси тулкинсимон текислик булиб, жанубдан шимоли-гарбга томон пасайиб боради. Х,ар бир худуднинг табиий иклим шароитлари, рельефи, геологик ва гидрогеологик хамда геоморфологик тузилишига боглик равишда узгариб туради. Сугориладиган ерлардан ноокилона фойдаланиш ва сугориш таъсирида гидрогеологик шароитлари узгариши хамда ер ости сувларининг сатхи кутарилиши натижасида захланиш ва шурланиш жараёнлари авж олади. Сугориладиган худудларнинг экологик мелиоратив холатини ёмонлашуви уларнинг шурланиши ва кисман тупрокдардаги захланиш жараёнида акс этади. Ушбу сугориладиган ерлардан ноокилона фойдаланишини олдини олиш максадида тупрок унумдорлигини саклаш ва мухофаза килиш шунингдек, боткокланиш хамда шурланиш жараёнларини бартараф этиш каби тадбирларни амалга оширишга хулоса ва тавсиялар ишлаб чикиш устувор вазифалардан хисобланади

Мавзуни долзарблиги. Сирдарё вилоятида ер ости сувларининг асосий манбалари булиб, каналлар, турли катта- кичикликдаги сугориш тармоклари ва сугориладиган далалардан шимилаётган сувлар, шунингдек, Туркистон тог тизмаларидан окиб тушаётган ер ости сувлари хисобланади, улар сизот сувлари балансида асосий уринни эгаллайди. Табиий ва сунъий зовурлашган шароитда куп йиллар мобайнида юкори меъёрларда сугориш таъсирида сувларнинг катта микдори шимилиши ва грунт сувларига кушилиши натижасида тупрокларда жадал туз тупланишига, яъни сугориладиган ерларни экологик мелиоратив холатининг ёмонлашувига олиб келмокда.

Тадкикот натижалари ва уларнинг мухокамаси. Республикамиз микёсида утказилган илмий ва амалий тадкикотлар натижасида жами 2 млн. 418, 8 минг гектар сугориладиган ер майдонларининг 1 млн. 743, 6 минг гектари (72, 1 %) турли даражада шурланганлиги, шундан 930 минг гектар (38, 4 %) кучсиз даражада, 550, 5 минг гектар (22, 8 %) урта даражада, 149, 5 минг гектар (6, 2 %) кучли даражада ва 113, 6 минг гектар (4, 7 %) жуда кучли даражада шурланганлиги аникланган. Жумладан: Сирдарё вилоятида (10 та туман) жами 266, 7 минг гектар сугориладиган ер майдонларидан 211, 4 минг гектари (79, 3 %) турли даражада шурланган, шундан 106, 3 минг гектар (39, 8 %) кучсиз даражада, 81 минг гектар (30, 4 %) урта даражада, 16, 9 минг гектар (6, 4 %) кучли ва 7, 2 минг гектар (2, 7 %) жуда кучли даражада шурланган [1].

Вилоятдa тaркaдгaн тyпрокдaр Ba ер ости сyвлaри yртa Ba кучли дaрaжaдa шyрлaнгaн. Рельефи Ba геоморфологияси жиxдтидaн, Сирдaрё дaрёсининг I-II кдйир усти террaсaси бaдaндлик Ba пaстликдaрдa шaкллaнгaн кенг тулккинсимон текисликдaр x,a^a кaтлaмли aдлювиaд ёткизикдaрдaн иборaт, сyFорилaдигaн утлоки тyпрокдaрдaн тaшкил топгaн.

Сирдaрё вилояти cyFорилaдигaн ерлaри охирги 10 йилликни тaхлил килгaнимиздa, глобaд иклим узгариши вa сув тaнкислиги ер ости сизот сyвлaри сaтx1игa тaъсирини куриш мумкин. Вилоят бyйичa, ер ости сизот сyвлaри сaтxлaри 0-1м дa 1, 0%, 1, 0-1, 5м 2, 5-3, 0%, 1, 5-2, Ом 20-25% дaн иборaт э^нли^, aйниксa, 2, 0-3, 0м 60-70% aтрофидa, 3, 0м дaн пaст чyкyррокдa эсa, 25-27% ни тaшкил этaди. СyFорилaдигaн xyдyдлaрдa ер ости сизот сyвлaрини сaтxини пaсaйиши, axолини турмуш тaрзигa, aтроф мухитга жyдa кaттa тaъсирини кyзaтиш мумкин. Деярли, ер ости сизот сyвлaрини сaтxини aсосий кисми 2, 0-3, 0 вa 3, 0 метрдaн хдм пaстдa жойлaшгaнлиги, тупрок коптамини гидроморф режимдaн aвтоморф режимигa Утиш жaaёнлaри кyзaтилмокдa. Шунингдек, сyFорилaдигaн xyдyдлaрни aсосий кисмини шyрлaнгaнлик дaрaжaсини кaм шyрлaнгaн вa Уртa шyрлaнгaн тyпрокдaрни, шyрлaнмaгaн тyпрокдaри мaйдони aнчa кaм, кучли шyрлaнгaн тyпрокдaрнинг микдори хдр йили aCTa секинлик билaн ошиб борaётгaнлигини кyзaтиш мумкин (жaдвaд.1., рaсм.1, 2).

Сирдарё вилояти суFориладиган ерларнинг ер ости сувлари сат^и ва

шурланганлиги

Жадвал.1.

№ Йиллaр СyFорилгaн мaйдон, га Ер ости сизот сyвлaри сaтx,и, га Шyрлaниши, га

0-1, 0 1, 0-1, 5 1, 5-2, 0 2, 0-3, 0 >3, 0 шУрдaнмaгaн кучсиз yртa кучли

1 2012 286 988 813 64 101 199 825 22 249 5 050 232 066 45 790 4 082

2 2013 286 494 338 2 843 70 697 185 806 26 810 7 675 224 763 50 011 4 045

3 2014 286 494 225 2 820 55 046 186 887 41 516 7 059 223 727 50 222 5 486

4 2015 287 838 92 1 713 51 003 193 541 41 489 7 073 230 238 45 955 4 572

5 2016 287 462 64 2 711 42 174 191 685 50 828 7 305 222 841 51 765 5 551

6 2017 287 147 491 7 033 50 475 192 576 36 572 9 120 219 169 53 544 5 314

7 2018 287 175 638 6 234 47 375 188 774 44 154 8 613 220 549 49 839 8 174

8 2019 286 810 436 5 291 55 545 169 564 55 974 8 783 217 367 52 295 8 365

9 2020 286 312 107 5 763 53 205 153 769 73 469 10 333 202 149 64 091 9 739

1 0 2021 287 470 104 3 326 41 552 162 939 79 549 10 058 204 890 63 542 8 980

1 1 2022 287 470 1 168 39 398 172 095 74 809 10 263 205 974 64 553 6 680

Сирдарё вилояти табиий ва сунъий кучсиз зовурлашганлиги, узок йиллар мобайнида меъёрдан ошган холда сугориш таъсирида ер ости сизот сувларини ер юзасига кескин кутарилиши шунингдек сугориладиган ерлардан ноокилона фойдаланиш натижасида аэрация зонасидаги тупроц -грунт катламларида жадал туз тупланиши жараёнлари кузатилмокда.

Аэрация зонасида туз микдорларини кучиши ва тупланиши сугориладиган худудларда шурхокланиш ва шуртобланиш жараёнларини келтириб чикаради, бундай холатларни атроф-мухитга таъсирини купайиши баъзи сугориладиган экин майдонларини яроксиз холатга келтириши мумкин.

Аэрация зонасидаги шурланиш жараёнларини, асосан уч кисмга (тупроц, тупроц-грунт ва грунтлар) ажратган холда, гидрокарбонат, сулфат ва хлор каби тузларни тупланиши ва кучиши хамда улар орасидаги жараёнларини богликдиги урганилди.

Тупроц кисмида сугориш ва бугланиш жараёнлари таъсирида туз микдорларини йигилиши кузатилди. Шунингдек, кишлок хужалик экинларини экиш ва хосилдорлигини оширишда агротехник ва агромелиоратив тадбирларни тугри утказилмаслиги окибатида, хар хил яъни хлор ва сульфат каби туз микдорларини йигилиши аникланди. Сизот сувларининг ер юзасига якинлиги хамда тупрок профилининг пастки кисмлари ута намланганлиги таъсирида анаэроб жараёнлари шаклланган. Бу анаэроб жараёнлари темир, алюминий ва марганец элементларининг закисли ва окисли шаклларининг хосил булишидан шаклланган профилнинг пастки кисмларида занг- кунгир ва кулранг-кукимтир ранглар хосил булган.

Ер ости сизот сувлари сатхи

80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00

■И II II II 1Р. II. II. II II»

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022

0-1,0

1,0-1,5

1,5-2,0

2,0-3,0

>3,0

Расм.1. Ер ости сизот сувларнинг узок йиллар мобайнида динамик

узгариши.

Тупроц-грунт кисмида сугориш, баъзида бугланиш ва ер ости сувларини узаро таъсири жараёнида туз микдорларини кучиши ва йигилиши кузатилди. Инсон фаолияти таъсирида агро ва гидромелиоратив тадбирлар тугри бажарилмаслиги окибатида, узок йиллар давомида тузлар йигилиб, сув утказмайдиган (арзик, шух) катлам хосил булганлиги аникланди.

Шурланиш даражаси

90,00 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00

Г шурланмаган Г кучсиз Гурта Гкучли

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022

Расм.2. СуFориладиган ерлар шурланганлик даражасини узок йиллар

мобайнида динамик узгариши.

Сугориш натижасида хосил булган сув утказмайдиган катламдан пастда грунтлар жойлашган, ер ости сувларини минераллашувига боглик

холда туз микдорларининг кучиши ва йигилиши кузатилмокда. Ушбу худудда сизот сувларининг чукурлиги 90-103 см атрофида, минераллашганлик даражаси эса, 5, 840-6, 130 г/л гача, уртачаси 5, 985 г/л ташкил этади. Бу тупроклар шурланиш химизмининг тахлиллари шуни курсатадики, тупрок ва грунт катламлари орасида факат сульфатли шурланиш типларида иборатлиги, баъзида хлорид-сульфатли шурланиш типлари кайд этилди.

Шурланиш типига кура, сизот сувлари барча холатларда сульфатли, катионлар кисмида (кальцийли - магнийли) айрим кесмаларда натрийли-магнийли шурланиш типларидан иборат булиб, тузларнинг сифат таркибида етакчи уринларни CaSO4 ва MgSO4 тузлари, кейинги уринларни курсаткичлар буйича уларга якин булган NaSO тузи эгаллайди. Вилоятда сугориш учун арик сувларига кушимча сифатида коллектор сувларидан фойдаланиш туфайли, ер ости сизот сувлар минераллашуви натижасида иккиламчи шурланиш кучаётганлиги кузатилди.

Тузларнинг эриши, концентрациясининг ошиши ва туйиниши ва чукмага тушиши уларнинг эрувчанлигига мос холда кечади. Сизот сувлари олдин кальций ва магний бикарбонатлари ва карбонатлари, кейин кальций сульфатлари, сунгра сувда осон эрувчи тузлар билан туйинади. Туйинган тузлар эритмадан чукма холида тупрок тагига утиб туплана бошлайди.Шу тарика осон ва урта эрийдиган тузларнинг худудий тупланиш ареаллари (ёки геокимёвий баръерлар) юзага келади.

Тупрокларнинг юза ва урта катламида тупланган осон эрувчан хлоридли ва сульфатли тузларнинг бир кисми эриб тупрок профилидан чикиб кетади, аммо CaSO4 сувда кийин эрийдиган туз булганлиги сабабли, унинг маълум микдори тупрокнинг пастки горизонтларида сакланиб колади. Бу жараёнларнинг йилдан - йилга давом этиши хамда сизот сувлари окувчанлигининг сустлиги сабабли, кучли шурланган тупрокларнинг 50см катламининг пастида жойлашган горизонтларда гипс шурланмаган тупроклардагига нисбатан купрок тупланади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Жабборов О.А ва бошкалар Узбекистон сугориладиган ерларининг мелиоратив холати ва уларни яхшилаш.., Тошкент. "Университет" - 2018. 312 бет.

2. Tovbayev G. SIRDARYO VILOYATI IQLIMINING GEOGRAFIK-METEOROLOGIK TAHLILI //Экономика и социум. - 2023. - №. 6-2 (109). -С. 535-544.

3. Мусурманов Н., Эшкуватов Ш. ГЕОЭКОЛОГИК МУАММОЛАРНИ ДАЛ ЭТИШДА КУКАЛАМЗОРЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР МУЛОДАЗАЛАР //Proceedings of International Conference on Educational Discoveries and Humanities. - 2023. - Т. 2. - №. 7. - С. 27-33.

4. Tovbayev, G. O., & A'zamqulova, F. (2023, June). DARYO TURIZMINI RIVOJLANTIRISHNING GEOGRAFIK-EKOLOGIK JIHATLARI

(BEKOBOD HUDUDI MISOLIDA). In Proceedings of International Conference on Educational Discoveries and Humanities (Vol. 2, No. 7, pp. 16-21). 5. Erkaboyevich, E. H., & Ummatqul o'g'li, M. N. (2023). AYDAR-ARNASOY KO 'LLAR TIZIMIDA «UZMILLIYTOURISM» NI RIVOJLANTIRISHNING GEOGRAFIK JIHATLARI. World scientific research journal, 15(1), 178-181.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.