Научная статья на тему 'СПОРТ СОҲАСИДАГИ МАЛАКА ОШИРИШ ТИЗИМИДА ТРЕНЕРЛАРНИ ТАЙЁРЛАШ ЖАРАЁНИДА МЕТОДОЛОГИК ЁНДАШУВЛАР'

СПОРТ СОҲАСИДАГИ МАЛАКА ОШИРИШ ТИЗИМИДА ТРЕНЕРЛАРНИ ТАЙЁРЛАШ ЖАРАЁНИДА МЕТОДОЛОГИК ЁНДАШУВЛАР Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
28
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СПОРТ / ТРЕНЕР / МАЛАКА ОШИРИШ ТИЗИМИ / МАЛАКА ОШИРИШ КУРСЛАРИ / БИЛИМ / МАЛАКА / КЎНИКМА / ЎқУВ ДАСТУРЛАР / КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИК

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Ибрагимов Б.Б.

Ушбу мақолада спорт йўналиши бўйича тренерларни малакасини оширишнинг замонавий тизимларининг мазмун моҳияти таҳлил қилиниб, малака ошириш тизимида тренерларга қуйиладиган талаблар кўриб чиқилган.в данной статье анализируется содержание современных систем подготовки тренеров в области спорта и рассматриваются требования к подготовке в системе подготовки кадровIn this article the meaning of modern system of teacher training of coaches in the sphere of sport is analyzed and the requirements for trainers of teacher training system are clarified.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СПОРТ СОҲАСИДАГИ МАЛАКА ОШИРИШ ТИЗИМИДА ТРЕНЕРЛАРНИ ТАЙЁРЛАШ ЖАРАЁНИДА МЕТОДОЛОГИК ЁНДАШУВЛАР»

Педагогика фанлари буйича фалсафа доктори(PhD), доцент в.б Б.Б. ИБРАГИМОВ1

!Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон миллий университети Тошкент ша^ри, Узбекистон

СПОРТ СОХДСИДАГИ МАЛАКА ОШИРИШ ТИЗИМИДА ТРЕНЕРЛАРНИ ТАЙЁРЛАШ ЖАРАЁНИДА МЕТОДОЛОГИК ЁНДАШУВЛАР

Аннотация

Муаллиф билан ботланиш учун:

bekajon@mail.ru

Annotation

В данной статье анализируется содержание современных систем подготовки тренеров в области спорта и рассматриваются требования к подготовке в системе подготовки кадров.

Ключевые слова: спорт, тренер, квалификационная система, квалификационные курсы, знания, квалификация, навыки, учебные программы, профессиональная компетентность.

Ушбу маколада спорт йуналиши буйича тренерларни малакасини оширишнинг замонавий тизимларининг мазмун-мо^ияти тадлил килиниб, малака ошириш тизимида тренерларга куйиладиган талаблар куриб чикилган.

Калит сузлар: спорт, тренер, малака ошириш тизими, малака ошириш курслари, билим, малака, куникма, укув дастурлар, касбий компетентлик.

In this article the meaning of modern system of teacher training of coaches in the sphere of sport is analyzed and the requirements for trainers of teacher training system are clarified.

Key words: sport, coach, coach qualification system, knowledge, skill, attainment, educational programmes, professional competence.

CO CM

о

CM 00

ro ra t

0 a <n

1

с го

Спорт мактабларининг спорт турлари буйича тренери куп киррали мутахассис булиб, усиб ке-лаётган ёш авлодни жисмонан соглом, етук килиб тарбиялаш, спорт тури буйича ма^оратни ургатиш билан биргаликда уларга билим, куникма беради, ^аётга тайёрлаб, ^арбий тайёргарликка ургатади. Спорт турлари буйича тренерларнинг вазифалари куйидагиларни уз ичига олади: спорт машгулотларни режалаштириш, ташкил килиш, утказиш, умумий ва махсус жисмоний тайёргарликни текшириш, педа-гогик, укув-тарбиявий, спорт ва согломлаштириш ишларига ёшларни жалб килиш х,амда иктидорли ёшларни саралашини (селекция) утказиш, спорт мусобакаларида ^акамлик килиш, ташкилий ишлар, маърузалар ва бошкаларда уз малакасини ва касбий ма^оратини ошириш, спорт машгулотини бошкариш фаолиятидан иборатдир.

Касбий компетентлик - махсус касбий билим ва касбий фаолият со^аларини мукаммал узлаштириш, касбий муаммолар мо^иятини чукур тушуниш, ишбилармонлик билан кенг доирали касбий вазифа-ларни хатосиз ва самарали ^ал эта олиш маьносини билдиради.

Хрзирги даврда тренерларнинг касбий билим ва куникма, касбий компетентлигини ошириш долзарб булиб ^исобланади. Ушбу йуналишнинг меъёрий-^укукий асоси сифатида 23.09.2020 йилда кабул килинган "Таълим тугрисида"ги УР^-637-сон ^онунида уз аксини топган. Бундан ташкари, 2015 йил 4 сентябрь куни УР^-394-сон билан кабул килинган "Жисмоний тарбия ва спорт тугрисида"ги Узбекистон Республика-си ^онунига узгартиш ва кушимчалар киритиш ^акида"ги Узбекистон Республикаси ^онунининг 7, 8-моддаларида жисмоний тарбия ва спорт со^а-сидаги мутахассисларни тайёрлаш, кайта тайёрлаш

ва уларнинг малакасини ошириш тартибини белги-ланиши тугрисида аник курсатилган.

Узбекистон Республикаси Президентининг "Жисмоний тарбия ва спорт со^асида давлат бошка-руви тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тад-бирлари тугрисида" 2018 йил 5 мартдаги ПФ-5368-сон Фармони ижросини таъминлаш, шунингдек, жисмоний тарбия ва спорт буйича мутахассисларни илмий-методик таъминлаш, кайта тайёрлаш ва мала-касини ошириш тизимини янада такомиллаштириш максадида 2018 йил 14 август куни Узбекистон Республикаси Вазирлар Ма^камасининг "Узбе-кистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт вазирлиги хузурида жисмоний тарбия ва спорт буйича мутахассисларни илмий-методик таъминлаш, кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш маркази фаолиятини янада такомиллаштириш тугрисида" 658-сонли карори кабул килинди. Мазкур карорга асосан Марказнинг куйидаги асосий вазифалари белгилаб олинди:

■ давлат мактабгача таълим муассасалари жисмоний тарбия инструкторлари, умумтаълим мактаблари ва академик лицейларнинг жисмоний тарбия фани укитувчилари, касб-хунар таълими ва олий таълим муассасаларининг кафедра мудирлари х,амда жисмоний тарбия фани укитувчилари, шунингдек, олий таълим муассасаларининг жисмоний тарбия ва жисмоний маданият, спорт фаолияти йуналишлари буйича ра^бар ва педагог кадрларни, ихтисослашти-рилган олимпия захиралари мактаб-интернатлари, давлат ихтисослаштирилган мактаб-интернатлари, спорт мактабларининг ра^бар кадрларини, инструк-тор-методистлари ва тренерларини х,амда жисмоний тарбия ва спорт со^асидаги бошка мутахассисларни (кейинги уринларда жисмоний тарбия ва спорт буйича мутахассислар деб аталади) кайта тайёрлаш ва

малакасини ошириш;

■ жисмоний тарбия ва спорт буйича мутахассис-ларни касбий, маънавий-ахлокий савиясини ошириш, спорт таълим тизимини илмий-методик таъминлаш, илгор педагогик технологияларни жорий этиш;

■ укув-машгулот жараёнига, хусусан, спорт таълим муассасалари амалиётига замонавий инновацион педагогик технологияларни, укитишнинг самарали шакллари ва усулларини жорий этиш;

■ спорт таълим муассасалари фаолиятининг самарадорлигини ошириш, филиаллар фаолиятини мувофиклаштириш хамда илмий-методик ишларни ташкил этиш;

■ халкаро алокаларни кенгайтириш ва мустахкам-лаш, конференциялар, кургазмалар ва бошка тадбир-лар утказиш оркали жисмоний тарбия ва спорт соха-сида мамлакатимиз ютукларини халкаро даражада кенг ёритиш, хорижий спорт таълим муассасалари билан хамкорлик килиш бошкалар.

Спорт мактабларида укув - машгулот жараёни самарадорлигини ошириш учун тренер кадрларни малакасини ошириш тизимининг ташкилий хамда методик таьминот мазмуни халкаро тажрибаларга асосланган замонавий ёндашувларни талаб этади.

Спорт мактабларининг тренерларини малакасини ошириш - катталар таълимининг алохида ва зарурий тизимининг бир кисми хисобланади. Бу тизимнинг ривожланиши ва фаолияти узининг мазмунли хусу-сияти билан комплекс муаммолар, малака оширув-чилар, ижтимоий вазифалар ва шахсий талабларга боглик булиб, ушбу ижтимоий институтнинг таълим йуналишини белгилаб беради. Назарий ва амалий жихатдан малака ошириш узлуксиз таълимнинг мухим бугини хисобланади. ЮНЕСКО томонидан эълон килинган адабиётларда ушбу тизимнинг асо-сий вазифаси хозирги тез узгарадиган замонавий жамиятда мутахассиснинг тулаконли хаётини, унинг маънавий-маърифий хамда хаётий кучлари учун зарур буладиган комплекс билим ва куникмалар билан таъминлаш. Малака оширишнинг оптимал ва мослашувчи тизимини тузиш педагогика ва пси-хологиянинг замонавий ютуклари хамда назарий ва услубий таъминот жихатидан ишларни амалга оширишни талаб этади.1

Куйидаги илмий-педагогик адабиётларнинг тах-лили тренерларни малакасини ошириш тизимининг такомиллаштириш учун асос булган:

- узлуксиз таълимнинг тенденциялари (В.Г.О-нушкин, Г.А.Ягодин, Б.Л.Тонконогая);

- малака ошириш тизимида касбий ривожланиш (Т.Г.Браже, Б.Ю.Крический, А.К.Маркова, Э.М.Никитин, А.Ю.Панасюк, Р.А.Исламшина);

- жисмоний тарбия ва спорт сохасидаги кадр-ларни кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини оши-риш (Н.В.Киршева, Т.А.Маркина, С.Д.Неверкович, Н.И.Николаева, Н.Н.Никитушкина, И.Д.Свищев, Г.И.Хозяинов, Н.Н.Чесноков).

1 Никитаев М.М., Сингина Н.Ф. «Современные проблемы подготовки тренеров к инновационной деятельности в системе повышения их квалификации».

Малака ошириш тизимини такомиллаштириш учун унинг назарий моделини тузиш ва мухокама этиш зарур.

А.К.Маркова ушбу тизимнинг умумий йигин-дисида муатахассиснинг шахси ва фаолият турлари малака ошириш тизимининг такомиллашуви жараё-нида барча ташкилий ишлар, яъни дастур ва режалар такомиллаштирилиши лозимлигини таъкидлайди. Ушбу моделнинг тизими буйича (хар бир йуналиш алохида "блок" куринишида - яъни максади, воси-талари, натижалари), функциялари буйича прогноз килиш хамда ушбу блокларнинг узаро янгиланиши ва узвий боглиги булиши керак [2].

С.Г.Вершловский малака оширишни касбий риво-жланишнинг мохиятини функционал-касбий, экстра функционални белгиловчи икки блокга ажратади[1].

1 блок - функционал-касбий - касбий билим ва куникмаларни эгаллаш ва ривожлантириш билан боглик.

2 блок - экстра-функционал - уз ичига касбий фаолиятдан универсал ва автоном, лекин буларнинг самарадорлигига таъсир этишини курсатади.

Ушбу блокда малака ошириш моделининг шахсий усишни таъминловчи (билим, харакат, реакция ва б.к) асосий йуналишларидан бири малака оширув-чиларнинг шахсий тажрибаси ва шароитидан келиб чикади.

С.Г.Вершловскийнинг таъкидлашича, ушбу блокни ривожланишига малака ошириш моделида педагогнинг уз-узини хурмат килишнинг усиши ва уз устида ишлаши катта ахамиятга эга.

Малака оширишнинг моделини тузиш буйича илмий ёндашувларни куриб чикиб, куйидаги томон-ларни курсатиш мумкин:

1. Шахсий аспект малака ошириш моделининг ички ривожланишга караб, ушбу томонда малака оширувчи шахснинг мувафакиятли касбий фаолияти, узининг ички мажмуаси билан боглик.

2. Вактинчалик аспект малака оширишни шах-снинг бутун хаёти давомида узлуксиз таълимининг бир кисми сифатида таърифлайди.

3. Ижтимоий аспект малака оширишни жа-мият ривожида мутахассиснинг замонавий касбий даражасининг талабга жавоб бермаслиги билан таърифлайди.

Х,озирги замонда малака ошириш тизимининг ри-вожланиши тренерларни замонавий таълим тизимида шахсий-касбий ривожланишига бевосита боглик.

Э.М.Никитин малака ошириш тизимининг куйидаги хусусиятларини курсатади [3]:

- тизимнинг ёпиклиги (яъни спорт амалиётидан узколиги билан);

- малака оширувчилар билан узоклашуви (яъни малака оширишнинг беш йилда бир маротаба бу-лиши);

- касбий моделларнинг тизимлари малака оши-рувчининг ахборот хамда шахсий характерларнинг узаро богликлиги;

- малака оширувчиларнинг ишдаги давомийли-гининг йуклиги, уларнинг укиш мазмуни олдинги

со см о см

со

го га

0 ^

ю

1

с го

№3-2023

www.fansports.uz

57

со см о см

со

го га

0 ^

Ю

1

ва хозирги тайёргарлик боскичларидан фарк килиши хамда уларнинг касбий фаолиятидаги муаммолар билан боглик эмаслиги;

- ташки мухитнинг узгаришсиз шароитларида укиш тизими фаолиятининг таъминланиши.

Малака ошириш тизимининг анънавий хусусият-лари ва анънавий билимлар тренерларнинг касбий тушунчаларига таъсир курсатади.

А.Ю.Панасюк мутахассисларнинг касбий фао-лияти тизимида шаклланган малака оширишнинг касбий билимларни оширишда эмас, балки тизим-нинг касбий карашлар, холатлар ва нуктаи назарларга асосланганлигини белгилайди.

С.Г.Вершаловский замонавий малака ошириш тизимининг умумий ва батафсил максадларини тасдиклайди [1].

Умумий максад мутахассиснинг бутун мехнат фаолиятидаги касбий компетенциясини бойитиш, ривожлантириш ва саклаш хамда эгаллаган билим-ларни амалиётда куллашдан иборат.

Малака ошириш тизимининг батафсил максади куйидагиларни тахмин килади:

- касбий махоратни такомиллаштириш;

- касбий мобилликни (тезкорликни) ривожлантириш;

- мустакил харакат килиш хамда интелектуал уйлаш хусусиятларини ривожлантириш;

- узига масъулиятни олиш кобилияти;

- хамкорлик килиш кобилияти.

Изланувчиларнинг урганилган ушбу карашлар

спорт тренерлари йуналишида малака ошириш тизи-мининг максад ва вазифалари олинган маълумотнинг хажмига боглик булмай, балки тренернинг шахсий усиши хамда касбий фикрлашининг усиш сифати билан белгиланиши таъкидлаб утилган.

Хрзирги ижтимоий вазиятда тренерларнинг ма-лака ошириш тизимида мутахассиснинг сифатли ма-лакасининг усиши, дунёкарашининг ривожланиши хамда уз устида ишлаш йулларини кидириш билан таърифлаш мумкин.

Юкоридагиларни инобатга олиб, тренерларнинг малака ошириш тизимини анънавий ва инновацион вазифаларига ажратиш мумкин.

Тренерларнинг малака ошириш тизимининг анъ-анавий вазифалари - бу окилона машгулот услублари ва усулларини билиб олиш, илгор педагогик тажриба алмашинуви натижасида касбий тайёргарликни усти-риш. Тренерларнинг малака ошириш тизимининг инновацион вазифалари - тренер кадрларини касбий эхтиёжларини урганиш хамда тажриба шароитида инновацион фаолиятини урганиш. Бундан ташкари, хозирги замон узгарувчан ижтимоий шароитида мослашиш ва тренерларнинг спорт амалиётида хар хил касбий эхтиёжларини усишини хамда услубий кулланма, ургатувчи дастурларни ишлаб чикилиши-ни инобатга олиниши зарур.

Яъни, тренерларнинг малака ошириш тизими жа-миятнинг замонавий талабига жавоб берадиган, тре-нерда педагогик фикрлашга концептуал карашлари хамда педагогик кидиришларни шакллантирилишига ёрдам бериши лозим. Тренерларнинг малака ошириш

тизими ушбу шароитларда вариатив (узгарувчан) хусусият булиши, бу ерда малака ошириш тизими билан мутахассиснинг услубий тизимида узаро бойитишни амалга оширади.

Замонавий ижтимоий шароитда тренерларнинг малака ошириш тизими мутахассиснинг шахсий потенциалининг жонлантириш хамда касбий махо-ратини устириш воситаси булиб хизмат килиш керак. Ушбу тизимда тренер малака оширишнинг укув жа-раёнида объект сифатида, узининг билим ва касбий эхтиёжларини укув жараёнида амалга оширувчи субъект сифатида иштирок этади.

Малака ошириш тизимида тренерлар томонидан мутахассис сифатида янги билим, куникмаларни ошириш буйича мотивациясининг шаклланишида муаммолар пайдо булиши кузатилади. Тингловчи-ларнинг шахсий-касбий муаммолари ва кизикишлари малака ошириш жараёнида олинадиган ахборот-ког-нитив эхтиёжи билан мос тушиши жуда мухим ахамиятга эга.

Шахсий - касбий ривожланишнинг мухим усиши, урганиш жараёнида фаолиятидаги ёндашув принциплари асосида амалга оширилади (С.Л.Рубинштейн) [4]. Субъект шахсини узгартириш унинг фаолиятидаги узгаришларда булиши мумкинлиги тугрисидаги умумий фикрлардан ташкил топган. Ушбу услубий принципларнинг куйидагида амалга оширилиши мумкин, яъни качонки укиш жараёнида субъект сифатида тренер уз устида ишлаб, узини узи узгартиради ва шакллантиради. Ушбу ёндашув барча субъектларнинг хамкорлигида амалга оширилса, яъни касбий билим ва куникмалардаги бушликларни аниклаб, уларни бартараф этиш тахлилларини шакл-лантириш максадга мувофик булади.

Малака ошириш жараёнида субъектлар билан сухбат жараёнида уларнинг касбий-шахсий махора-тини тахлил килиш мумкин. Агар тренер узининг касбий ривожланишининг имкониятларини ижодий томонидан узгартирса, малака ошириш жараёни у учун инструментал тахлил вазифасини бажаради. Агарда тренер узининг касбий ривожланишининг пассив равишда хал килса, малака ошириш жараё-нига уни актив укув фаолиятга жалб этиш вазифаси юклатилади.

Юкоридагиларни тахлил килиб, куриб чикилган хамда малака ошириш тизимида назарий жихатдан асослантирилган касбий йуналтириш тренерни малака ошириш тизимида уз устида ишлашга асос булиб хизмат килади.

Адабиётлар:

1. Узбекистан Республикасининг 2015 йил 4 сентябрдаги УР^-394-сонли "Жисмоний тарбия ва спорт т^рисида"ги 1^онуни.

2. Узбекистан Республикасининг 2020 йил 23 сентябрдаги УР^-637-сонли "Таълим ^рисида"ги ^онуни.

3. Вершловский С.Г. Общее образование взрослых: Стимулы и мотивы. - М.: Педагогика, 1987. - 184 с.

4. Маркова А.К. Психология профессионализма. М., 1996.

5. Никитин Э.М. Зарождение и развитие системы повышения квалификации педагогических кадров в России /Э.М. Никитин, А.П. Ситник. - М.: Б. 1993.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Рубинштейн С.Л. Принцип творческой самодеятельности. К философским основам советской педагогики // Вопросы философии. 1989. -№ 4.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.