CC BY
4РЕЦЕНЗИИ ЭДЫЧНЫЯ ПЕСН1 ПА-БЕЛАРУСКУ
Эда. Песш пра багоу / Пер. са старажытна^анд. i камент. Я. Папакуля. - Мшск: Галшфы, 2021. - 312 с.
Пераклады старажытных тэкстау на сучасныя мовы - заужды выпрабаванне. I для перакладчыка, i для чытача (асаблiва калi першы забываецца пра другога). Тэксты, складзеныя у шшую эпоху, напiсаныя асобамi, якiх выхоувау зусiм адрозны ад нашага культурны асяродак. Увогуле, таюя тэксты аддаленыя ад сучаснага чалавека паводле цэлага шэрагу фактарау. I усё-так творы, што дайшлi да нас з авой дауншы, бясконца прыця-гальныя. I для перакладчыкау, i для чытачоу.
Не памылюся, калi скажу, што комплекс тэкстау старажытнай Поуначы для нас, сучасных беларусау, сапрауды знакавы. Не апошнюю ролю тут адыгрывае i той факт, што сувязi раннiх беларускiх княствау са Скан-дынавiяй былi асаблiва моцным^ прычым як у эканамiчным, так i у культурным плане. Зрэшты, старажытная «Эда» важная для усяго чалавецтва - як наша агульная спадчына. Адкуль яшчэ даведацца пра побыт i светаба-чанне колшшх людзей? Адкуль узяць натхненне i прыклады выдатнай лiтаратурнай працы? Бо «Паэтычная Эда», з'яуляючыся цэлым комплексам тэкстау мiфалагiчнай тэматыкi, найперш усё-таю лiтаратурны твор.
Дакладней сказаць, гэта - цэлы зборнiк тэкстау (паэмау), дзе даюцца звесткi пра мiфалогiю старажытнай Скандынавii. Але гэта не проста пераказ, а менавг1а лггаратурнае пераасэнсаванне, лiтаратурная творчасць, што грунтуецца на мiфалагiчным светауспрыманнi аутарау. Структура зборшка досыць складаная: ёсць першая, паэтычная частка, ёсць частка празаiчная, а ёсць i увогуле своеасаблiвы «падручнiк» для паэтау-скальдау аутарства Сноры Стурлусана. У рускамоуным лiтаратуразнаустве традыцыйна прынятыя назвы «Старшая Эдда» i «Младшая Эдда». Але Яуген Папакуль, аутар першага поунага перакладу эдычных песень пра багоу, ужо у прадмове да сваёй кнiгi пераканауча даводзiць, чаму гэта не карэктна. Таму у гэтым допiсе на узбраенне мы возьмем назву, прынятую i самiм шаноуным перакладчыкам, i большасцю еурапейскiх даследчыкау.
Асабiста я, як ^ напэуна, большасць чытачоу i аматарау Поуначы, пазнаёмiлася з фрагментамi «Паэтычнай Эды» на рускай мове. Калi дакладней, то было «Прароцтва вёльвы» у перакладзе А. Корсуна. Натуральна, то не адзшкавы пераклад «Эдды» на рускую мовы - спрабавалi за гэтую задачу брацца мнопя, як лiтаратары (кшталту К. Бальмонта), так i прафесшныя лiнгвiсты (як В. Смiрнiцкая). Але справщца з задачай як мае быць, пераклаушы увесь масiу тэкстау, атрымлiвалася не у кожнага. I не дзiва, бо тэкстау сапрауды шмат, яны складаныя i поуныя не самых лёгкiх для расшыфроую лiтаратурных тропау.
Дык цi атрымалася у Яугена Папакуля справiцца з гэтай няпростай задачай?
Пытанне гэтае адразу пераходзiць у разрад рытарычных, калi пазнаёмiшся з прадмовай да кшп. Пераклад-чык вельмi паслядоуна i абгрунтавана распавядае пра сваё меркаванне наконт абраных для перакладу творау, пра варыянты класiфiкацыi i намiнацыi эдычных тэкстау. Сама назва, выбраная для кнiгi, сведчыць пра глыбокае вывучэнне пытання, крытычны падыход да iнфармацыйнага поля вакол старажытных творау. Перакладчык удакладняе, з якога выдання узятыя арыгiнальныя тэксты - i гэта, дарэчы, вельмi ктотны момант. Беларускамоу-ны пераклад «Паэтычнай Эды» быу створаны непасрэдна са старажытнаюландскай мовы, а не з англа- або рускамоунага падрадкоунiка (чым, на жаль, часта злоужываюць падчас перакладау). Праца са старажытнай мовай стала магчымай для Яугена Папакуля, канечне, дзякуючы валоданню шведскай i англiйскай. Бо старажытныя тэксты, у яюх магчымыя «цёмныя месцы» ды памылкi перакладчыкау, патрабуюць асаблiвай увап падчас працы з iмi. Увогуле, прадмова да кнiгi стварае уражанне адначасна i навукова-папулярнага артыкула, што чытаецца на адным дыханнi, i своеасаблiвага творчага (перакладчыцкага) статута аутара. Яуген Папакуль тлумачыць чыта-чам, сярод яюх, канечне ж, могуць быць не толькi лiнгвiсты i лiтаратуразнауцы, важныя тэрмiны (кшталту хэйщ ды кенiнгау) i распавядае пра працэс перакладу, паказваючы яго «знутры». А апроч таго, - выкладае свае мер-каваннi наконт захавання формы i зместу у перакладных тэкстах. Кожны пераклад, зауважае Я. Папакуль, вымагае складанага выбару: чым менавг1а ахвяраваць пры перадачы мастацкага твору на шшую мову. Для перакладчыка, у сувязi з шэрагам прычын, найбольш важным бачыцца менавиа захаванне зместу творау. Сваю пазщыю ён тлумачыць, прыводзячы прыклады з арыпналу i беларускамоунага перакладу, i падкрэслiвае, што для беларускай мовы аптымальнае менавiта захаванне сэнсавага напаунення. Важным складнiкам паэтычных тэкстау перакладчыку падаецца i рытмiчная арганiзацыя мовы, якую ён таксама стараецца захоуваць. Але алiтэрацыi дзеля алiтэрацый Я. Папакуль адвяргае, хаця i стараецца iх захоуваць «там, дзе магчыма было падабраць... без шкоды для зместу».
Болей за тое, прадмова набывае досыць палемiчнае гучанне, калi Я. Папакуль пачынае гаварыць пра мову i стылiстыку творау. Адзначаючы, што многiя перакладчыкi наумысна «павышалЬ> стыль гутаркi персанажау песень, каб падкрэслщь iх старажытнасць, для сябе перакладчык ставщь задачу захаваць жывасць арыгiнальных тэкстау: «...у цэлым паэмы натсаныя вельмi простай мовай. Часам гэта мова грубаватая, а то i нецэнзурная... Гэтыя адметнасцi арьтнала для мяне сталi аднымi з прычынау адмовы ад любога роду стылгзацьп пад даутну, бо творы натсаныя жывой, ужывальнай мовай XIII стагоддзя». I сапрауды, персанажы мнопх тэкстау сварацца
2022
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия А
або гутараць на досыць празаiчныя тэмы. Перакладчык, трохi iранiзуючы, зауважае, што сварыцца з юмсьщ у «высокiм стылi» - няпростая задача. Архаiзмы ж i дыялектызмы, якiя ужываюцца у беларускамоуным тэксце, сюраваныя толькi на тое, каб паказаць прыгажосць i багацце нашай мовы, або для адаптацыi рэалш дауняй Iсландыi пад зразумелыя нашаму чытачу. Выбудоуваць увесь тэкст выключна на архаiчнай, незразумелай сучас-наму чалавеку лексiцы, - задача i складаная, i няудзячная. А мэта перакладчыка - гэта, найперш, данесщ да свайго чытача тэксты, прадэманстраваць iх прыгажосць i актуальнасць нават на сённяшш дзень. Дарэчы, клапоцячыся пра сваiх чытачоу, перакладчык «Эды» стварыу да кожнай з паэм грунтоуныя каментары, дзе можна адшукаць тлумачэнне цёмных месцау, а таксама даведацца болей пра персанажау, мiфалаriчныя топасы i гiсторыю свету паводле скандынаусюх мiфау. Уласна, каментары уяуляюць сабою трэцi, энцыклапедычны раздзел кшп - не менш важны за астатшя, думаецца. Бо так сучасны чытач здолее i узбагацiць веды, i лепей зразумець тэксты.
Вяртаючыся да прадмовы, актуальным (у мовазнаучым плане) падаецца i той яе раздзел, дзе перакладчык разважае пра спець^ку перадачы асабiстых iмёнау старажытнаюландскай мовы па-беларуску. Зноу жа, пасля-доуна i абгрунтавана, Я. Папакуль даводзiць сваю пазiцыю: «...за аснову былаузятая старажытна1сландская практычная транскрыпцыя, зразумела, дапрацаваная пад фанетычныя асабл1васц1 беларускай мовы». Увогуле, перакладчык настойвае на неабходнасщ макамальнага захавання арыпнальнага вымаулення (хаця i, натуральна, рэканструяванага). Нарэшце, у прадмове Я. Папакуль згадвае цэласную канцэпцыю, бачанне серый кшг з эдычнымi тэкстамi, куды, апроч першага тома з песнямi пра багоу, увойдуць яшчэ i песнi пра герояу ды «Эда» Сноры Стурлусана. Задача, якую перакладчык ставщь перад сабою, - фактычна, асветнiцкая: «аргангчны, зразумелы I цжавы як мага большаму колу чытачоу збортк паэзИ». Як справiуся Я. Папакуль з гэтай няпростай задачай, можна зразумець, непасрэдна пазнаёмiушыся з самiмi тэкстамi.
А тэксты у кшзе падзеленыя на дзве групы. Першая з iх - творы з так званага «Каралеускага кодэкса», так бы мовiць, клаачныя, аснова зборшка (iх адзiнаццаць). Другая - творы з шшых крынiц, уключаныя не ува усе выданнi ^х дзевяць). Аднак аб'ядноувае усе гэтыя тэксты надзвычайна моцны мiфалагiчны складшк. Дзейшча-юць тут персанажы скандынаускай мiфалогii: ад асау i ванау да двэргау ды альвау. Падавалася б, гэта iстоты нечалавечай прыроды, то чаму ж чытачу можа быць цiкава назiраць за iмi? Думаецца, цiкава менавiта таму, што у старажытных паэмах жывое мiфалагiчнае уяуленне пра свет. Багi i iншыя звышнатуральныя iснасцi, фактычна, з'яуляюцца з людзьмi iстотамi аднаго рангу, хай сабе i з большымi магчымасцямi. Яны злуюцца i сварацца, хиру-юць або выстауляюць сябе дурням^ сумуюць i радуюцца. Яны вельмi чалавечныя, таму у iх што старажытныя, што сённяшнiя чытачы могуць пазнаць сябе i таксама пасумаваць i парадавацца, пражываючы невераемныя прыгоды.
Надалей, старажытныя тэксты надзвычай прыцягальныя... сваёй старажытнасцю. Сувязь з дауншой заужды уяулялася чалавеку, сучаснаму або не надта, апiрышчам у штодзённым жыццi. Скандынауская мiфалогiя, уся прасякнутая адчуваннем непазбежнага канца свету, ведала i надзею: новыя бап знойдуць у траве тыя самыя залатыя таулеi, людзi выратуюцца, жыццё адновiцца. Можа быць, той фаталiзм, народжаны у мiфах Поуначы ад рэчыунага чакання Рагнароку, дапамагау цанщь кожнае iмгненне i радавацца жыццю? У «Прамовах Высокага», якiя, фактычна, з'яуляюцца зборшкам парад для маладога чалавека, якi яшчэ толькi уваходзщь у соцыум, пра гэта сказана так:
Лепей жывым быць, а не памерлым,
лёгка жывы разжывецца каровай; бачыу агонь я ля залау багатых:
мёртвым ляжау гаспадар ля уваходу.
Фiласофiя, якой прасякнуты згаданыя вышэй «Прамовы Высокага», насамрэч, дужа сучасная. Блiзкая нам. А можа быць, фшасофская думка, заключаная скальдамi старажытнасцi у вершаваную форму, насамрэч не мае тэрмшау прыдатнасцi i актуальная заужды. Вышэйшай каштоунасцю, пра якую кажа герой-апавядальшк «Прамовау» - гэта слава, то бок, добрая памяць пра чалавека ды ягоныя учынкк
Пне худоба, радня пам1рае, сам пам1раеш; тольт не згте добрага мужа гучная слава.
«Добрая слава» становщца абсалютам, да якога варта iмкнуцца, выконваючы запаветы, змешчаныя у «Прамовах». Гэта адначасна i матывацыя да дзеяння, i падсумаванне, фiнал i вынiк усяго жыцця. Думаецца, не выпадкова скальды дауншы уклалi такую параду у вусны Высокаму (то бок, самому Одз^). Для iх, творцау, якiя жыл^ лiтаральна, зарабляючы на жыццё, i фiгуральна - словам, падобнае сапрауды было суцяшэннем. Зрэшты, для людзей таго часу, выхаваных у таюм культурным асяродку, «застацца у слове» было рауназначным
прыпадабненню да асау, асноуных дзеючых асоб мiфау, а значыць, i вечнаму жыццю разам з iмi. Такое стауленне да слова як да крынщы вечнага жыцця не можа не iмпанаваць: слова становщца абсалютнай каштоунасцю, а згадка тваiх дзеяу, хаця б у адным радку, - тваiм уласным следам, напамшам пра цябе будучым пакаленням.
Аднак для носьбiтаУ мiфалагiчнага светапогляду важным быу i iншы аспект словатворчасщ. А менавiта -мапчны. Можна толькi уяуляць, як зачароУвалi колiшнiх слухачоу эдычных паэм iх адметны рытм i своеасаблiвае гучанне. Яны i сёння зачароуваюць не горш. А у асобна вылучаных перакладчыкам «Сказе пра руны» i «Сказе пра замовы» Высокi распавядае, не болей i не меней, пра мапчныя практыкi, адсылаючы да вядомага мiфа пра тое, як Одзш здабывау гадальныя руны. Прауду мовiць, Высокi (а разам з iм i скальд) хутчэй выхваляюцца сваiмi ведамi:
Гэтых замовау зведаць, Ладфафтр, не давядзецца табе яшчэ доуга; добра, як хтосьцi падзелецца iмi, добра, як зможаш ты iм навучыцца, будзе карысна, як iх скарыстаеш.
Веды, як i майстэрства слова, таюм чынам, уяуляюцца вялшм скарбам, дзялщца яюм можна толью з абра-нымi. Дык пра што ж яшчэ можна даведацца з песень, уключаных у зборшк? Пра спаборнiцтвы розуму, сватанш, падарожжы. Пра самы пачатак чалавечага роду i канец усяго кнага, пра сны i закляццi. Пра сапраудныя колiшнiя бiтвы, хай i з вуснау мiфалагiчных персанажау. Песш «Эды», напэуна, былi адначасна i нечым накшталт энцык-лапедыi, i нечым накшталт падручнiка скальдычнага майстэрства, бо валоданне вершам, кемлiвасць i трапнае слоуца былi зброяй, не горшай (а часам i лепшай) за меч.
Што ж тычыцца валодання вершам, хочацца адзначыць, як iм валодае перакладчык. Пераклады паэзп складаныя самi па сабе, i тым больш складана перакладаць паэзю старажытную, тую, што вымагае дадатковай даследчыцкай працы i немалой эрудыцьи. Пра лiтаратурнае майстэрства Яугена Папакуля, напэуна, найлепш скажа той факт, што мнопя тэксты з кшп былi да яе выдання надрукаваныя у беларускiм перыядычным друку. Так, на старонках часотса «Маладосць» з'явшся «Прароцтва вёльвы» i «Песня пра Трума», а часопiс «Полымя» прэзентавау чытачам «Прамовы Вафтруднiра». Тэксты былi высока ацэненыя як рэдакцыямi, так i чытачамi, паколькi у перакладах Я. Папакуля тонкi густ i адчуванне роднай мовы выдатна сумяшчаюцца з талентам лiнгвiста i азартам даследчыка. Сама ж кнiга «Эда. Песнi пра багоу» адразу пасля выхаду у выдавецтве «Галiяфы» набыла досыць вялiкi (i, калi шчыра, заслужаны) розгалас. Гэта сапрауды знакавая падзея у беларускай лiтаратуры, бо яшчэ адзш скарб сусветнай лггаратуры прыйшоу да айчыннага чытача.
«...старажытная Поунач вельмi аргатчна i прыгожа гучыць па-беларуску», - гэтымi словамi Яуген Папакуль заключае сваю прадмову да кнiгi. I гэта сапрауды так: кожны, хто пазнаёмiцца з выданнем, зможа у гэтым пераканацца.
Шсьменнща, член Саюза тсьменшкау Беларуы
М.Ю. ЛА ТЫШКЕВ1Ч
