Научная статья на тему 'СОЯ ЭКИНИНИНГ ЎСИШИ, РИВОЖЛАНИШИ ВА ҲОСИЛДОРЛИГИГА ОЛТИНГУГУРТЛИ ЎҒИТЛАРНИНГ ТАЪСИРИ'

СОЯ ЭКИНИНИНГ ЎСИШИ, РИВОЖЛАНИШИ ВА ҲОСИЛДОРЛИГИГА ОЛТИНГУГУРТЛИ ЎҒИТЛАРНИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
94
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тажриба / иқлим / такрорий экин / соя / тупроқ / намуна / шона / дуккак / ҳосил. / опыт / климат / повторный посев / соя / почва / образец / соты / бобовые культуры / урожайность.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы —

Тажрибада такрорий экин сифатида экилган соя ўсимлигининг ўсиши, ривожланиши ва ҳосилдорлигига олтингугуртли бентонит ва олтингугуртли карбомид ўғитларининг таъсири ўрганилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В эксперименте изучалось влияние серобентонита и серно-мочевинных удобрений на рост, развитие и урожайность соевых бобов, высаженных как второстепенные культуры.

Текст научной работы на тему «СОЯ ЭКИНИНИНГ ЎСИШИ, РИВОЖЛАНИШИ ВА ҲОСИЛДОРЛИГИГА ОЛТИНГУГУРТЛИ ЎҒИТЛАРНИНГ ТАЪСИРИ»

QISHLOQ XO'JALIGI FANLARI / AGRICULTURAL SCIENCES

УУК 631.547 Абдиев А.А., Амиркулова Н.Б., Ёдгоров H.F.

СОЯ ЭКИНИНИНГ УСИШИ, РИВОЖЛАНИШИ ВА ^ОСИЛДОРЛИГИГА ОЛТИНГУГУРТЛИ ^СТИТЛАРНИНГ ТАЪСИРИ

Абдиев А.А. - к.хф.н.,доцент, Амиркулова Н.Б. - ассистент (ТИКХММИ Карши филиали); Ёдгоров Н-F. -к.х.ф.ф.д., к.и.х. (PhD) (Жанубий дехкончилик илмий-тадкикот институти)

В эксперименте изучалось влияние серобентонита и серно-мочевинных удобрений на рост, развитие и урожайность соевых бобов, высаженных как второстепенные культуры.

Ключевые слова: опыт, климат, повторный посев, соя, почва, образец, соты, бобовые культуры, урожайность.

Annotation. In the experiment, the effect of sulfur bentonite and sulfur urea fertilizers on the growth, development and yield of soybean plant planted as a secondary crop was studied.

Keywords: experience, climate, repeat crop, soy, soil, sample, comb, legume, yield.

Кириш. Табиий ресурслар ичида ер алохида, узига хос макомга эга булиб, ундан окилона, илмий асосланган тарзда, тугри фойдаланишни ташкил этиш ернинг унумдор катлами булган тупрок мухофазасини таъминлашни такозо этади. Айникса ерларнинг мелиоратив холатини яхшилашга, тупрок унумдорлигини оширишга давлат сиёсати даражасида эътибор берилаётган, уз иктисодиёти ривожланишини агроиндустриал йуналишда ташкил этаётган хозирги Узбекистон шароитида тупрок унумдорлигини ошириш, фойдаланишга тускинлик киладиган муаммоларни урганиш, уларнинг ечимини топишда тадкикот материаллари асосида чукур илмий-назарий мушохадага асосланган таклифлар ишлаб чикиш, хулосалар бериш заруратини вужудга келтиради. Бугунги кунда тупрок унумдорлигини саклаб колиш ва ошириш масаласи тобора уткир муаммога айланиб бормокда.

Кашкадарё вилояти республиканинг жануби кисмида жойлашган булиб, иклими кескин континентал, куёшли кунларнинг куплиги ва узунлиги, ёзининг курук ва иссиклиги, киши совук, узгариб туриши, гидротермик меъёрларни бир-биридан сезиларли фаркланиши билан характерланади.

Тадкикот услублари. Тажриба даласида тадкикотларини бошлашдан аввал, услубиятга асосан Кашкадарё вилояти Карши тумани С.Рахимов худудидаги тажриба дала майдонидан тупрок намуналари олиш учун тупрок чукури кавланди. Тупрокнинг механик таркиби тахлил маълумотларининг курсатишича турли механик фракциялар микдори катламлар буйича бир-биридан фаркланди. Куйи катламларда физик лой микдори камайиб бориши кузатилди. Агарда физик лой микдори хайдов ости катламида 46,2% булган булса, В2 - катламда унинг микдори бори йуги 27,4% ига тенг булди.

Гумуснинг умумий микдори тупрок хайдов катламида 0,70-0,85% га тенг булган булса, куйи катламларга томон камайиб бориш тенденцияси кузатилди. Гумус микдори кескин камайди ва у (65-92 см катламда) 0,21% ни ташкил килди. Умумий азот, фосфор ва калий озукалари микдори буйича хам ушбу конуният кайд этилди. Х,айдов катламида азот ва фосфор микдори мос равишда 0,085-0,066 ва 0,162-0,149% га тенг булди. Шуни таъкидлаш лозимки, умумий (ялпи) калий микдори буйича эса бироз узгача куриниш кузатилди, яъни калий микдорининг горизонтлар буйича камайиши тенденцияси кескин булмади.

Тупрокнинг 0-10 см катламида нитрат азоти 19,1 мг/кг булган булса, 10-29 см да унинг микдори 11,0 мг/кг, 65-92 см чукурликда эса бор-йуги 2,4 мг/кг нитрат азоти аникланди. Х,аракатчан фосфор ва алмашинувчи калийда хам шунга ухшаш холат кузатилди. Демак, Жанубий дехкончилик илмий - тадкикот институтининг Карши тумани С.Рахимов худуди марказий тажриба даласи шароитидаги сугориладиган оч-тусли буз тупрокларда гумус микдори куп эмас.

Тажриба даласи тупроги узок йиллар давомида хдйдалиб келинаётган оч тусли буз тупрок. Механик таркиби буйича огир ва асосан уртача кумок. Ер ости суви 2-2,5 метр чукурликда жойлашган. Тупрокни сув утказиш ва физик хусусиятлари коникарли, тупрок унумдорлиги буйича уртача.

Агрокимиёвий тах,лил натижасидан куринадики, тажриба куйилган дала тупроги гумус, хдракатчан фосфор билан кам, калий билан уртача таъминланган.

Тадкикотларда асосий экин сифатида кузги бугдой х,осили йигиштириб олингандан кейин вилоятнинг оч-тусли буз тупроклар шароитига мос, иктисодий самара берадиган макбул такрорий экин сифатида соянинг «Орзу» нави танланиб, тажриба даласида унинг усиш ва ривожланиш фазалари буйича кузатувлар олиб борилди.

Дала тажрибалари 1 ярусда, алох,ида пайкалларда жойлаштирилди, вариантлар сони 14 та булиб, 3 такрорланишда олиб борилди. Тажрибада пайкаллар сони 42 та булди. Х,ар-бир пайкалнинг х,исобли майдон - 180 м2 яъни узунлиги 50 м эни 3,6 м булди. Умумий тажриба майдони куйидагича: тажриба эни 50,4 метр булган булса, тажриба узунлиги 150 метр х,исобий дала майдони 75,6 сотихни ташкил килди.

Дала тажрибалар утказилган (июньь ва июльь) ойларида кулланилган агротехник тадбирлар келтирилган. Такрорий экинларни экиш учун тажриба даласини тайёрлашда кузги бугдой уриб-йигиб олингандан сунг тажриба утказиладиган дала 17 июньь кунида «Т - 70/60 Пума» трактори оркали 25-30 см чукурликда хдйдалди. Тажриба даласида 18 июньь куни хдйдалган ерга «NH TS 60/70» тракторида мола ва ер текислаш ишлари утказилди. Шунингдек тажриба даласида 18 июньь куни «ТТЗ-80-11» тракторида оркали мослама билан пушта олиш ишлари амалга оширилди.

Тадкикотдан кузда тутилган максадни амалга ошириш учун такрорий экин - соянинг «Орзу» навидан тулик кучат олишда, тажриба даласи 19-20 июньь кунлари олинган пуштага енгил пушта суви куйилди. Сугорилган пушта етилгандан кейин бороналаш агрегати оркали «ЛТЗ-60 АВ-10» трактори ёрдамида пушта намини юзага чикариш учун пушта бузилди.

Сояни дала тажриба майдонида пушта намига махсус универсал пневматик сеялка оркали 25 июньь куни экилди.

1-расм. Такрорий экин сифатида экилган соя усимлиги ва унинг х,осили.

Минерал угитлардан фосфор (суперфосфат 11% Р2О5) ва калийни (54% KCl) 100% и шудгорлаш олдидан солинди. Таъкидлаш жоизки, соя учун минерал угитлар вилоят тупрок шароити учун тавсия этилган N:P:K 100:90:60 кг/га меъёрлари кулланилди.

Соя амал даври давомида бир марта озиклантирилиб, турт марта сугорилди. ^атор орасига ишлов бериш турт марта утказилди. Бегона утлардан кул кучи ёрдамида тозаланди.

Натижалар ва уларнинг тахлили. Тадкикотларда соя экинидан олинган дастлабки фенологик кузатувларни узида олтингугуртли бентонит ва олтингугуртли карбомид угитларини экинлар усиши ва ривожланишига таъсири кузатилди. Бунга кура, тажрибанинг

назорат (угитсиз) ва анъанавий (1-2 вариантлар)даги натижалар мутаносиб мос равишда,униб чикиш 4 кун, 2-3 барг х,осил булиши 3 кун, шоналаш 14 кун, гуллаш 21 кун, дуккаклаш 34 кун, тула пишиш 96 кунни ташкил этди (1-жадвал).

1 - жадвал

Соя экинига олтингугуртли бентонит ва олтингугуртли карбомид ^итларининг

усимлик усув даврига таъсири

№ Олтингугурт куллаш усули Экилган куни Э X & ^ X X т ^ ю ^ в X ^ 2-3 барг хосил булиш, (кун) Шоналаш, (кун) Гуллаш, (кун) ,ш а) лк )н ау а * к( у « Тула пишиш, сана.

1 Назорат (Угитсиз) 2 июльь 4 3 14 21 34 96

2 Анъанавий 2 июльь 4 3 14 21 34 96

3 Бентонит 10% ли + 8 кг S 2 июльь 4 3 15 22 36 96

4 Бентонит 10% ли + 12 кг S 2 июльь 4 3 15 22 36 96

5 Бентонит 10% ли + 16 кг S 2 июльь 4 3 15 22 36 96

6 Бентонит 20% ли + 8 кг S 2 июльь 4 3 15 22 36 96

7 Бентонит 20% ли + 12 кг S 2 июльь 4 3 15 22 36 96

8 Бентонит 20% ли + 16 кг S 2 июльь 4 3 15 22 36 96

9 Бентонит 30% ли + 8 кг S 2 июльь 4 3 15 22 36 96

10 Бентонит 30% ли + 12 кг S 2 июльь 4 3 15 22 36 96

11 Бентонит 30% ли + 16 кг S 2 июльь 4 3 15 22 36 96

12 Карбомид + 8 кг S 2 июльь 4 3 16 23 37 96

13 Карбомид + 12 кг S 2 июльь 4 3 16 23 37 96

14 Карбомид + 16 кг S 2 июльь 4 3 16 23 37 96

Шунингдек, тадкикотнинг (3-, 4-, 5-, 6-, 7-, 8- ва 9-) вариантларида кулланилган (Бентонит 10% ли + 8 кг S); (Бентонит 10% ли + 12 кг S); (Бентонит 10% ли + 16 кг S); (Бентонит 20% ли + 8 кг s); (Бентонит 20% ли + 12 кг s); (Бентонит 20% ли + 16 кг s); (Бентонит 30% ли + 8 кг S) вариантлардаги курсаткичларга мутаносиб равишда, униб чикиш 4 кун, 2-3 барг х,осил булиши 3 кун, шоналаш 15 кун, гуллаш 22 кун, дуккаклаш 36 кун, тула пишиш 96 кунни ташкил этганлиги кайд этилди.

Тажриба даласида соя экини такрорий экилгандан кейин дастлабки кузатувлар 1-августда утказилиб, вариантлар буйича уртача олинган натижалар тах,лил килинди.

Тадкикотларда усимликнинг усиб ривожланиши тугрисида амалга оширилган кейинги кузатув 15-август ойида утказилиб, энг макбул натижалар (Карбомид + 12 кг S) булган 13-вариантда ва (Карбомид + 16 кг S) булган 14-вариантда мутаносиб равишда усимлик буйи 40,9 ва 44,9 см, дуккаклар сони эса 28,6 ва 31,4 донадан иборат булган булса, энг паст курсаткич (Назорат угитсиз) булган 1-вариантда усимлик буйи 23,0 см, дуккаклар сони 16,1 донани ташкил этди.

Дала тажрибаларида, фенологик кузатувларнинг кейинги даври 1 -сентябрь ойига келиб вариантлар орасидаги фарк кузатилди.

120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0

55,8

101 5 105,6

91 2 91 2 96,7 95,8 101,5 „ 96,2 _ 8

95,8 101,5 96,2

111 I I I I I I I I I I I I

у „*• „*

^ ^ иФ" ^ ^ и^

А4 Л»"" ж" X' X' а" X' X' А" X' X' лГ X' >

У У А»* ¿Р ✓ У

<Г У У «Г У У ^ У

X

ЛЬ

<ъ ь ь ** **

X

н Усимлик буйи, см. н Дуккаклар сони, дона.

2 - расм. Такрорий соя экинига олтингугуртли бентонит ва олтингугуртли карбомид угитларининг усимлик буйи ва дуккаклар сонига таъсири.

2 -жадвал

Такрорий соя экинига олтингугуртли бентонит ва олтингугуртли карбомид ^итларининг усимлик х,осилига таъсири

№ Олтингугурт куллаш усули Х,осилдорлик, ц/га

I кайтарик II кайтарик III кайтарик Уртача

1. Назорат (Угитсиз) 8,0 7,8 7,6 7,8

2. Анъанавий 13,8 13,5 13,2 13,5

3. Бентонит 10% ли + 8 кг S 15,2 14,9 14,6 14,9

4. Бентонит 10% ли + 12 кг S 16,6 16,3 16,0 16,3

5. Бентонит 10% ли + 16 кг S 15,7 15,4 15,1 15,4

6. Бентонит 20% ли + 8 кг S 17,4 17,1 16,8 17,1

7. Бентонит 20% ли + 12 кг S 18,4 18,0 17,6 18,0

8. Бентонит 20% ли + 16 кг S 17,9 17,5 17,2 17,5

9. Бентонит 30% ли + 8 кг S 19,6 19,2 18,8 19,2

10. Бентонит 30% ли + 12 кг S 21,0 20,6 20,2 20,6

11. Бентонит 30% ли + 16 кг S 20,5 20,1 19,7 20,1

12. Карбомид + 8 кг S 22,1 21,7 21,3 21,7

13. Карбомид + 12 кг S 24,1 23,6 23,1 23,6

14. Карбомид + 16 кг S 23,4 22,9 22,4 22,9

Мин 8,0 7,8 7,6 7,8

Мак 24,1 23,6 23,1 23,6

Ср 18,1 17,8 17,4 17,8

Тадкикотларда, фенологик кузатувларнинг кейинги даврида, 15-сентябрь ойига келиб вариантлар орасидаги фарк яккол сезилди (2-расм). Яъни, усимликнинг энг макбул усиши

(105,6 см) тажрибанинг (Карбомид + 16 кг S) олтингугурт кулланилган14-вариантида кузатилди. Такрорий экилган соянинг (Карбомид + 12 кг S) булган13-вариантда (усимлик буйи 96,2 см, дуккаклар сони 81,8 дона, хосил шохлар сони 4,4 дона) ташкил этиб,(Карбомид + 16 кг S) олтингугурт кулланилган14-вариантга нисбатан усимлик буйи 9,4 см ва дуккаклар сони 8 дона, хосил шохи 0,4 донага кам эканлиги тажрибалардан маълум булди.

Утказилган тадкикотларда такрорий соя экилган 1-;2-; 3-; 4-; 5-; 6-; 7-; 8-; 9-; 10-; 11-; 12; 13- ва 14 олтингугуртли бентонит ва олтингугуртли карбомид угитлари кулланилган вариантларда хам олтингугурт ва бентонит такрорий соя дуккак хосилига уз таъсирини курсатиб, энг кам соя хосили назорат (угитсиз) булган 1-вариантда (7,8 ц/га) кузатилган булса, энг юкори такрорий соя хосилдорлиги эса Карбамид + 12 кг S булган вариантда (23,6 ц/га) кайд этилди (2-жадвал).

Х,осилдорлик буйича кейинги юкори курсаткич Карбамид + 16 кг S булган 14-вариантда 22,9 ц/га дуккак хосили олинган булса, Бентонит 30% ли + 12 кг S булган вариантда эса ушбу хосилдорлик курсаткичи (20,6 ц/га) булганлиги хамда юкори хосилдорлик курсаткичга нисбатан 3,0 с/га кам эканлиги аникланди.

Хулоса. Тадкикотларда такрорий соя экинида (бентонит 30% ли + 12 кг S) кулланилган вариантда униб чикиш даври 4 кун, 2-3 барг хосил булиши 3 кун, шоналаш даври 15 кун, гуллаш даври 22 кун, дуккаклаш даври 36 кун, тула пишиш даври эса 96 кунни ташкил этиб, тажриба вариантидаги энг макбул натижа эканлиги маълум булди.

АДАБИЁТЛАР

1. Атабаева Х.Н. Соя. - Т.: Узбекистон миллий энциклопедияси давлат илмий нашриёти, 2004. -96 Б.

2. Избасаров Б. Такрорий экинлар ангиз ва илдиз колдиклари хамда озука элементлари // Узбекистон кишлок хужалиги журнали. -Тошкент, 2016. -№ 11. - Б. - 32.

3. Маннопова М., Сиддиков Р., Мирзаахмедов Б. Соянинг такрорий экишга мос янги навлари // Тупрок унумдорлигини оширишнинг илмий ва амалий асослари (1-кисми). Халкаро илмий-амалий конф. маърузалари асосида маколалар туплами. -Тошкент, 2007. -Б. 418-422.

4. Слуцкая Л.Д. Сера как удобрение / Л.Д. Слуцкая // Агрохимия. - 1972. - № 1. - С. 130143.

5. Якушкина Н.И., Бахтенко Е. Ю. Физиология растений. М.: Владос, 2004. 464 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.