CC BY
3УДК 821.113.1
СПЕЦЫФ1КА ПЕРАДАЧЫ АМАН1МП У "ПРАЗА1ЧНАЙ ЭДЗЕ" ПРЫ ПЕРАКЛАДЗЕ НА РУСКУЮ, АНГЛ1ЙСКУЮ I БЕЛАРУСКУЮ МОВЫ
канд. фЫал. навук Я.А. ПАПАКУЛЬ (Полацт дзяржауны утверстэт Мя Еуфрастт Полацкай)
У артыкуле анал1зуюцца асаблгвасцг перадачы пабудаванай на шматзначнасц гульш словау пры перакладзе старажытнакландскага зборшка першай паловы XIII стагоддзя "Празагчная Эда" на рускую, англшскую i беларускую мовы. Вялгкая увага надаецца перакладчыцюм прыёмам i анализу ix адпаведнасцi аутарскай задуме, логщы апавядання i захаванню лiтаратурнасцi тэксту. Дэталёва разглядаецца пытанне адпаведнасц перакладау на вышэйзгаданыя мовы, адпаведна артыкул суправаджаецца цытатамi на стара-жытнакландскай, англшскай, рускай i беларускай мовах. Падчас параунання паслядоуна аналгзуюцца xi6bi iснуючыx перакладау "Празаiчнай Эды" на рускую i англшскую мовы, дэманструецца вырашэнне аналагiчныx праблемных момантау у беларускамоуным перакладзе твора. У сувязi з гэтым выказваецца меркаванне, што менавiта прыём лтаратурнай адаптацьп тэксту з 'яуляецца найбольш аптымальным для захавання аутарскай задумы, зместавага напаунення i мастацкай вартасцi.
Ключавыя словы: Празаiчная Эда, Сноры Стурлусан, аманiмiя, гульня словау, адпаведнасць.
Уводзшы. Невядома, щ насамрэч у 20-х гг. XIII ст. знакамиая "Эда" была створаная Сноры Стурлусанам, але не выклжае сумневау: гэты слынны юландсш скальд, навукоуца, псторык i законамоуца быу, прынама, адным з аутарау выбинага зборшка. На сённяшш дзень твор захавауся у сямi рукатсах XIV - XVII ст. Варта адзначыць, што тэксты манускрыптау не цалкам супадаюць па змесце, праз што колькасць частак зборшка так-сама можа адрознiвацца: акрамя канашчных "Пралогу", "Мрояу ГюльвГ', "Мовы паэзп" i "Пералiку памерау" у "Эду" часам уключаюць два дадатш ("Тулы iмёнау" i "Пералiк скальдау"), а таксама уводны абзац да усёй кнiгi, як1 захавауся только у "Упсальск1м кодэксе" ("Codex Upsaliensis") першай чвэрщ XIV ст.
У цэлым, "Эду" Сноры Стурлусана прынята лiчыць падручнiкам для маладых скальдау. I сапрауды, у кнiзе тлумачацца шматлiкiя кенiнгi i хэйцi, прыводзяцца цытаты (каля 350) славутых скальдау, ашсваюцца усе, вядо-мыя на той час, паэтычныя памеры i iK^ варыяцьи. Але для сучаснага чытача "Эда" сваёй значнасцю перавышае паэтычны падручнiк. Гэта найкаштоунейшая крынща па скандынаускай мiфалогii, i вялшая колькасць мiфау дайшла да нас дзякуючы менавiта гэтаму зборнiку. У той жа час, тэкст "Эды" дае вельмi важныя звестк1 па псто-рыi, геаграфй, сацыялогп, анатомй i нават iхтыялогii. Дзякуючы сваёй разнастайнасщ, гэткай "энцыклапе-дычнасщ", зборшк ужо 800 гадоу прыцягвае увагу чытачоу па усiм свеце i дае неацэнную магчымасць акунуцца у светапогляд людзей таго часу [1, с. 7-8].
Асноуная частка. Пераклад старажытнаюландскай лiтаратуры абцяжарваецца некаторыш чыншкаш. Асноуным з iх з'яуляецца надзвычай багатая аманiмiя старажытнаюландскай мовы. Адно i тое ж слова можа мець да дзясятка значэнняу, часам цалкам супрацьлеглых. Шматзначнасць ляжыць у аснове мнопх кенiнгау, як1я з'яулялюя ключавым стылютычным прыёмам скальдычнай паэзп [2]. У той жа час, на амашмп грунтуюцца i некаторыя частк1 "Празаiчнай Эды" Сноры Стурлусана. Пры перакладзе ташх прыкладау спецыялюты карыста-юцца рознымi прыёмамi, сярод яюх можна вылучыць наступныя:
- даслоуны пераклад;
- захаванне у тэксце арыгшальнага старажытншсландскага слова з яго наступным слоуткавым тлумачэннем;
- адаптацыя згодна з асаблiвасцямi мовы, на якую перакладаецца тэкст.
У якасщ прыкладу разгледзiм частку 35 з "Мрояу ГюльвГ - "Пра асiньяу". У арыгiнальным тэксце асшы Лоун, Вёр, Сюн i Хлш апiсваюцца праз сугучныя з iхнiмi iмёнамi словы:
Lofn - lof (дазвол), lofa (услауляць).
Vör - vör (вусны).
Syn - syn (адмова).
Hlin - hleina (ратаваць).
У рускамоуным перакладзе В.А. Смiрнiцкай выкарыстаны прыём даслоунага перакладу:
"Лови так добра и благосклонна к мольбам, что добивается у Всеотца и Фригг позволения соединиться мужчине и женщине, хоть бы это и было им раньше заказано. Это по ее имени называется «позволение», а также то, что «славят» люди.
Вёр умна и любопытна, ничего от нее не скроешь. Отсюда поговорка, что, мол, женщина «сведала» о том, что ей стало известно.
Сюн сторожит двери в палате и закрывает их перед теми, кому входить не дозволено. И к ней прибегают на тинге для защиты от тех речей, которые хотят опровергнуть. Потому и вошло в поговорку говорить, если кто отпирается: «У него на все отказ».
Хлин приставлена охранять тех, кого Фригг хочет уберечь от опасности. Отсюда поговорка о тех, кто бережется, что он «спасается»" [3, с. 28].
Як бачна, даслоуны пераклад блытае чытача i парушае аутарскую задуму, бо гульня слоу зшкае цалкам. Толькi у адным выпадку захоуваецца сугучча (Лови - славят).
У англамоуным перакладзе Дж. Янга адсутшчае аднастайнасць у выкарыстаннi прыёмау:
"Lofn is so gentle and good to invoke that she has permission from All-father and Frigg to bring together men and women for whom marriage was forbidden or banned. From her name comes the word "permission", also what is much praised by men.
Vor is so wise and searching that nothing can be concealed from her. It is a proverb that a woman becomes "aware" of what she gets to know.
Syn (Denial) guards the door of the hall and shuts it against those who are not to enter. She is also appointed defending counsel at trials in cases she wishes to refute, hence the saying that "Syn is brought forward" when anyone denies an accusation.
Hli'n is appointed to protect those men Frigg wants to save from dangers, hence the proverb that "he who is protected "leans"" [4, p. 22].
У дадзеным выпадку перакладчык ужывае i даслоуны пераклад (Lofn - permission, Syn - Denial), i захаванне арыпнальнага старажытнаюландскага слова з ягоным наступным тлумачэннем (Syn is brought forward). У той жа час, двойчы выкарыстоуваецца прыём адаптацьп, у вышку чаго у двух выпадках дзякуючы сугуччу гульня словау захоуваецца (Vor - aware, Hlin - leans).
У друпм англамоуным перакладзе (Э. Фоукса) выкарыстоуваецца прыём захавання арыпнальнага слова з паралельным перакладам:
"Lofn is so kind and good to pray to that she gets leave from All-father or Frigg for people's union, between women and men, even if before it was forbidden or refused. Hence it is from her name that it is called lof [permission], as well as when something is praised (lofat) greatly by people.
Vor she is wise and enquiring, so that nothing can be concealed from her. There is a saying that a woman becomes aware (vor) of something when she finds it out.
Syn guards the doors of the hall and shuts them against those who are not to enter, and she is appointed as a defence at assemblies against matters that she wishes to refute. Thus there is a saying that a denial (syn) is made when one says no.
Hlin is given the function of protecting people whom Frigg wishes to save from some danger. From this comes the saying that someone who escapes finds refuge (hleinir) [5, p. 29]".
Можна убачыць i сугучную пару (Vor - aware), аднак i так падыход не перадае аутарскую задуму.
Беларускамоуны пераклад цалкам грунтуецца на прыёме адаптацып, i у кожным выпадку гульню словау, пабудаваную на сугуччы, удалося захаваць:
"Лоун такая шчырая i спага^вая да маленняу, што дабiваецца ад Бацьш усяго i Фрыг дазволу на шлюб нават тых жанчынау i мужчынау, яшм гэта было забаронена щ па нейкай прычыне было цалкам немагчыма. Ейным iмем называюць дазвол, за якi людзi услауляюць Лоун.
Вёр мудрая i щкауная, i нiчога нельга ад яе схаваць. Таму кажуць, што жанчына ваефкай будзе круцiцца, калi захоча штосьщ даведацца.
Сюн пiльнуе дзверы у залу i зачыняе iх перад тымi, каму нельга уваходзщь. Яшчэ да яе звяртаюцца на цшгу па абарону ад тых словау, яшя хочуць абвергнуць. Таму, калi нехта усё адмауляе, кажуць, што ён пас/нее, але не прызнаецца.
Хлш ахоувае тых людзей, якiх Фрыг хоча уберагчы ад небяспекi. Таму кажуць пра таго, хто пазбег чагосьщ лiхога, што няшчасце не змагло яго паглынуць" [1, p. 57].
Яшчэ адным адметным прыкладам з'яуляецца частка 39 з "Мовы паэзи" - "Кенiнгi мужчыны i жанчыны" -у якой тлумачыцца, чаму у кенiнгах мужчыну можна называць любым дрэвам мужчынскага роду. Гульня слоу у дадзеным выпадку грунтуецца на амашмп наступных старажытнаюландсшх слоу: vidr - дрэва, выпрабоуца; reynir - рабта, здзяйсняць [6, p. 87].
У перакладзе В.А. Смiрнiцкай iзноу ужываецца прыём даслоунага перакладу:
"А так муж зовется «испытателем оружия и вершителем битв», а слова «испытатель» и «вершитель» созвучны названиям деревьев, скальды, сообразуясь с этим, зовут человека «ясенем», либо «кленом», либо «лесом», либо другими словами мужского рода, обозначающими деревья, соединяя их со словами «битва», «корабль», «богатство»" [3, c. 63].
Як i у папярэдшм выпадку, таш пераклад шяк не адлюстроувае аутарскую задуму i не дае чытачу неабход-нага тлумачэння паходжання кеншгау, а менавгга гэта i павiнна з'яуляцца асноунай мэтай "Мовы паэзи". I зра-зумець гэты абзаць можна толькi дзякуючы каментару перакладчыцы: "Слово мужского рода reynir значит «испытатель» и «рябина», а слово мужского рода vidr значит «дерево» и «совершает». Поэтому в скальдической поэзии все названия деревьев мужского рода - синонимы слов «испытатель» и «вершитель»" [3, c. 63].
У перакладзе Дж. Янга захоуваюцца арыпнальныя старажытнаюландсшя словы з паралельным перакладам на англшскую мову:
And because a man is a trier (reynir) of the weapons and doer (vidr) of the killings, which is the same thing as achiever -vidr is also a word for tree, there is a tree called reynir [rowan] - on the basis of these terms-poets have called men ash or maple, /und [grove, tree] or other masculine tree-names, and made reference to killings or ships or wealth [5, p. 93].
Таш пераклад лепей за рускамоуны перадае сэнс арыпналу, але, у той жа час, губляецца лггаратурнасць твора, i ён становщца больш падобным да слоушкавага артыкула.
У беларускамоуным перакладзе стала выкарыстоуваецца прыём адаптацыг Праз немагчымасць адэкват-най перадачы аманiмii сугучнымi словам^ давялося змянiць кантэкст, каб лапчна вывесцi сувязь пам1ж паняткамi "мужчына" i "дрэва":
"Праз тое, што перад сечаю ваяры стаяць, шбы лес, мужчыну часта называюць дрэвам сечы. Таму скальды называюць мужоу гаем альбо ясенем, клёнам щ назвай iншага дрэва мужчынскага роду, дадаючы пры гэтым словы сеча, карабель щ багацце1" [1, c. 141].
Так1 пераклад захоувае неабходную лiтаратурнасць твору, не ператвараючы яго у слоунiк, а таксама ввда-вочна дае тлумачэнне кенiнга без неабходнасщ дадатковых каментароу.
Бадай што самым паказальным i адначасова самым складаным прыкладам для перакладчыкау з'яуляецца частка 89 з "Мовы паэзи" - "Пра прыхаваны змест i двухсэнсоунасць". Яна пабудаваная на амашми наступных словау:
lati - паводзiны, голас, гнеу;
adi - гнеу, паныласць, нядоля;
far - нядоля, збруя, карабель;
lid - сустау, карабель, войска, дапамога, пiва [6, p. 245].
Пры гэтым значэнш словау перагукаюцца, а таму значэнне аднаго на працягу часта лапчна выцякае з папярэдняга.
У рускамоуным перакладзе мы чарговы раз бачым даслоуную перадачу:
"Голос зовется так же, как и нрав, а нрав - это также и дурное расположение духа. Созвучными словами обозначаются также гнев человека и корабельные снасти либо лошадиная сбруя. Созвучны и слова, означающие гнев и корабль. К подобным выражениям часто прибегают, чтобы затемнить стих, и это называется двусмыслицей. Одинаково называется также сустав, скрепляющий кости, корабль и войско. То же слово означает и помощь, которую один человек оказывает другому. Так же зовется и пиво. Сходными словами называют ворота в заборе, быка и склон. Подобные слова можно так ставить в поэзии, чтобы возникла двусмыслица и нельзя было понять, не подразумевается ли чтонибудь другое, нежели то, на что указывает предыдущий стих. То же можно сказать и о многих других названиях, одинаковых для разных вещей2" [3, c. 92].
Пры ташм перакладзе лопка апавядання адсутшчае, хаця сродш рускай мовы дазваляюць падабраць узаемазвязаныя аманiмiчныя шэрап.
Англамоуны пераклад таксама не дапасоувауся да аутарскай задумы, таму ува усёй частцы захоувалiся арыпнальныя словы з дадатковым перакладам:
"Lati means two things. Noise is called lati, disposition (adi) is called lati, and adi also means fury. Reidi also has two meanings. It is called reidi [wrath] when a man is in a bad temper, the gear (fargervi) of a ship or horse is called reidi. Far also has two meanings. Far is anger, far is a ship. People frequently use such vocabulary so as to compose with concealed meaning, and this is usually called word-play... People call it lid [joint] on a person where the bones meet, lid [fleet] is a word for ships, lid [troop] is a word for people. It is also called lid [help] when someone gives another assistance... Lid is a word for ale. There is what is called a hlid [gateway] in an enclosure, and hlid is what people call an ox, and hlid is a slope. These distinctions can be made use of in poetry so as to create word-play which is difficult to understand, if it is a different distinction of meaning that has to be taken than the previous line seemed before to indicate. Similarly there are also many other such words where the same term applies to several things" [5, p. 260].
Пераклад на беларускую мову i у гэтым выпадку грунтуеца на прыёме адаптацыг Уся частка пабудаваная на амашмп беларускай мовы, каб захаваць лопку i арыгшальную аутарскую задуму:
"Бараном называюць самца авечк! А яшчэ так называюць вялЫ човен i дурня. Баранчыш - не тольш яг-няты, але i хвалi на вадзе. Вада - таксама дваякая. Гэта рэш, азёры i моры. А яшчэ вадою могуць назваць бязглуз-дзщу. Падобныя словы людзi часта ужываюць, каб зрабщь значэнне прыхаваным, i гэта называецца двухсэнсоу-насцю. Словам ключ называюць прыладу, пры дапамозе якой адмыкаюць замок. А яшчэ ключом завецца крынща. Таксама крынщай называюць аснову. А аснова - гэта яшчэ i падмурак, i падоужныя нгга у тканше. Бык - не тольш свойская жывёла, але i апора моста. Ташя словы варта ужываць у паэзii, каб зрабщь змест цьмяным i каб не адразу было зразумела, щ не маецца на увазе нешта шшае, чым тое, на што указвала папярэдняя страфа. Гэтак i з многiмi iншымi словамi, калi розныя рэчы маюць аднолькавую назву" [1, c. 236].
Заключэнне. Таим чынам, пры перакладзе прыкладау амашми "Празаiчнай Эды" ужываюцца розныя прыёмы: даслоуны пераклад, захаванне арыгiнальных слоу з паралельным перакладам, а таксама прыём адап -таит. Для рускамоунага перакладу характэрны даслоуны пераклад, што вымагае дадатковых каментароу i тлума-чэнняу, бо часам лопка апавядання губляецца цалкам. У англамоуным перакладзе сустракаюцца розныя прыёмы,
1 Vi6r heitir tré. Reynir heitir ok tré. Af ]essum heitum hafa skáldin kallat manninn ask e6a hlyn, lund еба o6rum vi6arheitum karlkenn-dum ok kennt til víga e6a skipa e6a fjár (Edda Snorra Sturlusonar, Nafna]ulur og Skáldatal / Gu6ni Jonsson bjó til prentunar. - Reykjavik : Islendingasagnaútgáfan, 1976. - 355 s.).
2 L®ti er tvennt. L®ti heitir rodd, l®ti heitir ®6i, ok ®6i er ok ólund. Rei6i er ok tvikennt. Rei6i heitir ]at, er ma6r er i illum hug, rei6i heitir ok fargervi skips e6a hross. Far er ok tvikennt. Fár er rei6i, far er skip. tvilik or6tok hafa menn mjok til ]ess at yrkja fólgit, ok er ]at kallat mjok ofljóst. Li6 kalla menn ]at á manni, er leggir m®tast, li6 heitir skip, li6 heitir mannfólk, li6 er ok ]at kallat, er ma6r veitir o6rum li6sinni, li6 heitir ol. Hli6 heitir á gar6i, ok hli6 kalla menn uxa, en hlí6 er brekka. tessar greinir má setja svá i skáldskap, at gera ofljóst, at vant er at skilja, ef a6ra skal hafa greinina en á6r ]ykki til horfa in fyrri visuor6. Slikt sama eru ok onnur morg nofn, ]au er saman eigu heitit margir hlutir (Edda Snorra Sturlusonar, Nalna]ulur og Skáldatal / Gu6ni Jonsson bjó til prentunar. - Reykjavik : Islendingasagnaútgáfan, 1976. - 355 s.).
але пераважае захаванне старажытнакландсшх слоу у тэксце з ix паралельным перакладам. TaKi варыянт лепей за рускамоуны перадае сэнс арыпналу, але, у той жа час, пазбауляе тэкст лiтaрaтурнaсцi. У беларускамоуным перакладзе паслядоуна выкарыстоуваецца прыём адаптацып, якi дапамагае найбольш aргaнiчнa i лaгiчнa перадаць сэнс aрыгiнaлу, захаваушы неабходную лiтaрaтурнaсць i пaзбaвiушыся дадатковых тлумачальных спасылак. Менaвiтa прыём адаптацып, на нашу думку, можна лiчыць аптымальным пры перакладзе старажытнаюландскай амашмп.
Л1ТАРАТУРА
1. Эда Сноры Стурлусана / уклад., пер. са старажыт^сл., камент. Яугена Папакуля. - Мшск : Галшфы, 2021. - 298 с.
2. Петров, С.В. Поэзия скальдов / С.В. Петров, М.И. Стеблин-Каменский. - Л. : Наука, 1979. - 111 с.
3. Снорри Стурлусон. Младшая Эдда / изд. подг. О.А. Смирницкая, М.И. Стеблин-Каменский. - Л. : Наука, 1970. - 138 с.
4. The Prose Edda / translated by Jean I. Young. - Cambridge, England : Bowes & Bowes, 1954. - 131.
5. Edda / translated by A. Faulkes. - Exeter : Short Run Press Ltd., 2011. - 285.
6. Edda Snorra Sturlusonar, Nafna^ulur og Skaldatal / Gu6ni Jonsson bjo til prentunar. - Reykjavik : Islendingasagnautgafan, 1976. - 355 s.
Пастушу 07.04.2022
СПЕЦИФИКА ПЕРЕДАЧИ АМОНИМИИ В «ПРОЗАИЧЕСКОЙ ЭДДЕ» ПРИ ПЕРЕВОДЕ НА РУССКИЙ, БЕЛОРУССКИЙ И АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫКИ
Е.А. ПАПАКУЛЬ
В статье анализируются особенности передачи построенной на многозначности игры слов при переводе древнеисландского сборника первой половины XIII века «Прозаическая Эдда» на русский, английский и белорусский языки. Значительное внимание уделяется переводческим приемам и анализу их соответствия авторскому замыслу, логике повествования и сохранению литературности текста. Детально рассматривается вопрос соответствия переводов на упомянутые языки, в следствие чего статья сопровождается цитатами на древнеисландском, английском, русском и белорусском языках. Во время сравнения последовательно анализируются недостатки существующих переводов «Прозаической Эдды» на русский и английский языки, демонстрируются решения аналогичных проблемных моментов в белорусскоязычном переводе произведения. В связи с этим высказывается мнение, что именно прием литературной адаптации текста является наиболее оптимальным для сохранения авторского замысла, содержательного наполнения и художественной ценности.
Ключевые слова: Прозаическая Эдда, Снорри Стурлусон, амонимия, игра слов, соответствие.
THE PECULIARITIES OF THE CONVEYANCE OF AMBIGUITY OF "THE POETIC EDDA" IN THE RUSSIAN, ENGLISH AND BELARUSIAN TRANSLATION
Y. PAPAKUL
The article analyzes the peculiarities of the conveyance of the word game based on ambiguity in the translation of the ancient Icelandic collection of the first half of the XIII century "The Prose Edda" into Russian, English and Belarusian. Much attention is paid to translation techniques and the analysis of their conformity to the author's intention, the logic of the story and the preservation of the literary text. The issue of the correspondence of existing translations into the above-mentioned languages is considered in detail, respectively the article is accompanied by the quotations in Old Icelandic, English, Russian and Belarusian. During the comparison the drawbacks of the existing translations of "The Prose Edda " into Russian and English are consistently analyzed, and the solution of similar problematic issues in the Belarusian translation of the work is demonstrated. In this regard, it is believed that the method of literary adaptation of the text is the most optimal for the preservation of the author's intention, content and artistic value.
Keywords: Prose Edda, Snorri Sturluson, amonymy, pun, correspondence.
