Научная статья на тему 'ЎСПИРИНЛАРДА НИЗОЛАРНИНГ ПСИХОЛОГИК МЕЗОНЛАРИ'

ЎСПИРИНЛАРДА НИЗОЛАРНИНГ ПСИХОЛОГИК МЕЗОНЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

81
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
эскалация / конфликтоген / эгоизм / дисфункционал низолар / кучли фрустрация / стрес холати. / conflict / escalation / conflict genesis / selfishness / dysfunctional conflicts / strong frustration / stress.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ирода Хамидовна Мамаюсупова

Ушбу маколада низоларнинг психологик мезонларини ѐритиб беришда уларнинг зиддий томонларига алоҳида эътиборимизни қаратишимиз, яъни томонлар ўртасидаги манфаатлар, эҳтиѐжлар, қарашлар ва қарама-қаршиликларни келтириб чиқиши ва шу қарама – қаршиликлар асосида низоларнинг бир куриниши яъний конфликтоген холати пайдо бўлиши ва координация механизмларининг келиб чикиши билан боғлик.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In this article, we will focus on the psychological aspects of conflicts, focusing on their contradictory aspects, that is, on the emergence of interests, needs, views and conflicts between the parties, as well as on the emergence of conflicts based on these contradictions

Текст научной работы на тему «ЎСПИРИНЛАРДА НИЗОЛАРНИНГ ПСИХОЛОГИК МЕЗОНЛАРИ»

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-798-803

УСПИРИНЛАРДА НИЗОЛАРНИНГ ПСИХОЛОГИК МЕЗОНЛАРИ

Ирода Хамидовна Мамаюсупова

^КДПИ нинг Факултетлараро педагогика ва психалогия кафедраси уцитувчиси

Ушбу маколада низоларнинг психологик мезонларини ёритиб беришда уларнинг зиддий томонларига алохида эътиборимизни царатишимиз, яъни томонлар уртасидаги манфаатлар, эхтиёжлар, царашлар ва царама-царшиликларни келтириб чициши ва шу царама - царшиликлар асосида низоларнинг бир куриниши яъний конфликтоген холати пайдо булиши ва координация механизмларининг келиб чикиши билан боглик.

Калит сузлар: эскалация, конфликтоген, эгоизм, дисфункционал низолар, кучли фрустрация, стрес холати.

In this article, we will focus on the psychological aspects of conflicts, focusing on their contradictory aspects, that is, on the emergence of interests, needs, views and conflicts between the parties, as well as on the emergence of conflicts based on these contradictions.

Keywords: conflict, escalation, conflict genesis, selfishness, dysfunctional conflicts, strong frustration, stress.

Низоларга таъриф берганимизда биз уларнинг зиддий томонларига алохида эътиборимизни царатган эдик, яъни томонлар уртасидаги манфаатлар, эхтиёжлар, царашлар ва х. лар царама - царшиликларни келтириб чицаради ва шу царама - царшиликлар асосида низолар пайдо булади. Бироц шу уринда айнан цандай царама - царшиликларни низо деб аташ мумкинлиги масаласи долзарб хисобланади. Бу эса уз урнида табиийки уларнинг психологик мезонлари масаласига бориб тацалади. Биз цуйида мана шу мезонларга тухталиб утамиз. Олимларнинг фикрича, бу муаммони хал этишда цуйидаги холатларга эътибор царатиш зарур:

1) томонларнинг узаро боглицлиги, яъни икки томон хам бир-бирига боглиц, бир одамнинг фаоллиги иккинчи одамхаракатини таъминлайди, бу харакатлар эса биринчи субъектнинг жавоб реакцияларини чациради ва х. шундай цилиб томонларнинг узаро таъсир пайдо булади, уларнинг назорати кузатилади, бироц алоцанинг цатъий цоидалари мавжуд булса

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

(масалан, боксернинг жанги), бу низо эмас;

April, 2022

2) вазиятнинг низолилигини англаш, яъни бир томон ёки иккала томон хам узгаларнинг харакатларини исталган максадларга етишишга халакит беришни ёки паста урушишни кузлаган душманларча харакат деб бахолайдилар;

3) иккинчи хатти-харакатининг стратегиясини танлаш: келишувчанликни ёки икки томон учун хам маъкул булган карорни излаш, ёки низони эскалация килиш, курашни кучайтириш, масалан, нуктаи-назарлар курашидан (когнитив низо) шахслар курашига утиш (шахслараро низо), ундан кейин гурухлар курашига ва зурликка курашиш [1].

Низода айбдорлар хам, хаклар хам йук, хар ким уз максадларига етишни истайди. Низо - узаро таъсирнинг шундай турики, бунда натижа низонинг барча катнашчиларига таалулукли булади, хар бир одам низога уз хиссасини кушади. Бирок одатда одам уйлайди: "Низода мен эмас, узга одам айбдор", "Мен хакман, узга одам эса - нохак, у ёмон", ва хар бир одам узининг хаклигини исботлаш учун уз атрофига иттифокдош йигади. Низонинг кенгайиши шундай содир булади.

Низонинг тугаши хамиша хам бир хил булавермайди. Томонларнинг келишганлик холатида ёки томонлардан биттасининг низодан чиккканлиги вазиятида, шунингдек учинчи кучларнинг аралашуви окибатида яраштирилганда низо уз-узидан бархам топади[2].

Низоларнинг 80 фоизи катнашчиларининг истакларидан ташкарида содир булади ва бундай низоларнинг пайдо булишида конфликтогенлар-низога олиб келиш мумкин булган сузлар харакатлар "ёки характерсизлик" бош ролни уйнайди. Бунда тагин конфлектогенлар эскалцияси деб аталган конуният низоларнинг кучайишига сабаб булади. Яъни бизнинг адресимизга йуналган конфлектогенга биз кучлирок конфлектоген билан жавоб беришга харакат киламиз. Бошкача айтганда бизни хафа килганга "таълим бериб куйиш истага пайдо булади. Жавоб агрессиясини юзага чикарамиз.

Конфлектоген кастдан эмас вазифага боглик булган холда тасодифан жунатилади. Шундан кейин эса конфлектоген эсколотцияси ишга тушади. Шундай килиб низо ёзага чикади.

Илк конфликто-ген (вазиятга боглик) холда,) Нисбатан кучлирок жавоб конфликтоген Янада кучлирок жавоб конфликтоген Зиддият

Яг Ок 0*

April, 20221

® ¿а® © ® i

799

1-расм. ^асддан уюштирилмаган низонинг пайдо булиш схемаси.

Бу схема низоларнинг пайдо булиши ва олдини олиш йулларини курсатади.

1) Сухбатдошни хафа киладиган, унга озор берадиган конфликтогенларни кулламанг, гапларни килманг.

2) Бегона конфликтогенга конфликтоген билан жавоб кайтармасангиз кейинчалик бундай килиш амалда мумкин булмай колади. Конфликтогенларнинг кучи амалга оша боради:

3) Сухбатдошга хамдардлик исбот эт, унинг холатини тушун;

4) Сухбатдошга купрок яхши мурожат килинг; дустона табассум, куллаб култиклаш хурмат курсатиш хамдардлик ва х.

Конфликтогенларнинг 3 та туридан бирига киритиш мумкин:

Устунликка интилиш. Устунликнинг тугри юзага чикиши, буйруклар танкид, айблаш, мазах килиш, хакорат килиш, муамалада пастга уриш, мактанчоклик, "Мен аник ишонаманки... кабилидаги хукмларнинг каттийлиги, Узининг маслахатларини тикиш, сухбатдошнинг сухбатини булиш, маълумотларни яшириш устидан кулиш хулк-атвор этикасини бузиш алдашга харакат килиш; сухбатдош учун ёкимсиз булган нарсани эслатиш);

Тажовузкорликнинг юзага чикиши (табиий ёки вазиятга боглик булмаган тажовузкорлик, ёмон кайфият, фрустрация); [3].

Эгоизмнинг пайдо булиши.

Юкорида санаб утилган манбаларнинг мавжудлиги ёки низоларнинг борлиги хатто томонилар низоли узаро муносабатга киришишни истамасаларда низонинг пайдо булиш эхтимоли ортади. Баъзида низода катнашишдан катта фойда олиш катта харажат талаб этмайди. Низога кириша туриб одатда хар бир томон узларининг нуктаи-назари кабул килинишига уларнинг максадлари амалга харакат килади ва бу билан шундай иш килишига харакат килади. Бу ерда низони бошкариш зарур. Бошкарув самарали булишига боглик холда низонинг окибати функционал ёки дисфункционал булиши мумкин. Бу эса уз урнида кейинги низоларнинг пайдо булиш эхтимолига таъсир килади.

Ташкилот учун низоларининг куйидаги асосий функционал (ижобий) окибатларини ажтариб курсатсак булади:

1. Муаммо шундай йул билан хал килинадики, бу хамма томонларни кониктиради ва натижада одамлар узларини улар учун мухим булган муаммонинг бартараф этилишига алокадор деб хис киладилар.

April, 2022

800

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-798-803

2. X,aMKop Kaöyn KunuHraH Kapop xaeTra Te3 Ba ocoh TagöuK этagнпap.

3. ToMOHnap MyaMMonu MacananapHu enum öyfiuHa xaMKopnuK Kunum Ta^puöacHHH maKmaHTupagunap Ba Kena^aKga öyHu Ky^^am MyMKHH öynagu.

4. Paxöapnap Ba xoguMnap opacugaru HroonapHHHr caMapanu enuMH OKHÖaTuga "SyficHHyBHaHnuK CHHgpoMHHH" atHH xu3MaT Ba3H^acu öyfiuHa WKopu naBO3HMgaru ogaMnapHHHr ^HKpugaH $apK KunyBHH y3 ^HKpuHH OHHKna afiTumgaH KypKum öapxaM Tonagu.

5. OgaMnap ypTacugaru MyHocaöaraap axmunaHagu.

6. OgaMnap xaMuma eMOH OKHÖaTnapra onuö KenaguraH, "eBy3nuK" geö KapanaguraH KenumMOBnunuKnapHuHr MaB^ygnuruHu Taöuufi xonaT geö xucoSnafigunap [4].

Hu3onapHuHr acocufi guc^yH^uoHan (canöufi) OKuöaTnapu:

1. OgaMnap opacugaru HoMatKyn, paKoöaTnu MyHocaöaraap.

2. ^aMKopnuKKa, axmu MyHocaöaraapra uHTunumuHr fiyKnuru.

3. ^apaMa-Kapmu tomohhu "gymMaH" geö Kapam, y3 пoзнцнacннн MyraaKo Tyrpu, u^oöufi geö xucoönam, onnoHHeHT tomohhuot пoзнцнacннн canöufi geö öunum.

4. Hmnaö nuKapum MacananapuHuHr öapTapa^ KunuHumura xanaKuT öepyBnu KapaMa - Kapmu tomoh öunaH y3apo anoKa y3ra ToMoHra öypunagu eKu TynuK TyxTafigu.

5. Pean MyaMMoHuHr öapTapa^ этнпнmнгa HucöaTaH Hu3oga "ranaöa" MyxuT geö umoHum.

6. ÄnaM3aganuK Tyfirycu, KoHuKMacnuK, eMoH Kafi^uaT, Kagpnap KyHuMcronuru.

HroonapHu öomKapumHuHr Tammnufi (Ty3unManu) Ba maxcnapapo ycynnapu ^apK^aHagu.

MatMypufi fiyHanum BaKunnapuHuHr ^uKpuna, arap öomKapyBHuHr axmu ^opMynacu Tonunca, TamKunoT öup MapoMga cunnuK umnafigu. Ma3Kyp fiyHanum öyfiuHa Hu3onapHu öomKapuHuHr TamKunufi ycynnapu umnaö nuKunraH.

1. TanaöanapHuHr aHuK ^opMynupoBKacu. ^uc^yH^uoHan HroonapHuHr onguHu onyBHu öomKapyB MeTognapuHuHr энг axmunapgaH öupu-xap öup KoHKpeT umnuHuHr um Hara^anapura öynraH TanaönapHu TymyHTupum, my ^yMnagaH öyHu öynuHMa ^ex, öpuraga Ba x)ra xaM Ky^^am, umnapHuHr öa^apunumu KouganapuHu, xyKyK Ba мa^öypнaтпapннн aHuK Ba MyKaMMan u^oganam.

April, 2022

2. Координация механизмларидан фойдаланиш. Якка хокимиятчилик тамойилининг катъий сакланиши низоли вазиятларнинг катта гурухини бошкаришни осонлаштиради. Чунки бу холатда ходим кимнинг буйругини бажариш кераклигини аник билади. Агар кандайдир ишлаб чикариш масаласи буйича ишчиларда келишмовчилик кузатилса, улар "учинчи хакамга" -уларнинг умумий бошлигига мурожат килишлари мумкин. Баъзи бир мураккаб ташкилотларда турли хил булинмаларда пайдо буладиган "манфаатлар курашини" бартараф этишга мулжалланган махсус интеграл хизматлар ташкил этилади.

3. Умумий максадларнинг урнатилиши, умумий кадриятларнинг шаклланиши. Бунга ташкилотнинг сиёсати, стратегияси ва перспективалари хакида барча ходимларнинг хабардорлиги хам ёрдам беради, шунингдек турли булинмалардаги ишларнинг холати хакидаги маълумотлар хам ходимларга аён булишлиги ижобий натижаларни кулга киритиш имконини беради.

Умумий максадларнинг мавжудлиги низоли вазиятларда узларини кандай тутиш кераклигини тушунишларига, низоларнинг ижобий ахамият касб этишлигига олиб келади.

4. Рагбатлантириш тизими. Турли хил булинмалар ва ходимлар манфаатларининг тукнаш келишлигининг олдини оладиган мехнат самарадорлигини мезонларининг урнатилиши. Агар аникланган бузилишларнинг бартараф этиш учун барча ходимлар рагбатлантирилсалар, бу нарса низоларнинг пасайишига ва хавфсизликнинг ошишига олиб келади. Низоларни бошкариш уларнинг катнашчилари психологиясини хисобга олган холда низоли вазиятларнинг бартараф этилишининг шахслараро усулларини хам камраб олади. Низонинг ривожланиши хамиша унинг катнашчиларининг пайдо булишига олиб келади. Бу тахминий харакатларни карор кабул килиш жараёнини эмоционал холатни ва хотиранинг йуналганлиги одмларни ижтимоий йуналганлигини ва уларнинг чики норматив механизмларини камраб олади. Буларнинг бари низо катнашчиларининг узгараётган хулк-атворида уз аксини топади.

Таъкидлаш жоизки, низода хатти-харакатлар кучли фрустрация билан, унинг катнашчиларининг стресс холати билан боглик. Психик кучланишнинг бундай вазиятида мутлако тасаввур хам килиб булмайдиган ишлар кузатилиши мумкин. Одамларнинг хатти-харакатлари кучли салбий эмоциялар (газаб, нафрат) таъсири остида булади. Шунингдек, содир булаётган низо катнашчиларининг

April, 2022

802

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-798-803

субъектив образларида жиддий бузилишлар кузатилади. Низоли вазиятларда субъектив низоларни билан карор кабул килиш зарурати таъсирида булади [5].

Хулоса килиб айтганда низога берилган психологик таърифларни умумлаштирган холда унинг барча мухим кирраларини узида мужассамлаштирадиган куйидаги таърифга тухталиш мумкин. Низо деганда салбий эмоционал кечинмалар билан боглик булган, алохида олинган битта индивиднинг онгида, шахслараро узаро муносабатларда, шахс билан гурухлар уртасида ва гурухлараро муносабатларда кузатиладиган, бир-бирига карама-карши булган, бир-бири билан чикишмайдиган манфаатларнинг тукнашуви назарда тутилади. Шу уринда манфаатларга бир-бирига карама-карши йуналган кизикишлар, фикрлар, максадлар ва уларга етишишнинг турли хил усуллари киришлигининг ёдда тутмок зарур.

REFERENCES

1. Алимов Х.М, Мирбобоев Б.Б. Успиринлар билан ота-оналар уртасидаги типик низоли вазиятлар масаласига доир. Республика илмий-амалий анжумани материаллари. 27 сентябрь, 2008 йил, 32-33 б.

2. Мухамеджанова Л.А. (2021). РОЛЬ НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ В РАЗВИТИИ ЛИЧНОСТИ. Вестник Евразийского национального университета имени Л. Н. Гумилева. Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение, (2 (135)), 123-133.

3. THE PHENOMENON OF INDEPENDENCE AND ITS CONFORMITY Abdullaeva Nigora Rahimovna file:///C:/Users/User/Downloads/66-Article0/o20Text-124-1-10-20210421 %20( 1).pdf

4. Мухамеджанова, Лалихон Ашуралиевна (2019) «РОЛЬ НРАВСТВЕННОСТИ В ОБЩЕСТВЕННОМ СОЗНАНИИ», Научный вестник Наманганского государственного университета: Вып.1: Вып. 9, статья 17.

5. Исмоилова Гулбахор Азамовна УЗБЕКИСТОН ТАРИХИ ТАЪЛИМИ ЖАРАЁНИДА ТАЛАБАЛАРДА ЭКОЛОГИК МАДАНИЯТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ // Современное образование (Узбекистан). 2020. №11 (96). URL: https://cyberleninka.ru/artide/n/zbekiston-tarihi-talimi-zharayonida-talabalarda-ekologik-madaniyatni-rivozhlantirish (дата обращения: 17.03.2022).

6. Lalikhon Mukhamedzhanova, THE EMERGENCE OF THE JADID MOVEMENT IN THE LATE XIX TH - EARLY XX TH CENTURIES AND THEIR SIGNIFICANCE AS A NATIONAL AWAKENING.

Look to the past. 2021, Special issue 3, pp.32-46

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.