CC BY
3ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ. Литературоведение
№ 10
УДК 821.113.1
СРОДК1 МАСТАЦКАЙ ВЫРАЗНАСЦ1 У ЭДЫЧНАЙ ПАЭМЕ "ПРАРОЦТВА ВЁЛЬВЫ"
канд. фтал. навук, дац. Я.А. ПАПАКУЛЬ (Полацт дзяржауны утверстэт) j.papakul@psu.by
Уартыкуле анал1зующа сродк мастацкай выразнасцiу паэме "Прароцтва вёльвы" са старажыт-нагсландскага зборшка другой паловы XIII стагоддзя "Паэтычная Эда ". Дэталёва разглядаюцца прыкла-ды хэйщ i кентгау, а таксама канструкцып, яюя маюць агульныя з iMi рысы. Вялгкая увага удзяляецца эттэтам, а таксама перадачы рэалiяу, у тым лту, у перакладах паэмы на розныя мовы. Артыкул супра-ваджаецца вялiкай колькасцю цытат на старажытнакландскай, шведскай, англтскай i рускай мовах.
Ключавыя словы: эдычная nаэзiя, фортрдзклаг, тып апавядання, хэйцi, кентг, эттэт, рэалй.
Уводзшы. Адным з найбольш знакамиых паэтычных творау старажытнай скандынаускай лггара-туры з'яуляецца "Прароцтва вёльвы" (Völuspa), у яшм ад Гмя вёльвы (вяшчунш) расказваецца пра стварэн-не свету, яго структуру, насельшкау, канец i перараджэнне. Менаюта з гэтай паэмы пачынаецца зборшк, вядомы у нас пад назвай "Старшая Эда". Варта адзначыць, што у традыцыi замежнага лиаратуразнауства зборнiк прынята называць "Паэтычная Эда", у той час як твор, нашсаны Сноры Стурлусанам - "Праза1чная Эда", цi "Эда Сноры" (замест звыклага для нас "Малодшая Эда").
Непасрэдна сам тэкст "Прароцтва" захавауся у двух варыянтах: у "Каралеусим кодэксе" ("Codex Regius") 1270-х гг. i "Кнiзе Хаука" ("Hauksbok") пачатку XIV ст. Абодва варыянты вельмi блiзкiя, але маюць розную колькасць частак i шэраг шшых адметных адрозненняу [1, с. 21]. За аснову для аналiзу была узята рэдакцыя Г. Ёунсана 1954 г. [2], бо яна аб'ядноувае абодва вядомыя варыянты паэмы i, так1м чынам, з'яуляецца найбольш поунай версiяй "Прароцтва", што уключае 66 частак.
Асноуная частка. У адрозненне ад многiх эдычных песень, яия не маюць устойлiвай паэтычнай схемы, "Прароцтва вёльвы" нашсана адмысловым, даволi строгiм па структуры вершам - форшрдзюлагам (fornyrdislag), пры як1м большасць частак складаецца з васьмi радкоу, у кожным па два асноуныя нацiскi. Нащскным звычайна з'яуляецца першы (радзей - друп) i перадапошнi склад у радку. Пры гэтым нацiскныя склады аб'яднаныя алпэрацыяй, часам - асанансам.
Нягледзячы на строгую паэтычную схему, паэма мае няустойлiвы, даволi спецыфiчны тып апавядання. Да 21-й части аповед щзе ад першай асобы ("я" - "ek"), але далей ён амаль увесь час працягваецца ад трэцяй ("яна" - "hon "). Займеннiк "яна", акрамя части 21, ужываецца яшчэ у частках 27-30, 35, 38, 39, 59, 64 i 66. Ад першай асобы апавядаецца у частцы 31. У той жа час зразумела, што апавядальшк у паэме не мяняецца. Гэтая асаблiвасць можа указваць на нейкую адмысловую страчаную паэтычную традыцыю чаргавання тыпу апавядання з першай на трэцюю асобу i наадварот.
Найбольш характэрнымi для эдычнай паэзй стьшстычнымГ прыёмамi з'яуляюцца хэйщ i кенiнгi. Гэтым прыёмам прысвечаная асобная частка "Мова паэзй" у "Эдзе" iсландца Сноры Стурлусана 12221225 гадоу [3]. Па меркаванш M.I. Сцеблiна-Каменскага, "хэйцi (heiti, лггаральна "назва") - гэта адначленны заменшк назоУнiка звычайнай мовы" [4, с. 101]. То бок гэта своеасаблiвы паэтычны сiнонiм, як1 выкары-стоуваецца для наймення бога цi шшага персанажа не праз звычайнае iмя, а апiсальна ("Har"- "Высот", хэйщ Одзiна). "Кенiнг (kenning, лггаральна "абазначэнне") - гэта замена назоутка звычайнай мовы двума назоУнiкамi, з яих другое вызначае першае, то бок перыфраз тыпу "конь мора" (карабель)" [4, с. 102]. Па меркаванш Лаша Лённрота, ганаровага прафесара скандынаускай лтаратуры i параунальнага лггарату-разнауства унiверсiтэта Гётэборга, "пад хэйщ маюцца на увазе простыя перыфразы тыпу "князь" замест героя Огурда або "Грымотшк" замест бога Тора. Кеншп - больш доупя перыфразы, часта - але не заусёды - ме-тафарычныя, у выглядзе двух альбо некальк1х назоУнiкаУ, напрыклад, "конь мора" для карабля, "сястра месяца" для сонца альбо "хмызняк твару" для барады".1
У той жа час бачыцца не зуам мэтазгодным размяжоуваць хэйщ i кенiнгi, грунтуючыся выключна на колькасцi слоу, з як1х яны складаюцца, бо у так1м выпадку не зуам зразумела, як быць з канструкцыямi кшталту Брат Бюлейста (brööir Byleists), то бок Локг Гэты выраз цалкам пазбаулены метафорык1 i выражае выключна сваяцк1я сувязГ. Нягледзячы на тое, што гэта двухчленная канструкцыя, яна уяуляе сабой моуны штамп, звычайную намшацыю, што наблГжае яе менавгга да хэйщ, у адрозненне ад якога кеншг - не проста
1 "Med heiti avses enkla omskrivningar av typ"fursten" i stället för hjälten Sigurd eller "Dundaren" i stället för guden Tor. Kenningar är längre omskrivningar, ofta - men inte alltid - metaforiska, i form av tvä eller flera substantiv, till exempel 'lavets häst" för ett skepp, "mänens syster" för solen eller "ansiktets buskskog" för skägget" [1, s. 102].
2020
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия А
намшацыя щ yстойлiвы моуны абарот, а больш складаная структура. У "Прароцтве вёльвы" можна знайсщ яшчэ некалькi такiх прыкладау: сужэнка Ода (Oдs теу) - Фрэя; сурта сваяк ($иг1аг sefi) - Фэнрыр; забойца Бэлi (Ъат Бе1]а) - Фрэйр; нашчадак Хлодзюн (mдgr Шодущаг), Мiдгарда ахоутк (Miдgarдs уеигг), сын Ф 'ёргюн (¥]о^уп]аг Ьигг) - Тор; сынХвэдрунга (megi Hveдrungs). Таюм чынам, вышэйзгаданыя хэйщ най-часцей апiсваюць кроунае сваяцтва, часам - учынкi, дзякуючы якiм праславiyся той цi шшы персанаж (Фрэйр - забойца Бэлi, Тор - Мiдгарда ахоутк).
Кат казаць пра "эталонныя" хэйцi, найчасцей у паэме яны выкарыстоуваюцца у дачыненнi да Одзiна i яго галоунага антаганiста ваука Фэнрыра. Так, у тэксце ужываецца пяць хэйщ Одзша: Бацька забiтых (Valfддr); Бацька перамогi (Sigfддur); Высок (Наг); Магутны бог (БтЪиЩг); Мудры (нгод). Фэнрыр ашсва-ецца наступным чынам: воук (vargr); Фрэк (ЕгеИ); ётун (]дШпп); звер здыхлiны (valdyri). На хэйщ Фрэк варта спынщца больш падрабязна. Дадзены хэйцi звычайна выкарыстоуваецца у дачыненнi да ваука уво-гуле. Але яго выбар для абазначэння Фэнрыра можа падацца даволi незвычайным, бо Фрэкi - iмя аднаго з ваукоу Одзiна (разам з Гэры), то бок сябра Одзша, але нiяк не ворага. У той жа час выкарыстанне гэтага iмя для абазначэння Фэнрыра можна растлумачыць тым, што сярэднявечны аутар хацеу акцэнтаваць увагу на не проста непасрэднай, а лёсавызначальнай для усяго свету сувязi памiж Одзшам i Фэнрырам, назваушы галоунага ворага Одзша iмем яго надзейнага спадарожшка.
Двойчы у паэме выкарыстоуваюцца хэйщ сусветнага змея Ёрмунганда: змей (от) i рэмень зямлi (тоМртш). Па адным хэйцi ужываецца у дачыненш да Iгдрасiля (ясень - т]дМд), Нщхёга (цмока, якi грызе караш Iгдрасiля: Шдфёль - Niдfдlr) i Локi (Хвэдрунг -Недтngr).
Што датычыцца кеншгау, яны у паэме сустракаюцца толькi тройчы. У 27-й частцы гаворыцца:
Хэймдаля рог я бачу, схаваны, пад караням1 дрэва святога; ёсць там крышца -Одзш ахвяру кшуу у воды.
Дык мне працягваць? [5, с. 54]2.
Ахвяра, якую Одзш пакшуу - уласнае вока. Пасля гэтага ён змог вытць вады з крынiцы мудрасцi Мiмiра (ММг). Адкрытым застаецца пытанне, што ж Хэймдаль схавау пад каранямi 1гдрасшя. У арыгiнале выкарыстоуваецца слова Ы]од, якое можна перакласцi як гук (слых). То бок ён, як i Одзiн, мог ахвяраваць адной са сваiх здольнасцяу дзеля атрымання мудрасцi. У той жа час гук Хэймдаля (Heimdallar ИЦод) можна разглядаць як кенiнг (двайную метафару) рога Г'ялархорн, якi абвесцiць пра пачатак Рагнарока. Псторыя пра ахвяру Одзша адлюстроуваецца i у наступнай частцы, дзе для абазначэння крынщы Мiмiра выкары-станы кенiнг заклад Бацью забiтых (veдi Valfддrs). Яшчэ адзш кеншг сустракаецца у 52-й частцы паэмы: "Сурт прыйдзе з поудня / з лiхам галтау" [5, с. 57]3. Такiм чынам, у паэме "Прароцтва вёльвы" зауважна пераважае ужыванне хэйцi, што можа сведчыць пра традыцыйнасць тэксту i яго архаiчнасць. Кенiнгi -з'ява, характэрная у большай ступенi для скальдычнай паэзii, то бок з'ява аутарская, якая шмат у чым буду-ецца на yстойлiвых моуных канструкцыях, штампах i прадугледжвае, у першую чаргу, аутарсю унёсак.
Значную ролю у стылiстычным афармленнi паэмы займаюць эпiтэты. Самым распаусюджаным з'яуляецца татп (або тап), то бок "славуты, знакамiты, вядомы", якi выкарыстоуваецца тройчы у тэксце: у дачыненш да ясеня 1гдрасшя (т]дЫд тати), Тора (тал mдgr Швдуща^ i Мiдгарда (Miдgarд тати). Для атсання Iгдрасiля ужываюцца таксама эпiтэты grаnn (зялёны) i helgum (святы). Найбольшая коль-касць эттэтау выкарыстана для атсання асау: акрамя згаданага тап гэта ginnheilдg (найсвятыя), дflgir ок йstkir (магутныя i жыццярадасныя), mikli (магутны, выкарыстаны для апiсання Вщара), а таксама Ъlбдgum (крывавы). Апошш эпiтэт ужыты у цiкавым кантэксце. Прыметшкам "крывавы" апiсаны Бальдр -светлы бог, сын Одзша i Фрыг. У дадзеным кантэксце "крывавы" - не характарыстыка Бальдра, а намёк на ягоны няшчасны лёс, калi ён праз хiтрыкi Лою быу ненаумысна забiты уласным братам Хёдам.
У тэксце сустракаюцца i эттэты для iншых ктотау. Так, тры дзевы з роду турсау называюцца йтйпкаг, то бок магутнымi (гэта ужо трэцi сшошм са значэннем "магутны, моцны" у паэме разам з mikli i дflgir). Таксама магутным называюць невядомага уладара з перадапошняй часткi паэмы (regindбmi ОАщг). Пастух велшаню, якога завуць Эгтэр, называецца glaдr (вясёлым), певень Ф'ялар - fagrrauдr (прыгожага чырвонага колеру), а цмок Нщхёг - dimmi (цёмным).
2 "Уек Ыоп Heimdallar // Ы^оЭ с^ folgit // und Ье1буопиш // Ые^ит Ьабш1, // а 8ег Ыоп аи8а8к // aurgum // af уеб1 Valfббrs. // УкиЭ ег епп — eЭa hуat?" [2].
3 "Surtr ferr sunnan // шеЭ sуiga 1жуь .." [2]. Л1ха галтау - агонь.
ГУМАНИТАРНЫЕ НА УКИ. Литерaтуроведение
№ 1G
Эттэты для людзей у таэме cуcтрaкaюццa толью aднойчы: жонкi, ямя жaдaюць нaшкодзiць cвaiм мужaм, нaзывaюццa illrar (злacлiвымi). У той жa чac можнa знaйcцi некaлькi эпiтэтay пры aпicaннi пры-роды: хвaлi svalar (хaлодныя), зоркi heidar (ярюя), a новы cвет, якi yзнiкне пacля Рaгнaроку, idjagrœna (незвычaйнa зялëны). Кaлi кaзaць прa прacторaвы cклaднiк, то aкрaмя Ужо згaдaнaгa "cлaвутaгa Мiдгaрдa" y пaэме гaворыццa i прв "Вiндхэйм шырою" (vindheim vídan).
Яшчэ aднa групa эпiтэтay дaтычыццa неaдушayлëных прaдметay. Дроцiк, зроблены з пaрacткa aмялы, якiм Xëд зaбiy Бaльдрa, aпicвaеццa як hœttlig (небястечны). Руны, якiя acы yзгaдaюць та^я Рaгнaроку, fornar (cтaрыя, cтaрaдayнiя, cтaрaжытныя), a тayлеi - undrsamligar (незвычaйныя). Пaлaц нa Гiмле, дзе вбрв-ныя Урaтуюццa ад пaгiбелi, нaзывaеццa sólu fegra (прыгожы, бы гонад). Aпошнi прыклад можнa рaзглядaць як адзшы узор пaрayнaння y таэме.
Пaэмa "Прaроцтвa вëльвы" кaштоУнaя не толью тым, што з'яyляеццa утоль^й крынiцaй ведay пa cкaндынaycкaй мiфaлогii, аде i тым, што прaз cвоеacaблiвую мacтaцкую iнтэрпрэтaцыю знaëмiць cучac-нaгa чы^чв з рэaлiямi твго чacу: побыгам i верaвaннямi людзей. Твк, чacткa 38 дaе некaторaе уяуленне прв acaблiвacцi ЖЫТЛВ тaгaчacных icлaндцay:
Бвчу я звлу велыш двлскв, Hacтрaнд твм побaч, дзверы na поyнaч; кaпaюцы кропл1 втруты ca cтолi, cплецены cцены зады ca змеяу [5, c. 5 б]4.
У традыцыйных icлaндcкiх табудоввх XIV-XV cтaгоддзяy не было комiнay, твму у aрыгiнaле тэкcтa выкaрыcтоУвaеццa ^овв ljóra, то бок aдтулiнa у cтолi (двху), првз якую воню выходзiy дым ад вогнiшчa. Aкрaмя гэтвга, у чacткaх 8 i б1 згaдвaеццa гульня гад шзввй тayлеi (töflur) - cтaрaжытнacкaндынaycкaя нacтольнaя гульня, якад мaе некaторaе пaдaбенcтвa з шaхмaтaмi i шaшкaмi. Другад шзвв гульнi - хнэфв-твфль. Пaводле таэмы, acы - вялшя вмвтвры гэтвй гульнi, ягая, згодш з тэкcтaм, будзе першым првдме-твм, знойдзеным бaгaмi новвга пвнтэону пacля Рвгнвроку. У 48-й чacтцы, дзе aпicвaеццa caмы пвчвтвк Рвгшроку, гаворыцад, што acы caбрaлicя ад цiнгу ("... œsir ro ápingi"). Цшг (ping) - cтaрaжытнacкaнды-нaycкi адродны cход, якi меу вышэйшую зaкaнaдayчую уладу. Менaвiтa ад цiнгу прымaлicя галоуныя рв-шэнш для грaмaдcтвa, нaпрыклaд, прыняцце хрыcцiянcтвa. Пры гэтым гврвнтыяй дэмaкрaтычнacцi щнга быу прынцып уcеaгульнacцi, якi нaзывaycя allsherjarting [б, c. 5б]. Aдметнa, што i acы у "Прврощ'ве вëльвы" вырвшвюць галоуныя пытaннi меадвт ад цiнгу.
Прв мaгiчныя вбрады у cтaрaжытнaй Icлaндыi можад задтещ згадку у 28-й чacтцы:
"Неяк, гал1 я звонку cядзелa, Oдзiн cпынiycя побвч мayклiвa" [5, c. 54]5.
Сядзець звонку - адмьгсловы мaгiчны вбрвд (cт.-icл. útiseta), яю зaключaycя у cвaйго кштвлту меды-тaцыi у вдадведных aдacобленых меедвх з мэтвй гадвння, прaдбaчaння будучыш, rama^ay ca злымi ду-хaмi цi душaмi адмерлых [7, c. 205]. У дадзеным выаддку ввртв звярнуць уввгу ад тое, што у нiводным з перaклaдay ад руcкую мову гэтад acaблiвacць не звхвввнвя. У первклвдзе A.I. Корcунa першыя рaдкi пе-рвдвдзеныя уступным чыадм: "Oнa колдоввлв I твйно одаджды." [8, c. 18б]. Aднaк вбрад cядзення звонку не прадугледжвву вктыуных дзеянняу, ëн болей нaгaдвay медыгацыю, твму "колдоввлв" у гэтым ^тэк^е cкaжaе cутнacць твго, што рвбшв вëльвa. Сэнc вбрвду губляецад i у перaклaдaх С. Свiрыдзенкa ("Oднa я былв^") [9, c. 100] i Е.М. Мелящ^^и ('Юдад оcтадacь.") [10]. Блiжэй зв ycë Aa aрыгiнaлa вв-рыянт У.Г. Цiхaмiрaвa ("Сиделв не в доме...") [11], адшк цi нayмыcнa, щ выпадковв быу прaпaнaвaны твш первклвд - пыганне адкрыгае. У той жв чac многiя перaклaды m шшыя мовы зaхоУвaюць гэтую рэвлю: aпошнi первклвд ад шведcкую мову Лвшв Лëнротa 201б г. ("Aam cядзелa яш звонку.")6, первклвд m вн-гельcкую Бэнджaмiнa Торад 1866 г. ("Aam яш cядзелa звонку.")7. Aднaк перaклaд m aнгельcкую мову, выквадны Генры Aдaмcaм Белвузвм у 1936 г., гэты момвнт вбм^у ("Aднa я cядзелa.")8.
4 "Sal sá hon standa II sólu fjarri II Nástr0ndu á, II norör horfa dyrr; II falla eitrdropar II inn um ljóra, II sá er undinn salr II orma hryggjum" [2].
5 "Ein sat hon úti, II £>á er inn aldni kom II yggjungr ása II ok í augu leit" [2].
6 "Ensam satt hon ute..." [1, s. 28].
7 "Alone she sat without." [12, p. 7].
8 "Alone I sat." [ 13, p. 14].
2020
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия А
Заключэнне. Таим чынам, можна вылучыць шэраг асаблiвасцей мастацкай выразнасщ паэмы "Прароцтва вёльвы". Па-першае, гэта устойлiвая паэтычная схема твора, але у той жа час неаднародны тып апавядання, якi характарызуецца чаргаваннем аповеду ад першай i трэцяй асобы пры нязменнасцi апавядальнiка. Па-другое, гэта пераважнае ужыванне хэйцi i амаль поуная адсутнасць кеншгау, што можа сведчыць пра традыцыйнасць тэксту i яго архаiчнасць з мшмальным аутарсюм унёскам у "эталонны" узор паэмы. Па-трэцяе, твор у першую чаргу прысвечаны лёсу багоу, таму у тэксце пераважаюць эпiтэты, яюя апiсваюць асау, i амаль не ужываюцца эпiтэты у дачыненнi да людзей. У той жа час даволi развiтая сiстэма эттэтау для атсання iншых ктотау скандынаускай мiфалогii, а таксама неадушаулёных прадметау (зброя, руны, настольныя гульнi i жыллё). I, нарэшце, праз своеасаблiвую мастацкую iнтэрпрэтацыю у тэксце захавалiся згадю пра рэалii таго часу (побыт, гульнi i вераваннi), якiя, аднак, не заужды адэкватна пера-даюцца пры перакладзе на iншыя мовы.
Л1ТАРАТУРА
1. Den poetiska Eddan / oversattning med inledning och kommentar av L. Lonnroth. - Stockholm : Atlantis, 2016. - 528 s.
2. Volusp^ (древнеисландский текст, ред. Gu3ni Jonsson) - Старшая Эдда - Тексты - Северная Слава. -Режим доступа: http://norroen.info/src/edda/voluspa/on.html. - Дата доступа: 17.06.2020.
3. Стурлусон, Снорри. Младшая Эдда / Снорри Стурлусон ; изд. подгот. О.А. Смирницкая, М.И. Стеб-лин-Каменский. - Л. : Наука, 1970. - 138 с.
4. Петров, С.В. Поэзия скальдов / С.В. Петров, М.И. Стеблин-Каменский. - Л. : Наука, 1979. - 184 с.
5. Папакуль, Я. А. "Прароцтва вёльвы" : са старажытнакландскай на беларускую / Я. А. Папакуль // Ма-ладосць. - 2020. - № 4. - С. 50-63.
6. Лебедев, Г.С. Эпоха викингов в Северной Европе: историко-археологические очерки / Г.С. Лебедев. -Л. : Изд-во Ленинградского ун-та, 1985. - 288 с.
7. Кораблёв, Л. Л. Древнегерманский мифологический словарь / Л. Л. Кораблёв. - М. : АСТ, 2019. - 496 с.
8. Беовульф. Старшая Эдда. Песнь о Нибелунгах / под общ. ред. С.Е. Шлапоберской. - М. : Худ. лит-ра, 1975. - 770 с.
9. Эдда. Скандинавский эпос / пер., предисл. и коммент. С. Свириденко. - М. : Изд. М. и С. Сабашниковых, 1917. - 383 с.
10. Прорицание вёльвы [Электронный ресурс] ; пер. Е.М. Мелетинского. - Режим доступа: http://nor-roen.info/src/edda/voluspa/ru2.html. - Дата доступа: 18.06.2020.
11. Прорицание вёльвы [Электронный ресурс] ; пер. В.Г. Тихомирова. - Режим доступа: http://nor-roen.info/src/edda/voluspa/rut.html. - Дата доступа: 18.06.2020.
12. The poetic Edda / translated by B. Thorpe. - Lapeer, MA : Northvegr Foundation Press, 2004. - 424 p.
13. The poetic Edda : in 2 vol. / translated from the Icelandic with an introduction and notes by H.A. Bellows. -New York : Princeton University Press, 1936. - 536 p.
Пастуту 18.06.2020
THE MEANS OF ARTISTIC EXPRESSION IN THE EDDIC POEM "VQLUSPA"
Y. PAPAKUL
This article analyzes the means of artistic expression in the poem "Voluspd" from the ancient Icelandic collection of the second half of the XIII century "The poetic Edda". The examples of heiti and kennings, as well as the structures that have common features with them, are considered in detail. Much attention is paid to the epithets, as well as the reflexion of realities, including in the translations of the poem into different languages. This article is accompanied by a large number of quotations in Old Icelandic, Swedish, English and Russian.
Keywords: Eddic poetry, fornyrdislag, type of narration, heiti, kenning, epithet, reality.
