Sovyetler Birliği'nde Kadın Hakları ve Cinsiyet Eşitliği Текст научной статьи по специальности «История и археология»

RUSAD 7, 2022,19-52

Ara^tirma Makalesi - Research Article Geli? - Received: 03.06.2022 Kabul - Accepted: 15.06.2022 Yaym - Published: 30.06.2022 doi: 10.48068/rusad.1125677

SOVYETLER BiRLiGi'NDE KADIN HAKLARI VE CiNSiYET E$iTLiGi*

Aynur GOKa Timufin KODAMANb

Oz

Toplumsal cinsiyet e^itliginin geli^tirilmesinde Sovyet deneyimi, birfok afidan benzersiz bir ornek te^kil etmektedir. Sovyetler Birligi'nin varligi suresince toplumun cinsiyet duzeninin olu^umu ve geli^imi ile ilgili sorular, halen akademik fali^malarin guncel gundemini olu^turmaktadir. Bu fali^ma, Rusya tarihinde Sovyet doneminin devlet politikasi, ulusal mevzuat ve uygulama pratigindeki gozlemler ortaya konulmak suretiyle kadin haklari ve kadin erkek e^itliginin saglanmasi konularinda tarihsel deneyimine odaklanmaktadir. £alijmaya, 1917 Ekim Devrimi'ne kadar Rus toplumunda cinsiyet duzeni ve kadinlarin statusu ile birlikte XIX. yuzyilin ikinci yarisinda ve XX. yuzyilin ba^larinda ulusal kadin hareketinin olu^umu ve geli^imi hakkinda genel bir bakij sunularak girij yapilmaktadir. Ardindan Sovyetler Birligi'nin toplumsal cinsiyet politikalari, yasal duzenlemeleri ve uygulamalari ayri ayri tarihsel a^amalara ayrilmaktadir. Birinci a^ama, 1917'nin sonundan 1920'lerin sonuna kadar devam eden sureci olu^turmaktadir. ilk a^ama, 1917 Ekim Devrimi ile Sovyet toplumsal cinsiyet duzeninin kurulu^unu sunmaktadir. Bu donem, 1917'de iktidara sahip olan Bol^eviklerin kadin haklarina ve kadin erkek e^itligine ili^kin ilk devlet politikasi deneyimini ifermektedir. Burada Ekim Devrimi ile birlikte Sovyet devletinin yeni toplumsal cinsiyet duzenini nasil yarattigi ve bu baglamda kadin sorunlarini fozme yontemleri ele alinacaktir. 1920'lerin sonuyla birlikte 1950'lerin ortasina kadar olan ikinci a^amada, toplumsal cinsiyet duzeninin Stalin rejiminde nasil bir donujum gefirdigi tarti^ilmaktadir. Ufuncu a^ama ise 1950'lerin ortasindan 1980'lerin sonuna denk gelmektedir ve toplumsal cinsiyet sorunlarinin yeniden ele alindigi sureci kapsamaktadir. £alijma, Sovyet doneminde toplumsal cinsiyet ve siyasal rejim arasindaki ili^kiyi, toplumun bir butun olarak tutumunu ve bunlara bagli olarak kadinin statusundeki ve toplumsal cinsiyet ili^kileri alanindaki degi^imi ortaya koyacaktir. Sovyetler Birligi'nde devlet politikasi, yasal mevzuat ve uygulama pratigi perspektifinden toplumsal cinsiyet duzeninin tarihsel evrimi degerlendirilirken soz konusu donemlere ili^kin politik, yasal, iktisadi ve toplumsal hayata dair ayrintilara da yer verilecektir. Anahtar Kelimeler: Sovyetler Birligi, kadin sorunlari, kadin haklari, e^itlik, ayrimcilik,

toplumsal cinsiyet, toplumsal cinsiyet politikasi, Rus toplumsal cinsiyet duzeni.

^ ^ ^

* Bu makale yazarin Doktora tezinden uretilmijtir.

a Doktora Ogrencisi, Suleyman Demirel Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitusu, Uluslararasi ilijkiler Anabilim Dali, Isparta/Turkiye, m.ay-nur@hotmail.com

b Prof. Dr., Suleyman Demirel Universitesi, iktisadi ve idari Bilimler Fakultesi, Uluslararasi ilijkiler Bolumu, Isparta/Turkiye, timucinkodaman@sdu.edu.tr

WOMEN'S RIGHTS AND GENDER EQUALITY IN THE SOVIET UNION

Abstract

The Soviet experience sets a unique example in improving the gender equality on several counts. During the existence of the Soviet Union, the questions about the order and improvement of gender still create the current agenda of the academic studies. This study focuses on the historical experience of providing the gender equality and women's right by means of presenting the observations of government policies, national legislation and execution of the Soviet era in the history of Russia. The study starts with a general perspective about the gender order and women's status in the Russian society until the October Revolution of 1917, creation, and improvement of women's movement with in the second half of 19th century and the beginning of 20th century. Then the policies about the women's right and the gender equality, legal regulations and executions are broken into separated historical stages. The first stage includes the period from the end of 1917 to the end of 1920. This stage presents the gender order of the Soviet society with the October Revolution. This period includes Bolshevik's first government policy about women's right and the gender equality. In this phase, how the Soviet government formed the new gender with the revolution and procedures of solving women's problems will be discussed. In the second stage, which is from the end of 1920s to the mid-1950s, how the gender order transformed under the Stalin regime is discussed. The third stage involves the period from the mid-1950s to the end of 1980s. It contains the period when the gender in Soviet was worn out and the subject of gender equality was reconsidered. This study will present the relation between the gender equality and political regime, society's attitude and the changes in the status of women and gender. While evaluating the change in the idea of gender equality through the perspectives of the government policy, legal legislation and execution practice in the Soviet Union, the details related to political, legal, financial and social life will also be included.

Keywords: Soviet Union, women's issues, women's rights, equality, discrimination, gender, gender policy, Russian gender order.

Ж Ж Ж

ПРАВА ЖЕНЩИН И ГЕНДЕРНОЕ РАВЕНСТВО В СОВЕТСКОМ СОЮЗЕ

Аннотация

Советский опыт продвижения гендерного равенства во многом является уникальным ^ примером. Вопросы формирования и развития гендерного порядка общества за весь § период существования Советского Союза до сих пор составляют актуальную повестку g ^ академических исследований. Данная работа посвящена историческому опыту России § в обеспечении прав женщин, равноправия мужчин и женщин и рассматривает

|20| государственную политику, национальное законодательство и имплементационную

практику советского периода ее истории. В начале статьи представлен обзор гендерного порядка и положения женщин в российском обществе до Октябрьской революции 1917 года — становление и развитие национального женского движения во второй половине XIX — начале ХХ века. В гендерной политике Советского Союза, в формировании его правовых норм и практики применения выделяются несколько периодов. Первый период (с конца 1917 до конца 1920-х гг.) — становление советского

гендерного порядка. К этому времени относится первый опыт государственной политики большевиков, пришедших к власти в 1917 г., в отношении прав женщин и равноправия женщин и мужчин. Анализируются создание нового гендерного порядка после Октябрьской революции, и в этом контексте — методы решения Советским государством женского вопроса. Второй период (с конца 1920-х до середины 1950-х гг.) — трансформация гендерного порядка при сталинском режиме. Третий период (с середины 1950-х до конца 1980-х гг.) — процесс пересмотра гендерных вопросов. Исследование позволит выявить: изменения в гендерных отношениях, взаимосвязь гендера и политического режима, позицию общества по этой проблеме в советский период. При оценке исторической эволюции гендерного порядка с точки зрения государственной политики, законодательства и практики в Советском Союзе рассматриваются также подробности политической, правовой, экономической и социальной жизни этих периодов.

Ключевые слова: Советский Союз, женский вопрос, права женщин, равноправие, дискриминация, гендер, гендерная политика, российский гендерный порядок.

Ж Ж Ж

Giri?

Sovyetler Birligi'nin1 kurulmasina yol a^an 1917 Ekim Devrimi'ne kadar Rusya'da kadinlarin temel haklari, özgürlügü ve e^itligi afik §ekilde ihlal edilmi^tir. £arlik Rusya'da kadinlar her alanda e§it olmayan muamele ile kar§i kar^iya kalmi^tir. Rus Imparatorlugu'nun yasal mevzuati, kadinlari hukukun neredeyse her alaninda erkeklerle kiyaslandiginda e§it olmayan statüde birakmi§ ve erkegi onlar üzerinde buyurucu kilmi^tir. Devrim öncesi dönemin mevzuatina ve uygulamalarina göre kadinlar afikfa ayrimciliga ugrami§, erkekler ise önemli bir avantaja sahip olmu^tur.2 Kadinlarin toplumdaki yeri ve rolü hakkinda ataerkil gelenege dayanan fikirler, eski Rus mevzuatinda tesirini göstermi^tir. Kadinin statüsünü düzenleyen yasalar, Rusya'da ayrimciligi üreten ve kadin üzerinde baskinin nedenlerinden biri olarak, kilise hukukunun ya da dini söylemlerin dogrudan etkisi altinda kalmi^tir.3

XIX. yüzyilin ortalarinda Rusya, önemli degi^ikliklerin ger^ekle^tigi bir döneme girmi^tir. 1861'de serfligin kaldirilmasi ve beraberinde getirdigi yenilikler, toplumun ruhsal yapisinda güflü bir etkiye sahip olmu§ ve ulusal ruhun kafinilmaz §ekilde yükseli^ine e§lik etmi^tir. Serfligin kaldirilmasindan sonra uygulanan reformlar, ülkenin politik, ekonomik ve toplumsal kalkinmasina güflü bir ivme kazandirmi§ ve toplumsal dü§ünü§te önemli yenilikler getirmi^tir. Rusya'da önemli degi^ikliklerin ger^ekle^tigi bu

.0

4.

Q

N

Ö

Q 2 N

A 2 0 >

S D 2 oa

R 7, ©

1 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birligi kisaca SSCB, Sovyetler Birligi, Sovyet Rusya veya Sovyet Rusya'si olarak anilan terimler fali§manin farkli yerlerinde birbirleriyle ayni anlamda kullanilmi§tir.

2 Bu durum, geleneksel anlayija dayanan Rus aile hukukuna daha fazla yansimijtir. Ekim Devrimi'nden önce var olan Rus mevzuatinda kadinin yasal statüsü hakkinda ayrintili bilgi ifin bkz. Sibel Özbudun, Marksizm ve Kadin, Emek, A$k, Aile (Istanbul: Tekin Yayinevi. 2015), 104-108; I. Iukina, Russkiy feminizm kak vyzov sovremennosti (SPb.: Aleteiia, 2007), 59-60; A. I. Shelenkova, "Istoriya razvitiya gendernogo ravnopraviya v Rossii," Elektronniy nauchniy zhurnal Nauka. Obshchestvo. Gosudarstvo' 9/3 (2021): 38-40; O. A. Hasbulatova i I. N. Smirnova, "Evoliutsiia zhenskogo voprosa v rossiiskom obshchestve (1900-2020)," Zhenshchina vrossiiskom obshchestve 1 (2022): 5-6.

3 N. L. Pushkareva, "Seksualnost v chastnoy zhizni russkoy zhenshchiny (X-XX vv.): vliyaniye pravoslavnogo i etakraticheskogo gendernykh poryadkov," Zhenshchina v rossiyskom obshchestve 2 (2008): 4.

donemde kadinlarinin toplumsal ve yasal statulerinin degi^meden kalmasi ise, yeni toplumsal ve ekonomik ko^ullarla feli^en bir durum ortaya fikarmi^tir.4 Aile baskisindan kafinma, egitim alma, kendi emek geliriyle ya^ama, sosyal afidan yararli yapma istegi binlerce farkli statudeki kadinlari §ehirlere fekmi^tir. Saglik afisindan son derece elveri^siz fali^ma ko^ullarina ve du§uk ucretlere ragmen kadinlarin uretim alanina katilimlari, onlarin ekonomik bagimsizligi, sosyalle^mesi, yeni bir ya§am goru^unun olu^umu, ataerkil-otoriter aile duzeninin kati baglarindan kurtulmasi afisindan giderek daha fazla onem kazanmi^tir.5 Anna N. ^abanova bu konuda 'hayatin ekonomik ko^ullarini degi^tiren serfligin foku^u, kurtulu§ faginin etkisi, yeni fikirlerin aki§i, yeni bir ya§am fagrisi, kadinin ruhunu canlandirmi§ ve onu bagimsiz kazanflara ve ozgurluk arayi^ina goturmu^tur' §eklinde ifade etmi^tir.6 Nitekim donemin mevcut atmosferi, toplumsal ya^amin ifinde kendilerini bulma §ansi elde eden kadin nufusun onemli bir kesimini etkilemi§, oz farkindaligini uyandirmi^tir. Ayni donemde cinsiyet e^itligi uzerine Batili fikirlerin yayilmasi ve gerfekle^en feminist hareketin etkileriyle birlikte e^itlik, ozgurluk ve bagimsizlik ifin aktif olarak sava^maya karar veren kadinlar, temelinde insan haklarini savunarak bu ortak hedefe ula^mak adina ulke fapinda birlik olmaya ba§lami§tir.7

Rusya'da kadin aktivizmi ifin uygun §artlar, XIX. yuzyilin ikinci yarisinda serfligin kaldirilmasi, sanayinin geli^mesi ve yeni ekonomik ili^kilerin ortaya fiktigi bir ortamda olu^maya ba§lami§tir. Ozellikle bu donemde Rus aydinlarinin kadin sorunlarina ilgi gostermeye ba^lamasi, fogunlukla erkekler ve birkaf soylu kadindan olu^an bu fevre tarafindan kadinlarin yasal ve toplumsal statuleri ve ailedeki rolleri hakkinda tarti^malar yapilmasi feminist fikirlerin hizla yayilmasini saglami^tir.8 Feminist fikirlerin Rus toplumunda populerle^mesi ve yayginla^masinda ozellikle basin kaynagi etkili bir faktor olmu^tur. Rus basini sadece Batili fikirlerin yayilmasina katkida bulunmami§, ayni zamanda kadinlarin e^itsizlik sorunu ve onun ortadan kaldirilmasi ifin mucadele yollari konusundaki anlayi^lari, kadin kimliginin gerfek degerlerini ve kadinin kendi farkindaliginin geli^imini destekleyen temalari i^leyerek feminist hareketin geli^mesinde etkili rol oynami^tir. 9

XX. yuzyilin ortalarinda ortaya fikan ulusal kadin hareketinin oncelikli hedefleri, kadinlara tum egitim ve mesleki ya^amin kapilarinin afilmasiyla ekonomik bagimsizligini kazanmasina, e§it i§ olanaklarinin ve e§it i§e e§it ucret gerekliliklerinin saglanmasina, kadin emeginin korunmasina ili^kin yasalarin getirilmesine ve toplumun muhafazakar kisminin fali^an kadinlara kar§i onyargilarinin ustesinden gelmeye yonelik olmu^tur. Burada belirtmek gerekir ki, Rusya'da kadinlarin siyasi haklar meselesi XX. yuzyilin

4 N. Gafizova, "Istoricheskii opyt vzaimodeystviia rossiiskogo i mezhdunarodnogo zhenskih dvizhenii v kontse XIX -nachale XX veka", (Dissertatsiya, Ivanovskii gosudarstvennii universitet, Ivanovo, 2000), 35-40.

5 V. I. Lenin Razvitie kapitalizma v Rossii (M.: Poli. sobr. soch. 1972), 578.

6 A. N. Shabanova, "Ocherk zhenskogo dvizheniia v Rossii." Zhenshchina v rossiyskom obshestve 4 (2008): 7.

7 Iukina, Russkiy feminizm, 63-67.

8 Rusya'da butun bu sureflerin ideolojik kaynaklari olarak Bati Avrupa dujuncesinin ve olaylarinin (Aydinlanma fikirleri ve Avrupa devrimlerinin) Rus toplumu uzerindeki etkisi altinda feminizm fikrinin doguj tarihi XVIII. yuzyil olarak gosterilmektedir. S. G. Aivazova, "ideynie istoki zhenskogo dvizheniia v Rossii," Obshestvennie nauki i sovremennost 4 (1991): 125-133.

9 I. V. Kuprina, "Feministskoye dvizheniye v Rossii vo vtoroy polovine XIX - nafhale XX vv.," (Dissertatsiya, Moskovskiy gorodskoy pedagogicheskiy universitet, Moskva, 2000), 147-148.

bailarina kadar ulusal kadin hareketinin gündeminin odaginda olmamiçtir. Kadinlarin siyasi haklarini gündeme getirememelerinin sebebi Rusya'da, nüfusun birçok katmaninin siyasal olarak haklarindan mahrum birakilmiç olmasiyla ilgili olmuçtur. Diger bir ifadeyle bu anlamda kadinlar toplumsal olarak 'erkeklerle eçit' durumdaydi.10 Ayrica Rusya'da feminist harekete katilan kadinlar, siyasi haklari edinme yollarinin baçta egitim ve ôzgûr meslek seçimi yoluyla mümkün olacagini dü^ünmü^tür.11 Ayrica kadinlarin egitim sorunu, onlarin profesyonel çaliçma sorunuyla yakindan iliçkili olmuçtur. Kadin emeginin kullanimi, XIX. yüzyilin 80'li yillarindan itibaren üretimin yayginlaçmasi ve iççi hareketinin yogunlaçmasiyla artmaya baçlamiçtir. Bu nedenle kadin emegine artan talep ve i^gücü piyasasinin ihtiyaçlari kadin egitiminin geliçimini gerekli kilmiçtir. Nihayet ülkede gerçekleçen reformlar ve ortaya çikan kadin hareketinin etkileriyle kamu farkindaliginin artmasi sonucunda kadinlarin egitim sorunu çôzûlmûçtûr.12

XX. yüzyilin baçlarinda egitim imkânini elde etmesiyle çaliçma alani da geniçleyen kadinlar için diger haklar ise hala sinirliydi. Yeni yüzyila dogru kadin hareketi, siyasal alanda kadinlarin konumunu degiçtirmeye ve haklarini kazanmaya odaklanmiçtir. 19051907 Birinci Rus Devrimi sirasinda gôsteriler ve grevlerde ône çikan kadinlar, bu yillarda siyasal hayata katilimlari konusundaki eçitlik mücadelesinde giriçimlerini artirmiçtir. Seçim sürecine kadinlarin katilimini saglamayan 1905 seçim düzenlemeleri, Rusya'da bir süfrajet hareketin ortaya çikmasina ve cinsiyetlerin siyasi eçitligini savunan kadin ôrgûtlerinin ortaya çikmasina yol açmiçtir.13 Bôylece kadin hareketi, kadinlarin siyasi eçitlik ve oy hakki talepleriyle daha geniç bir boyuta ulaçmiçtir. Rusya'da 1917 yilina kadar birçok bôlgeden sayisi binlere ulaçan kadini bir araya getirmeyi baçaran bir ulusal kadin hareketi geliçmiçtir.14

Rus feminizminin yûkseliçiyle birlikte kadinlar toplumsal yaçama aktif katilmaya baçlamiç ve toplumdaki rolü ciddi ôlçûde degiçmiçtir.15 1916 yilinda ekmek ve un kitliginin, yüksek fiyatlarin, toplumsal adaletsizliklerin ve eçitsizliklerin varligini gôsterdigi Çarlik Rusya'da bariç ve ekmek için protesto eylemlerine katilan kadinlar Rusya'daki devrim için ilk giriçime geçenler olmuçtur. Kadinlarin baçlattiklari kûçûk çapli eylemler erkeklerin de katilimiyla büyük bir hareket halini almiçtir. Birinci Dünya Savaçi'ndan ônce toplumda neredeyse yok sayilan kadinlar savaçin kayiplariyla Rusya'yi ayakta tutmayi bagaran esas demografik gûç olmuçtur. Ekim Devrimi'nin gerçekleçmesine ônayak olan §ubat Devrimi, kadinlarin ôrgûtlenmeleriyle

10 A. V. Petrov i Yu. V. Kokoreva, "Vozniknoveniye zhenskogo obshchestvenno-politicheskogo dvizheniya v Rossii i yego rol' v stanovlenii pravovogo statusa zhenshchin v dorevolyutsionnyy period," Vestnik Nizhegorodskogo universiteta im. NILobachevskogo 3 (2008): 216.

11 Rusya'da kadin hareketinin oluçumunun ilk yillarinda kadinlar, oy hakki için savaçim veren Bati'daki hareketin aksine, daha çok kadinlarin sosyal ve ekonomik haklari mücadelesine odaklanmiçtir. Bu baglamda Rus feminizminin ayirt edici ôzellikleri hakkinda bkz. N. L. Pushkareva, 'U istokov russkogo feminizma: skhodstva i otlichiya Rossii i Zapada,' Ros. zhenshchiny iyevrop. kultura (2001): 79-84; N. L. Pushkareva i I. M. Pushkareva, "Dva veka zhenskogo dvizheniya v Rossii i yego sovremennoye sostoyaniye," Zhenshchina v rossiyskom obshchestve 2 (2021): 18-20.

12 O. A. Hasbulatova, Opyt i traditsii zhenskogo dvizheniia v Rossii (1860-1917) (Ivanovo: Ivan. gos. un-t., 1994): 97.

13 O. A. Patrikeyeva, "Zhenskiye organizatsii Rossii nachala XX v.: bor'ba za politicheskoye ravnopraviye," Vestnik Leningradskogogosudarstvennogo universiteta im. A.S. Pushkina 3 (2013): 18-28.

14 O. A. Hasbulatova, "Zhenskoe dvizhenie v Rossii kak faktor sotsialnogo progressa (1900-1917 gg.)," Zhenshchina v rossiyskom obshchestve 2/83 (2017): 9.

15 Shelenkova, "Istoriya razvitiya," 41.

o

Q Z Ú

gerçekleçmiçtir. §ubat ve Ekim devrimleri arasinda kadinlarin grevlerde aktif çekilde yer almasi, hak ve eçitliklerinin kazanilmasinin onemli nedenlerinden biri olarak hizmet etmiçtir. Bunun kadinlar için en onemli sonuçlarindan birisi, 1917 yilinda Geçici hükümetin karariyla 20 yaç üstü kadinlara seçimlerde oy hakkinin taninmasi olmuçtur. Boylece kadinlar, 12 yillik mücadelenin sonunda siyasal eçitlik elde etmeyi baçarmiçtir. Bu baglamda Rusya, kadinlara erkeklerle eçit koçullarda eçit oy hakki taniyan dünyadaki ilk ülkelerden birisi olmuçtur.16 Sonrasinda kadinlar bunun, yaçamin diger alanlarinda gerçek eçitlige ulaçmak için yeterli olmadigini anlamiç ve çaliçma hakki, serbest dolaçim hakki, boçanma hakki, miras hakki gibi diger birçok haklarini elde etmek için mücadelelerine devam etmiçtir.

Sovyetler Birligi'nin kuruluçunun ilk yillarindan kadinlarin statüsü meselesinin çozûmlenmesinde kadinlarin sürdürdükleri bu seferberligin ve orgütlenmelerin ciddi etkisi gorülmü^tür. Nitekim kadinlarin devrimci harekete aktif katilimi ve haklari için mücadeleleri, Bolçeviklerin kadin hareketine ilgisini çekmeyi baçarmiçtir.17 Kadin hareketi, hem devrim oncesi hak, eçitlik ve ozgürlük arayiçinda olan kadinlarin kurtuluçunda hem de devrim sirasinda ve sonrasinda yeni rejimin kuruluçunda onemli rol oynamiçtir. Ekim 1917'de iktidara sahip olan Bolçevikler, kadin hareketinin rolünü ve ideolojik temellerini dikkate alarak ilk yasama eylemlerinde kadinlarin ve erkeklerin eçitligini ilan etmiçtir. Kadinlar tarafindan haklari için dile getirilen oneriler ve talepler, devrimle birlikte ideolojik destekle buluçmuç ve uygulama amaciyla hizli bir çekilde Sovyet iktidarinin devlet eylemine çevrilmiçtir.

1917'nin devrimci olaylari, yalnizca devlet sisteminin degiçmesi degil, ayni zamanda insanlik tarihinde yeni deneyimlerin baçlangici anlamina gelmiçtir. 1917 Devrimi ile birlikte ülkede yapilan donü^ümler neredeyse toplumun tüm alanlarini etkilemiç ve bu, yeni toplumsal cinsiyet düzeninin ortaya çikmasinda ve geliçmesinde de kendini gostermiçtir. Sovyet iktidarinin çafaginda, sosyalist yeni toplum yapisina ve taleplerine uygun toplumsal bir devrime dogru yola çikan Bolçevikler, cinsiyetine bakilmaksizin tüm insanlarin eçitligine dayanan yeni toplumsal cinsiyet düzeninin inçasina baçlamiçtir. Yeni toplumsal cinsiyet düzeni baglaminda ozgür Sovyet kadini yaratma politikasi, bir dizi politik kampanya ve normatif eylemlerle ortaya konulmuçtur. Daha sonra bu politika, kadinlarin üretime kitlesel katilimi ve siyasal hayata teçvik edilmesi, komünist egitim, ailenin devlet düzenlemesi, evin toplumsallaçmasi, kadinlik ve erkekligi yorumlayan resmi soylemlerin oluçumu ve degiçimleri çerçevesinde gerçekleçtirilmiçtir.18

Sovyetler Birligi toplumsal yaçamin her alaninda kadinlarin eçitligi ve ozgûrleçmesi

16 Kadin hareketinin siyasi haklar elde etme mücadelesi hakkinda bkz. Petrov i Kokoreva, "Vozniknoveniye zhenskogo," 213-219. Kadin ve erkeklerin eçit derecede siyasi haklarini anayasal düzeyde güvence altina alan belge ise 1918 Anayasasi olmuçtur. S. V. Voroshilova, "Razvitie konstitutsionnoy idei ravenstva polov v Rossii XX veka," VestnikSaratovskoygosudarstvennoy yuridicheskoy akademii 2/109 (2016): 27-28.

17 I. V. Alferova, 'Zhenskiy vopros' v teorii ipraktike bolshevizma (Bryansk: Kursiv, 2011): 332-333.

18 Ye. A. Zdravomyslova i A. A. Temkina, Rossiyskiy gendernyy poryadok: sotsiologicheskiy podkhod (SPb: Izdatelstvo evropeyskogo universiteta v Sankt-Peterburge, 2007): 96; Ayrica bkz. N. L. Pushkareva, "Gendernaya sistema Sovetskoy Rossii i sudby rossiyanok," Novoe literaturnoe obozreniye 117/5 (2012): 8-23; O. A. Hasbulatova, Rossiyskaya gendernaya politika vXXstoletii: mify i realii (Ivanovo: Ivanovsk. gos. un-t, 2005), 98.

yolunda öncü devletlerden olmayi baçarmiç ve uluslararasi arenada kadinlarin statüsü meselesi gündeminin yaratilmasinda, uluslararasi toplumsal cinsiyet eçitligi standartlarinin geliçtirilmesinde etken rol oynamiçtir. Bu baglamda toplumsal cinsiyet eçitliginin geliçtirilmesinde Sovyet deneyimi, akademik alanda araçtirma konusu olmaya devam etmektedir. Bu çaliçmada, Sovyet Rusya'nin kuruluç ve iktidarin siyasi sürecinde, toplum ve devletin dönü^üm açamalarinda, toplumsal cinsiyet düzeninin özellikleri ve devletin toplumsal cinsiyet politikasinin ana egilimleri, yasal düzenlemeleri ve bunlarin pratik yaçama dönü^türülmesiyle ilgili tarihsel deneyimi ûç açamaya ayrilarak degerlendirilmiçtir. Burada ana amaç, Sovyet tarihi boyunca birbirini izleyen toplumsal cinsiyet düzenin özelliklerini, iktidarin toplumsal cinsiyet politikasinin egilimlerini, toplumun tutumunun ve bunlara bagli olarak kadinin statüsünde meydana gelen degiçikliklerin tarihini incelemek ve analiz etmektir.

1) Birinci Dönem: Ekim Devrimiyle Sovyet Cinsiyet Düzeninin Kurulmasi

Sovyet sisteminin kuruluçu ile iktidar politikalarinin baçinda, Çarlik döneminden kalma eski kaliplaçmiç toplumsal cinsiyet dü^üncelerinin ve yasal uygulamalarinin ortadan kaldirilmasi meselesi durmuçtur. Bu baglamda Ekim Devrimi'nden hemen sonra Sovyet iktidari, kadinlara eçit yasal haklarin ve toplumun her alanina katilimin saglanmasi ve bir an önce pratik yaçama yansimasi için yola çikmiçtir. Devletin cinsiyet politikasi devrimci degiçim ve dönü^ümün önemli bir parçasi olmuçtur.19 Ekim 1917'de iktidara gelen Bolçevikler, Sosyalist bir toplum-devlet inça etme hedefleri dogrultusunda toplumsal cinsiyet düzeninde reformlar yapmaya baçlamiçtir. Bunun temel sebebi, dönemin ana siyasi görevlerinin (okuryazarligin ve içsizligin ortadan kaldirilmasi, tarimi kollektifleçtirmek ve ülkeyi sanayileçtirmek gibi) toplumsal sorunlarin çözümüyle yakindan iliçkili olduguna olan inanç olmuçtur. Toplumun karçi karçiya kaldigi sorunlarin çözümünün ise nüfusun en geniç kesimini oluçturan kadinlarin kurtuluçu olmadan mümkün olmayacagi dü^ünülmü^tür. Sosyalist rejimin hayatta kalmasi ve sürdürülebilirligi için buna ihtiyaç oldugunu öne süren Bolçevikler, kadina iliçkin komünizm altinda uygulanacak özgürle^tirici ve eçitlikçi politikalari dört kategoride siniflandirmiçtir. Bunlar kadina yönelik yasal haklari saglamak, kadinlari ekonomik bagimsizligina götürmek, ataerkil aile kurumunu kademeli olarak ortadan kaldirmak ve son olarak hane içindeki çogu sorumluluklarindan kadini kurtarmak olmuçtur.20

Buradan hareketle, kadinlarin statüsü konusundaki meselenin çözümü öncelikli olarak Rus mevzuatinin düzenlenmesi gerekliligiyle baglantili olmuçtur. Çünkü her iki cinsiyetten de tüm vatandaçlar yasa önünde eçit sayilmaliydi. Dolayisiyla kadin haklarini erkeklerle eçit hale getirmek için önemli normatif yollar geliçtirmek gerekiyordu. Bu, Sovyet iktidarinin aile, nüfus, saglik ve cinselligin denetimi, yaygin egitimin örgütlenmesi, istihdam, yerleçim gibi bir dizi politika alanina nüfuz etmesi anlamina geliyordu. Bu

19 S. G. Aivazova, Gendernoe ravenstvo v kontekste prav cheloveka (M.: Eslan. 2001), 37; Ye. A. Zdravomyslova i A. A. Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniye gendera v sovetskom obshchestve," Zhurnal issledovaniy sotsialnoy politiki, Tom 1, 3/4 (2003): 308.

20 Left Voice, "No One is Handed Freedom on a Silver Platter': Women and the Russian Revolution," (2017), Erijim tarihi: 19.07.2021, https://www.leftvoice.org/no-one-is-handed-freedom-on-a-silver-platter-women-and-the-russian-revolution/

sùrecin en baçinda ise toplumun temel yapi taçi olan aile kurumunun, aile iliçkilerinin evrimselleçmesi ve eski aile yapisinin tùm kalintilarindan kurtulmak gerekiyordu. Devletin aile politikasinin ideolojisi, Marksizm ve Sosyal Demokrasi klasikleri tarafindan ortaya konulan temellere dayaniyordu. Bu baglamda cinsiyetler arasindaki yeni serbest iliçki biçimlerinin sosyalist bir toplumda kurulacagi ve bunun sonucu olarak eski (burjuva] aile tùrùnùn ortadan kalkacagi dùçùnùlùyordu. Bu ideolojinin uygulanmasi devletin, nikah, boçanma, ebeveynlik, cinsellik, kùrtaj ve ùremeye yardimci teknolojiler, hastalik ve saglik gibi insanlarin ozel olan alanlarina da mùdahalesi demekti.21

Ayrica Sovyet iktidarinin konu ile ilgili çabasi yasama faaliyeti ile sinirli kalmayacak, yasal dùzenlemelerin pratik yaçama donùçtùrùlmesi için de çaba sarf etmesi gerekecekti. Fakat Sovyet topraklarindaki kadinlar, toplumsal statùleri, dini inançlari, etnik kokenleri, hayat deneyimleri bakimindan farkliydilar. Bu sebeple yeni rejimin yasal reformlariyla kadina taninacak haklarin gùndelik yaçamin akiçina tercùme edilebilmesi için yùzyillar boyunca kadina yùklenen toplumsal statùnùn ve geleneksel ahlak anlayiçinin, kadinin ekonomik durumunun, kùltùrel ve tarihsel sùrecin etkisinin de dikkate alinmasi gerekiyordu. Kadinlara eçitlik veren yasal dùzenlemelerin tepeden dayatmayla degil, Sovyetlerde yaçayan bùyùk toplumsal yapi içerisindeki kendince ayriçan halklar arasinda etnik, siyasi ve kùltùrel iliçkiler dikkate alinarak, kamuoyunun onayi tabandan baçlayarak kademeli olarak kazanilmaliydi.22 Yasal reformlarin yaratacagi bilinçlenme bile uluslarin ve onlarin kadinlari ùzerinde olumlu etkiye sahip olacakti. Lenin'in ùzerinde durdugu gibi 'kanun onùnde beraberlik henùz gerçek hayatta beraberlik demek degildi'. Onun fikrince, bu eçitligin aile dahil olmak ùzere toplumda saglanmasini baçarmak çok daha zordu.23 Sovyet iktidarinin bu degiçimi halklar ùzerinde ekonomik, sosyal, kùltùrel ve yasal uygunluk çerçevesinde denemeye çaliçtigi, bu sùrecin bazen baski yoluyla bazen de gonùllùlùk çerçevesinde gerçekleçtigi bilinmektedir. Çùnkù kadinin toplumdaki rolùnùn degiçmesini isteyen ve istemeyen, geleneksel ataerkil kùltùrùn sùrmesini destekleyen ve desteklemeyenler bulunuyordu.24

Sovyet iktidarinin ilk yasal uygulamalar çerçevesinde yaptigi reformlar sayesinde aile alaninda kadin ve erkek eçitliginin saglanmasi baglaminda donemin birçok onemli ve benzersiz dùzenlemeleri yapilmiçtir. Sovyet iktidarinin ilk yillarinda kabul edilen dùzenlemelerle aile alaninda kadin erkek arasinda, evlilik iliçkilerinde nikâh, boçanma ve çocuklarin bakimi konusunda iki tarafa da eçit hak ve sorumluluklar getirilmiçtir. Bolçevikler hemen evlilik, boçanma, kùrtaj, mùlkiyet ve evlilik diçi dogan çocuklarin

21 Zdravomyslova i Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniye," 305; Martine Mespoulet, "Women in Soviet society," CEFRES (2006): 1.

22 Sharon Smith, Kadinlar ve Sosyalizm Kadinlari Kurtulu^u Üzerine Denemeler. fev. Etkin Bilen Eratalay (Istanbul: Yordam Kitap, 2012), 145.

23 R. S. Mirzazada, Gender: Camiyyat. Insan hüququ. Siyasat (falsa/!, tarixi va siyasi-hüquqi istiqamatlar) (Baki: Adiloglu, 2003), 228.

24 Örnegin, bu gün Özbekistan ve Tacikistan olarak isimlendirilen bölgelerde kadinlar pefeli ve eve hapsedilmij durumdayken Türkmenistan ve diger Orta Asya toplumlarinda ise kadinlar pefesizdi ve toplumdan izole edilmemijti. Bu toplumlarda kadinlarin ejitligi adina 'töre suflarini' yasaklamak veya müslüman kadinlar arasinda falijma yürütmek tepkiyle karjilanabiliyordu. Tarihi animsamak gerekir ki, müslüman kadinlarin türbanlarini fikarma törenlerinden sonra fok sayida kadin kocalari ve erkek kardejleri tarafindan öldürülmüjtür. Bajka bir örnek vermek gerekirse, Türkmenistan'da 'bajlik parasi' verilmesi gelenegi sosyal yapinin temelinde yer aliyordu ve nitekim bu törenin Stalin döneminde yasadiji ilan edilmesi kolay olmamijtir. Smith, Kadinlar ve Sosyalizm, 146-147.

eçitligine iliçkin ilerici yasalari onaylamiçtir.25 18 Aralik 1917'de 'Medeni Durum, Evlilik ve Çocuklar Hakkinda Kararname'26 ve 19 Aralik 1917'de 'Evliligin Sona Ermesi Üzerine (Boçanma Kararnamesi) Kararname27 kabul edilmiçtir. Özellikle Boçanma Kararnamesi'nin kabul edilmesiyle boçanma prosedürü laik ve eriçilebilir hale gelmiçtir. Boçanma içlemleri kiliseden yerel mahkemelerin yargi yetkisine devredilmiçtir.28 Demografik önemi nedeniyle acil olarak ilk ay içinde yasallaçan bu Kararnameler, A.M. Kollontay29 tarafindan taslagi hazirlanan aile hukuku düzenlemesinin temelini oluçturmuçtur.30

Bu düzenlemelerin hemen ardindan 1918'de kadin eçitligi yasasi olarak adlandirilan 'Medeni Durum, Evlilik, Aile ve Vesayet Yasasi' çikarilmiçtir.31 Evlilige ve aileye iliçkin ilk Sovyet yasasi, dünyanin en devrimci düzenlemesi olarak kabul edilmiçtir.32 4 bölüm ve 246 maddeden oluçan 1918 tarihli yasa ile kadinlara medeni hak ve özgürlükler verilmiç ve kadinlar yasa önünde erkeklerle eçit hale getirilmiçtir. Kadinlarin menfaatlerini savunan, demokratik ve ilerici olarak görülen bu yasa, Rusya Imparatorlugu'ndaki evlilik ve aile mevzuatindaki boçluklari doldurmuç, bir kadinin aile içindeki konumunu geliçtirmiç ve her iki eçin haklarini eçit tutmuçtur.33 1918 Yasasi devrim öncesi yasalardan farkli olarak kadin ve erkegin haklarini eçitlemiçtir. Bu yasayla nikâhin gönüllülük ilkesine dayanmasi saglanmiç, çok eçliligin ve dini nikâhin yasaklanmasi, din adamlarinin dini nikâh te^ebbüslerinin ve çeriat nikâhlarinin yasal cezalandirilmasi gibi önlemler alinmiçtir. Evlilik içinde eçlerin istedikleri tarafin soyadini alabilmesi veya kendi soyadiyla birlikte çift soyadi kullanabilmesi mümkün olmuçtur. Bunlarla birlikte bu yasa, evlenmenin temel koçulu olarak kadinlara daha dü^ük yaç çarti getirmiçtir. Yasa ile nikâh yaçi kadin için 16, erkek için 18 olarak belirlenmiçtir. Yeni düzenlemeyle boçanma süreci kolaylaçtirilmiçtir. Boçanma durumunda karçilikli rizayla, eçlerden birinin baçvurusu yeterli sayilmiçtir. Kadin ve erkek diledigi sayida kendi özgür iradesiyle evlilik (68. maddeye göre kayitli evliligi bulunanlar evlenemez) ve boçanma gerçekleçtirebilecekti. Fakat örnegin birisi sik araliklarla evlilik gerçekleçtiriyorsa, bu durum baçkalarini baçtan çikarma suçu ve evliliklerin kötü niyetle yapildigi söz konusu

25 V. Z. Goldman, Zhenshchiny u prokhodnoy. Gendernie otnosheniya v sovetskoy industrii (1917-1937gg.). Per. V. Yu. Lobovskoy (M.: ROSSPEN, 2010), 48.

26 "Dekret o grajdanskom brake, o detyah i o vedenii knig aktov sostoyaniya." Sobr. uzakoneniy i rasporyajeniy pravitelstva za 1917-1918gg. (M.: Upravlenie delami Sovnarkoma SSSR, 1942): 161-163.

27 "Dekret o rastorjenii braka," Sobr. uzakoneniy i rasporyajeniy pravitelstva za 1917-1918 gg. (M.: Upravlenie delami Sovnarkoma SSSR, 1942): 150-151.

28 M. Rabzhaeva, 'Istoriko-sotsialnyi analiz semeinoi politiki v Rossii XX veka,' Sotsiologicheskie issledovaniya 6 (2004): 91.

29 A. M. Kollontay, Rusya'da Marksist egilimin feminist düjüncesinin kurucusu sayilmaktadir. Kürtajin, bojanmanin, dogum kontrolünün yasallajtirilmasina kadar bir dizi Sovyet yasalarinin fikarilmasi büyük ölfüde Kollontay tarafindan saglanmijtir. Annelik ve focuklugun devlet korumasi ilkelerini tejvik etmijtir. Ayni zamanda uluslararasi kadin hareketinin aktif bir üyesi olmujtur. T. E. Osipovich, "Kommunizm, feminizm, osvobozhdeniye zhenshchin i Aleksandra Kollontay," Obshchestvennyye nauki i sovremennost 1 (1993): 174-186.

30 Ayrintili bilgi ifin bkz. Pushkareva, "Gendernaya sistema," 8-23.

31 "Kodeks zakonov ob aktakh grazhdanskogo sostoyaniya, brachnom, semeynom i opekunskom prave ot 16 sentyabrya 1918 goda." Sobraniye uzakoneniy RSFSR (76-77, st. 818, 1918).

32 Osipovich, "Kommunizm, feminizm," 182.

33 Ya. L. Salogub, i V. V. Frolov, "Kodeks zakonov ob aktakh grazhdanskogo sostoyaniya, brachnom, semeynom i opekunskom prave 1918 g. kak etap bolshevistskogo eksperimenta v pravovom regulirovanii semeyno-brachnikh otnosheniy. Istoriografiya. Istofhniki," Vestnik Volzhskogo universiteta imeni V.N. Tatishcheva 4, Tom 2 (2017): 5-17.

ise dava afilabilecek ve bazi sinirlamalar getirilebilecekti.34 Ayrica yasa, megru ve gayri megru focuklarin statüsünü de egitlemigtir. Yasanin 135. maddesiyle, ebeveyn kayitlarinin bulunmamasi, yanlig veya eksik olmasi durumunda, ilgilenen bireylere adli prosedürle analik ve babalik ispat etme hakki verilmigtir. Yerel halk mahkemesi yetkisi altinda gerfeklegtirilen yargilama sonucunda ebeveynligin (babaligin tespiti] belgelendirilmesiyle baba, hamilelik, dogum ve bakim sürecine iligkin harcamalara katilimla yükümlendirilmigtir (madde 143].

Sekiz yil yürürlükte kalan yasanin ardindan 19 Kasim 1926 tarihli Evlilik, Aile ve Vesayet Kanunu kabul edilmigtir.35 Yasa ifinde yer alan hükümlere bakildiginda kadinlarin menfaatlerini savundugu görülmektedir.36 Ayrica agagida yer verilecek olan 1918 ve 1924 SSCB Anayasasinda cinsiyet temelinde insanin toplumdaki konumu, cinsiyetler arasindaki iligkileri belirleyen fikirler, devlet ile birey arasindaki iligkilere yönelik ilkelere yer verilmediginden,37 bu yasal bogluk yeni kanunla doldurulmugtur. Aile hukuku alaninda yukaridaki hükümlerin tümü, 1926'da kabul edilen bu yasayla pekigtirilmigtir.38 1 9 2 6 tarihli yasayla ilk kez evlilik yagi ile ilgili olarak kadinin haklari erkegin haklariyla egitligini saglamigtir ve evlenenler ifin tek bir evlilik yagi 18 olarak belirlenmigtir. Resmi nikahli ve nikahsiz birliktelikler yasalar önünde egit haklara sahip olmug, focuklar üzerinde egit annelik ve babalik haklari taninmigtir.39 Ayrica bekar bir annenin focugunun evli ebeveynlerin focuklariyla ayni haklara sahip olmasi saglanmigtir.40 Genf Sovyet rejiminin haklar konusundaki ilk kararlarindan birisi de evlilik ifinde ve diginda dogan focuklarin egitliginin saglanmasi olmugtur. Sik olmamakla birlikte bazi durumlarda kargilagilan evliliklerin yerini alabilen birlikte yagamin yasal evlilikle egit görülmesi sayesinde evlilik digi dogum sorunu da ortadan kaldirilmigtir.41 Bu gekilde gayri megru focuk kategorisi yasadan fikarilmig ve gayri megru anneye yönelik tutum degigtirilmigtir.42 Evlilik digi olan focugun babalik kaydi, kanita gerek duyulmadan annenin yazili bagvurusuyla alinmasi mümkün olmugtur. Sözde babaya, annenin bu eylemine bir yil ifinde mahkemeye itiraz etme firsati sunulmug, bu nedenle annelik hakkinin varsayimi yasa tarafindan garanti edilmigtir.43

Bu agamada belirtmek gerekir ki, Sovyet Rusya'da boganma prosedürlerini basitlegtiren yeni yasal düzenlemelerle birlikte boganma sayisinda ilk yillarda ciddi bir yükselme görülmügtür. Fakat daha öncesindeki yasal düzenlemelerin ve kötü yagam gartlarinin verdigi psikolojik etkinin zamanla kaybolmasiyla bu ilk agiri boganma durumu

.0 4.

Q _

Z

u 34 A. Newsholme ve J. A. Kingsbury, Kizil Tip - Sovyet Rusya'da Toplumsalla$tmlmi$ Saglik. fev. Selfuk Görmez,

^ ™ (Istanbul: Yazilama Yayinlari, 2015), 137.

3 n ® 35 "Kodeksa zakonov o brake, semye opeke: Postanovlenie VTSIK ot 19.11.1926," Sobraniye uzakonenü RSFSR (82, st.

oil-:® 612 (1926).

|28| 36 Pushkareva, "Gendernaya sistema," 8-23.

37 L. Zavadskaya, Gendernaya ekspertiza rossiyskogo zakonodatelstva (M.: BEK, 2001), 17-20.

38 Yu. V. Gradskova, "Gendernaya ideologiya v Sovetskoy Rossii," v kn.: Vvedenie vgendernie issledovaniya, pod obsh. red. I. V. Kostikova, (M.: Aspekt Press, 2005), 94.

39 Süheyla Kadioglu, 20. Yüzyil ve Kadin, Bati Ülkelerinde Kadin Hareketleri (Istanbul: Gri Yayinevi. 2005], 297.

40 Özbudun, Marksizm ve Kadin, 109.

41 Newsholme ve Kingsbury, Kizil Tip, 142.

42 Zdravomyslova i Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniye," 306.

43 N. L. Pushkareva i O. E. Kazmina, "Brak v sovetskoy i postsovetskoy Rossii," v kn.: Semeynyye uzy. Modeli dlya sborki, pod red. S.A. Ushakina (M.: Novoye literaturnoe obozreniye, 2004), 185-219.

kisa sürede zayiflamijtir. Sovyetler'de ortaya fikan toplumsal özgürlük deneyiminin yayginlajmasinin nispeten daha az yanlij uygulamalari hayata gefirilmijtir. Bojanmalar sadece gerektigi durumlarda gerfeklejmeye bajlamijtir. 44

Devrimden hemen sonra iktidarin gündeminde öncelikli meselelerden birisi de dogum kontrolü konusu olmujtur. Ülkenin ekonomisindeki bozulma, düzenli evlilik hayatinin sürdürülmesini zorlajtirdigi gibi artan sayida evsiz focuk sorununu da gündeme getirmijtir. Dogum kontrol haplari ve kürtaj henüz ülkede yasallajtirilmadigindan istenmeyen hamilelikten kurtulmanin yolu yasal olmayan ve sagliksiz kojullarda gerfeklejtirilmekteydi. Kürtaji yapan doktor ve anneye cezai sorumluluk getiren 1903 tarihli Ceza Kanunu, fok sayida kadinin hayatini kaybetmesine veya sakat kalmasina yol afiyordu.45 Kürtajlarin yasallajtirilmasindan yana olan toplumun ve iktidarin sefimi nihayet kadinlarin sagliginin lehine olmujtur. Bu baglamda, 1920'de Sovyet Rusya'sinda devlet hastanelerinde ücretsiz kürtaj hakki yasal olarak düzenlenmijtir. Bu yasama eylemi, kadinlarin üreme haklarini onaylamada önemli bir adim olmujtur. Ayni zamanda bu, Avrupa tarihinde yapilan ilk yasallajtirma uygulamasi oldugundan önem tajimaktadir.46 Burada Sovyet iktidarinin amaci, kadinlarin cinsel ve ailevi kurtulujlarinin karjisindaki son engeli de ortadan kaldirmak olmujtur.47

Öte yandan kadinlarin devlet hastanelerinde ücretsiz kürtaj yaptirabilmelerine olanak saglayan yasayla birlikte hastanede kürtaj yaptirmak isteyenlerin sayisi gittikfe artmij ve bu durum kürtajin neredeyse 'salgin' karakterine dönüjtügü yönünde tartijmalara neden olmujtur. Kürtaj yaptirmak isteyenlerin sayisini düzenlemek ifin 1923 yilinda fejitli uzmanlardan olujan bir dogum kontrol komisyonu kurulmujtur.48 Bir kamu saglik kurumunda kürtaj yapabilmek ifin kadinlarin mali, saglik durumlarini ve sosyal statülerini degerlendiren ve uygun izinleri veren komisyona bajvurmalari gerekli kilinmijtir.49 Hastaneler, dogumevleri ve kadin danijma kliniklerince gebeligi önleme araflari hakkinda sürekli bilgilendirmeler yapilmij ve bu yöntemlere ulajim saglanmijtir.50 1 9 2 6 yilinda, ilk kez hamile kalan ya da alti aydan kisa bir süre önce bu ameliyati gefiren kadinlar ifin kürtajlar tamamen yasaklanmijtir.51

Sovyetler Birligi'nin kurulujunun hemen bajinda kadinlara ilijkin politikalar ferfevesinde hayata gefirilen uygulamalardan bir digeri gebelik, dogum ve dogum sonrasi anne ve focuk sagligi ve falijma alanlarinda bütünsel saglik hizmetinin sunulmasi ve iyilejtirilmesi olmujtur. 1918'de kabul edilen ve dört yil sonra 9 Kasim 1922 tarihinde yenilenen Ij Kanunu, kadinlarin falijma sürelerini düzenlemijtir.52 18 yajin altindaki

44 Newsholme ve Kingsbury, Kizil Tip, 138.

45 A. A. Savchuk, "Byla li seksualnaya revolyutsiya v Rossii v 1920-e gg.? K postanovke problemy," Istoriya povsednevnosti 3/5 (2017): 28 -30; Rabzhaeva, "Istoriko-sotsialnyi," 95.

46 Rabzhaeva, "Istoriko-sotsialnyi," 92.

47 Gradskova, "Gendernaya ideologiya," 94.

48 Savchuk, "Byla li seksualnaya," 28.

49 Zdravomyslova i Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniye," 306-307.

50 Milyausha Rizvanova, "Sovyet Sonrasi Orta Asya'da Kadin: Imaj ve Gerfeklik" (Yayinlanmamij Yüksek Lisans Tezi, Istanbul Üniversitesi, 2012), 9.

51 Rabzhaeva, "Istoriko-sotsialnyi", 92.

52 "Kodeksa zakonov o trude R.S.F.S.R. izd. 1922 g.: Postanovleniye VTSIK ot 09.11.1922," Sobraniye uzakonenii RSFSR (70, st. 903, 1922).

kadinlar ifin fazla mesai yapilmasi, gece faligmalari, özellikle agir ve sagliksiz üretim ve yeralti iglerinde faligtirilmasi yasaklanmigtir. Hamile ve emziren kadinlar yasa tarafindan korunmaya alinmigtir.53 Hamile kadinlarin, süt veren annelerin gece vardiyasi olan iglerde faligmalarinin, ig saatinden fazla mesai yapmalarinin, bayram ve tatil günlerinde faligtirilmalarinin ve ig gezileri yapmalarinin kargisi alinmigtir (madde 133]. £aligma hayatina geri dönen anneye bebeginin beslenme gereksinimini kargilamasi ifin ücretini kaybetmeden süt izni verilmigtir (madde 134].

Ilk dönem toplumun siyasi yagaminda kadinlarin katilimina gerfek bir ihtiyaf duyulmug ve bu, siyasi sistemin modernizasyonunda önemli bir görev olarak görülmügtür. Kadinlarin tüm güf yapilarinda temsil edilmesi, Sovyet iktidari ifin gerekli bir unsur olmugtur.54 Devletin toplumsal cinsiyet politikasinda öncü hedeflerden olan kadinlar ve erkekler ifin egit politik haklarin saglanmasi 10 Temmuz 1918 tarihli ilk Sovyet Anayasa'nin 64. maddesinde yer almigtir.55 Fakat kadinlara yasal olarak siyasi hak taninmasina ragmen Bolgevik Parti önderligi, kadinlara verilen bu haklarini derhal erkeklerin sahip olabilecegi ölfüde kullanabileceklerini dügünmemigtir. Güf iligkilerinin hakim oldugu siyasal yagamda hükümetin stratejisi 'sinirli ve kontrollü katilim' olmugtur. Birinci Sovyetler Kongresi'nin milletvekilleri arasinda sadece 77 (%3,5] kadin bulunmugtur. Burada belirtmek gerekir ki Sovyet tarihi boyunca parti ve hükümetin önde gelen organlarinda kadinlarin yoklugu gözlenmigtir. Kadinlarin Komünist Parti ve Yüksek Sovyetler'deki temsilinin orani %30'lari gefememigtir. Devrimden sonraki ilk on yilda, kadinlari kamusal hayata fekmek ve siyasi faaliyetlere katilimlari sorunu üzerinde faligmalar yürütüldügü de belirtilmelidir.56 Bolgeviklere göre kadinlarin devrimden sonraki ilk yillarda siyasal alanda azinlik olugturmasinin nedeni, siyasal egitim düzeyleri ve siyasi katilim deneyimsizliklerinden kaynaklaniyordu. Nitekim 1926 yilina bakildiginda kadinlar igfi sinifinin %20'sinden azini temsil ediyordu ancak tüm okuma yazma bilmeyenlerin %75'ini olugturuyordu.57 Oysa 30'lu yillara dogru üniversitelerdeki ve teknik yüksekokullardaki kiz ögrenci sayisindaki artig, kadinlarin statüsünün, egitim ve niteliklerinin iyilegtirilmesinin ve kültürel seviyelerinin artmasinin göstergesiydi.58 Ancak 1984 yilina gelindiginde bile Yüksek Sovyet'deki kadin vekillerin orani sadece %33'ü olugturabilmigtir. 1988 yili oranlarina bakildigi zaman ise Komünist Parti üyelerinden sadece %29,3'ü kadinlardi.59 1989 ve 1990'da ülkede kota olmadan yapilan ilk sefimler de ülkedeki kadin sorunlarini fözme ve kadinlarin toplumdaki siyasi rolüyle ° ilgili resmi bakig afisini ve toplumun bir kadin siyasetfiye kargi tutumunu ortaya g koymugtur. Kadinlarin dügük politik aktivitesinin nedenleri olarak, kadinlara yönelik

Q ^ Z _

< O ^

g jN] cq 53 Pushkarevai Kazmina, "Brakv sovetskoy," 185-219.

oä w 54 a A. Maksimov, "Osobennosti pravovogo polozheniya zhenshchin v Sovetskoy Rossii," Vestnik Mezhdunarodnogo

|30| instituta ekonomiki iprava 2/23 (2016): 134.

55 Bkz. A. Yaman, Sovyetler Birliginden Rusya Federasyonuna - Sovyet Sosyalizminin Anayasalari (1918 -1924 -1936 -1977 -1993) (Istanbul: Dogu Kütüphanesi, 2018], 46.

56 Hasbulatova, Rossiyskaya gendernaya, 150-151; M. Glukhova, "Izmenenie polozheniya zhenshchin v politike v Rossii nafhala XX veka do nashikh dney," Noveishiye i klassicheskiye metody issledovaniya sotsialnykh izmenenii, red. E. Bogomyagkova (SPb: Skifiya-print, 2018), 23-27.

57 Pushkareva, "Gendernaya sistema," 8-23.

58 Gradskova, "Gendernaya ideologiya," 92.

59 Carol Nechemias, "Women's Participation: from Lenin to Gorbachev," in Russian Women in Politics and Society, ed. Wilma Rule, and Norma C. Noonan (Westport, Connecticut and London: Greenwood Press, 1996), 23.

ataerkil yaklaçimin izlerini surdurmesi, kadinlarin duçuk politik etkinlikleri ve orgutlenmeleri gosterilmiçtir. Siyasal faaliyetlerin çok zaman almasi, hamilelik, dogum, çocuk bakimi ve ev içleriyle ugraçan sovyet kadini için fazladan nagruzska (yuk] anlamina gelmiçtir. Bu sebeple pek çok kadinin siyaset alanini erkeklere birakmasi gerekmiçtir. Dolayisiyla yasal normlar ile hem resmi soylem arasinda hem de gunluk yaçam tecrubesi arasinda buyuk bir boçluk vardi. Bu nedenle kadin ve erkek haklarinin yasal eçitligi firsat eçitligi ile ayni olmamiçtir.60

1920'ler, kadinlarin yasal olarak ekonomik, sosyal ve politik yaçamda erkeklerle eçit haklara sahip olmasi ve aile kurumunun radikal biçimde yeniden yapilanmasiyla ilgili olarak, Sovyetlerde 'toplumsal cinsiyet devrimi' donemi olarak tarihe geçmiçtir.61 Lakin kadin sorunlarinin politik onemini kabul eden Bolçevik iktidari için yasalarin yururluge konulmasi sadece cinsiyetler arasindaki yasal eçitligin garanti edilmesi anlami taçimamiçtir. Bu eçitlik ayni zamanda kadinlarin toplumda ve ozel yaçamda var olan konumlarindan dolayi yuzleçtikleri baskidan kurtarilmasi anlamina gelmiçtir. Bu baglamda baçta kadinin ozgurleçtirilmesi için, onemli toplumsal eçitsizlik nedenlerinden olan geleneksel uygulamalarin ve ailede yaçanan bagimlilik iliçkisinin ortadan kaldirilmasina yonelik aile içi konumunun duzenlemesine gidilmiçtir. Fakat, aileye iliçkin Sovyet hukumetinin ilk eçitleme Kararnameleriyle tek baçina evlilik ve boçanma için basitleçtirilmiç prosedur veya kadinin talebi uzerine kurtaj kararinin tek baçina çozulmesi, ozel yaçamdaki cinsiyet eçitligi sorununu çozememiçtir.62 Bunun ilk temel sebebi, bahsi geçen yasalarin uygulanmasi, Rusya'nin hem toplumsal yaçamin çeçitli alanlarinin yeniden duzenlenmesi ve donuçumu hem de gundelik hayatin istikrarsizliginin surdugu, genel kulturel geri kalmiçlik ve psikolojik çaçkinlik zemininde yurutulmesiyle ilgili olmuçtur.63 1920'ler boyunca, ozellikle kirsal kesimlerde, geleneksel toplumsal cinsiyet duzeni ilgili dini uygulamalar ve ataerkil temellerde surmeye devam etmiçtir. Ote yandan devlet seferberligiyle birlikte hem kadin hem de erkek koylu çogunlugun kentlere zorunlu goçu, aile hayatinin yaçam tarzinin geleneksel ozelliklerini çehirlere taçimaya devam etmiçtir. Kentleçmiç genç nufus, yeni toplumsal cinsiyet iliçkileri biçimlerini desteklese de patriarkal izler burada da gorulmuçtur.64

Tum yenilikçi fikirlere ragmen, Sovyet gençlik ortaminda, ailenin maddi durumundan kocanin sorumlu oldugunu (erkeklerin ekmek kazanan rolunu yerine getirmeleri beklentisi] one suren ataerkil beklentiler izlerini surdurmuçtur. Bu,

60 L. T. Shineleva, "Zhenshchina i politika," v kn.: Obshchaya i prikladnaya politologiya, pod obsh. red. V. I. Zhukova i B. I. Krasnova, (M.: MGSU, 1997), 572-573.

61 1920'lerde Sovyet Rusya'da cinsel devrimin yaçanip yaçanmadigina dair farkli bakiç açilari bulunmaktadir. Bir sira araçtirmacilar, 1917 yiliyla birlikte 1920'leri Sovyet Rusya'sinda aile kurumunun donuçumu ve cinsiyet devrimi sureci olarak ifade etmektedir (S. Chuykina, "Byt neotdelim ot politiki: Ofitsialnye i neofitsialnye normy polovoy morali v sovetskom obshchestve 1930-1980-kh godov," v kn.: Vpoiskakh seksualnosti, pod red. E. Zdravomyslova i A.Temkina, (SPb.: Dmitriy Bulanin, 2002), 112). Cinsel devrimin ayirt edici bir ozelligi de kuresel sanayi devriminin bir sonucu ve bir parçasi olmasiyla ilgilidir. Bir toplumda sanayi devrimi gerçekleçmemiçse, burada toplumsal devrimden soz etmek zordur. Çunku sanayi oncesi toplumda ozellikle geleneksel ahlaki normlara ve degerlere bagli ataerkil ailenin yikimi gerçekleçmemiçtir. Bu baglamda, 1920'lerin Sovyet Tarim Rusya'sinda toplumsal cinsiyet iliçkileri alaninda meydana gelen degiçiklikler topluma tam anlamiyla nufus edememiçtir. Bkz: Savchuk, "Byla li seksualnaya," 36.

62 Gradskova, "Gendernaya ideologiya," 94.

63 Pushkareva, "Gendernaya sistema," 8-23.

64 Zdravomyslova i Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniye," 310.

o

Q Z Ù

1920'lerde özellikle kadinlar arasinda görülen yüksek içsizlik karçisinda kendisinin ve çocuklarmm geçimini saglama imkâni bulamayan kadinlarin erkeklerden bagimsizlaçmasinin gerçekleçtirilememesiyle yakindan ilgili olmuçtur.65 Üstelik 1918 yasasi, evliligin eçler arasinda ortak bir mülk yaratmasini saglamiyordu. Boçanma durumunda, kadinlar evlilikte eçin kazandigi aile mülküne sahip olma hakkina sahip degildi. Bu durum kismen de olsa, 1926 yilinda kabul edilen Evlilik, Aile ve Vesayet Kanun'unun, bagimsiz geliri bulunmayan eçlerin, aile mülklerinin bir bölümüne hak kazanmasiyla degiçmeye baçlamiçtir.66 1 9 2 0'lerde çogu kadinin eçlerine ekonomik bagimliligina yol açan bu sebeplerle birlikte, devletin maddi destek ve ebeveynlik içlevlerini üstlenmesini engelleyen ekonomik problemler, Sovyet öncesi ülkede mevcut olan ailede erkek egemenligine son vererek cinsiyet eçitsizligi ve adaletsizligini ortadan kaldirmak hedeflerini baçarisizliga ugratmiçtir.

Yukarida da deginildigi gibi Bolçevikler kadinlara taninan tüm özgürle^tirici yasalarin, kadinlarin gerçek kurtuluçunu ifade edemeyecegine inanmiçtir. Bunun sebebi, K.Marx'in 'emegin yeniden üretimi' dedigi, kadini kölele^tiren ücretsiz hane içi sorumluluklarindan (temizlik, aliçveriç, yemek yapma, çocuklarin ve yaçli ebeveynlerin bakimi gibi emek biçimleri] tam anlamiyla kurtulamamiç olmasiydi.67 Aile sorumluluklarinin dagilimindaki gerçek eçitsizlikle ilgili olarak, 1927 yilinda ulusal Pravda gazetesi, üretimde çaliçan kadinlarin gün içinde ev içi görevlerine ortalama 5 saat 12 dakika harcadigini, çaliçan bir erkegin ise ortalama olarak sadece 2 saat 8 dakika harcadigini yazmiçtir.68 Bu yüzden özellikle Kollontay'nin teorik çaliçmalariyla, aileye ve kadinlara yönelik özel bir devlet politikasi getirme ihtiyacinin sorusu gündeme getirilmiçtir. Kollontay, geleneksel aile ve aile yaçam biçimlerini terk edilmesini ve yeniden düzenlenmesini önermi^tir. Kollontay'nin iddia ettigi gibi, kadina arzu edilen siyasi, sosyal ve yasal ortamin saglanmasina yönelik devletin bir sira tedbirlerinin yani sira kadinlarin sorumluluguna birakilan ev içi iç yükünü azaltmak, kadin yaçaminin kolaylaçtirilmasi için gerekli teknolojinin oluçturulmasi ve geliçtirilmesiyle ekonomik ortami saglamak gerekiyordu. Kollontay'a göre, en azindan bir kadinin tarihi kaderinde mutfagin evlilikten ayrilmasi kilisenin devletten ayrilmasindan daha az önemli olmayan büyük bir reform anlamina geliyordu.69 Bireysel yaçamin yükünü hafifletecek kamusal yemekhanelerin oluçturulmasi, çamaçirhanelerin kurulmasi ve kreçlerin yayginlaçtirilmasiyla kadinlar, erkeklerle eçit ücretli emege katilabilecek, egitim alabilecek ve boç zamanlarini degerlendirmek açisindan özgürlüge kavuçacakti. Özellikle kadinlarin ekonomik bagimsizlik kazanmasiyla cinsiyet rolü kökten degiçecek ve ayni zamanda cinsiyetler arasindaki iliçkilerin, bagimlilik iliçkisinden çikarak sevgi ve

65 Left Voice, ''No One is Handed Freedom,"; 1920'lerin istihdam durumu hem kadinlar hem de erkekler ifin kotu durumda olmujtur. If savajtan sonra ij sikintisi ve yuksek ijsizlik orani karjisinda kadin ijfiler ijlerini erkeklere devretmek durumunda kalmij ve bu baglamda, 1923-1928 yillari arasinda sanayide falijan kadinlarin orani onemli olfude azalmijtir. Mespoulet, "Women in Soviet society," 2.

66 Rabzhaeva, "Istoriko-sotsialnyi," 92.

67 'Yeniden uretim' kapitalist sistemin hayatini devam ettirebilmesi ifin ihtiyaf duydugu ij gucunun temin edilmesi ve bunun surekliligini saglamak ifin gereken faaliyetlerin tamamidir. Ozbudun, Marksizm ve Kadin, 15.

68 Gradskova,"Gendernaya ideologiya," 95.

69 A. M. Kollontai, Polozheniye zhenshchiny v evolyutsii khozyaystva (M.: Gos. izd-vo, 1922), 170-173; A. M. Kollontai, "Revolyutsiya byta," Iskusstvo kino 6 (1991): 105-109.

karçilikli saygiya dayanan samimi iliçkilere dönü^mesi mümkün olacakti.70 Oysa Birinci Dünya Savaçi ve lç Savaç'in neden oldugu yoksulluk, ekonomik yikim ve devletin kaynak eksikligi gibi durumlar pek çok fikir gibi, kadinin ev içi sorumluluklarinda önemli bir dü^ü^ün gerçekleçtirilmesini zorlaçtirmiçtir.71 Zira kadinlarin aile sorumluluklarini azaltmaya yönelik politikalarin geliçtirilmesi ilerleyen on yillarda daha çok, kadin i^gücünün artirilmasi amacina hizmet edecektir. 72

Toparlamak gerekirse, Bolçevikler, devrimin hemen ardindan kadinlarin özgürlügünü ilan etmiç ve ilgili yasal temeli oluçturmuçtur. Sovyet iktidarinin ilk yillarinda, dünyanin birçok geliçmiç ülkesinde sadece XX. yüzyilin ortalarinda kazanilan bir dizi kadin haklari yasalaçtirilmiçtir.73 incelenen dönemde kadinlarin çikarlarini savunan, demokratik ve ilerici olan yasalar Rusya imparatorlugu'ndaki özellikle evlilik ve aile mevzuatindaki boçluklari doldurmuç, bir kadinin aile içindeki konumunu geliçtirmiç ve her iki eçin haklarini eçit tutmuçtur. Ailenin gücü, koca ve babadan yavaç yavaç devletin siyasal, yasama ve sosyal ôlçûleri ile yer degiçtirmiçtir. Günlük Sovyet yaçaminda ilk yillar, eski ve yeni yaçamin bir kariçimi, geleneksel ve yeni davraniç kaliplari, nesiller arasi kirilma ve buna bagli geleneklerin bir kariçimi olarak karakterize edilmektedir.74

2) ikinci Dönem: Stalinist Rejimde Cinsiyet Düzeninin Dönü^ümü

Kadinlara tam medeni hak ve özgürlükler veren ve kadinlari yasa önünde erkeklerle eçit hale getiren ilk dönem radikal kararlarin ardindan 1920'lerin sonu, aile, evlilik iliçkileri ve kadina iliçkin devrimci politikadan geri çekilme ve gelenekçi normlara dönü§ sürecinin baçlangici olmuçtur.75 1 9 2 9 yilindan 1934 yilina kadar geçen dönem özellikle önemli bir kirilma noktasi olarak kabul edilmektedir. Gelenekçi geri dönü^üme karçilik gelen bu dönemin baçlangici, sanayileçme ve kolektifleçtirmeye yönelik, Stalin'in 1928'de yürürlüge giren ilk Beç Yillik Plan'a tekabül etmiç ve ardindan Sovyetlerde kadin sorunlarinin çözüldügünü belirten resmi beyanlara dayanmiçtir.76 Bununla toplumsal cinsiyet düzenine iliçkin Sovyet devlet politikasi, 1950'lerin ortasina kadar yirmi yil boyunca süren yeni bir sürece yani, ikinci açamaya geçmiçtir.77

1930'lu yillarla birlikte baçlayan yeni dönem, Sovyet kadinlarinin tam özgürlükten yararlanma haklarina ve firsatlarina sahip olduklarinin ve bununla söz konusu alandaki sorunlarin çözüldügü savunularak ilgili tartiçmalarin partinin politik gündeminden, örgütsel yapilarindan ve bilimsel tartiçmalardan kaldirildigi süreci temsil etmiçtir.78

70 Mespoulet, "Women in Soviet society," 2.

71 Gradskova, "Gendernaya ideologiya" 96.

72 Beatrice B. Farnsworth, "Bolshevism, the Woman Question, and Aleksandra Kollontai," The American Historical Review 81/2 (1976): 313-314.

73 Shineleva, "Zhenshchina i politika," 571.

74 Zdravomyslova i Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniye," 309-310; Ye. A. Zdravomyslova, i A. A. Temkina, 12 lektsiy po gendernoy sotsiologii (SPb: Izdatelstvo evropeyskogo universiteta v Sankt-Peterburge, 2015), 307.

75 Zdravomyslova i Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniye," 311.

76 Pushkareva, "Gendernaya sistema," 8-23.

77 Gradskova, "Gendernaya ideologiya," 95.

78 Kadin sorunlarina ilijkin tartijmalar 1922 yilinda A.M. Kollontay'in ülkeden ayrilmasindan sonra bir süre daha gündemde kalsa da Stalin döneminde bu meseleye bagli tartijmalar tamamen son bulmujtur. I. R. Chikalova, "I. Armand i A. Kollontay: feminizm, kommunizm i zhenskiy vopros v Rossii," v kn.: Zhenshchiny v istorii: vozmozhnost bytuvidennymi, gl. red. I. R. Chikalova, (Minsk: BGPU, 2002), 168-169; Shineleva, "Zhenshchina i politika," 572.

Öncelikle kadinlara ili^kin sorunlarin fözüldügü ilan edilerek, Zhenotdel79 gibi kadin olu^umlari kapatilmi^tir. Sovyet iktidarinin iddiasina göre, rejimin Sovyet kadinlari ifin ekonomik bagimsizligi saglayarak onu özgürle^tirdigini ve bu afidan Sovyetler dünyadaki bütün kadinlara erkeklerle e^itligi garanti eden bir model devletti. Sovyet rejimi, yasaya dayali olarak her alanda kadinlarin e^itligini ifade etmi§ ve kadinlarin bu haklari özgürce kullanabilmelerini saglamak ifin devletin hizmetlerindeki ba^arisinin altini fizmi^tir. Stalin, Sovyetler Birligi'nin mevcut Anayasasinin kadina ili^kin maddelerine deginerek, Sovyet kadinlarinin ya^amin her alaninda erkeklerle e§it haklara sahip olduklarini ve bu haklarin kullanilmasina geni§ imkanlar tanindigini söylemi^tir.80

Sovyet döneminde ilk defa kadinlarin ve erkeklerin anayasal e^itligini güvence altina alan 1918 tarihli Anayasa olmu^tur. 10 Temmuz 1918 tarihinde Tüm-Rusya Sovyet Kongrelerince kabul edilen ilk Anayasa, kadin ve erkek e^itligi hakkinda genel bir hüküm ifermese de maddeleri tüm Sovyet vatanda^larinin özgürlük ve e^itlik ilkesine dayanmi^tir. Anayasada bir yasa konusu olarak 'insan' kavrami yerine 'vatanda^' ve 'emekfi' gibi devrimci dönü^ümler döneminin terminolojisi kullanilmi^tir. Devrim sonrasi ilk yillarin anayasal normlarinin bu kavramlari, tüm Sovyet vatanda^larinin özgürlük ve e^itlik ölfüsü anlayi^ini tanimlami^tir. Bu baglamda bir kadin ve bir erkek Sovyet vatanda^lari olarak ayni statüde sayilmi^tir. Bir sonraki Sovyet Anayasasi 31 Ocak 1924 tarihinde ilan edilmi§ ve burada cinsiyet e^itligi konulari dile getirilmemi^tir. SSCB'nin olu^umuna dair maddeler iferen 1924 tarihli Anayasa'da insanin cinsiyet temelinde toplumdaki konumu, cinsiyetler arasindaki iligkileri belirleyen fikirler, devlet ile birey arasindaki ili^kilere yönelik ilkelere yer verilmemi^tir. Bu sebeple insan iligkileri ve devletin temel ilkesi olarak e^itlik 1924 Anayasasi'nin konusu olmami^tir.81 Ancak 1936 tarihli Anayasa'nin kabul edilmesi, kadinlarin ve erkeklerin e§it haklara sahip olmasiyla ilgili anayasal fikrin geli^tirilmesinde önemli bir a§ama olmu^tur. Yeni Anayasa ile vatanda^larin genel e^itliginin yani sira ekonomik, kültürel, sosyal ve politik alanlarda kadin ve erkeklerin hak e^itligi ilan edilerek 1918 ve 1924'teki Anayasa'nin bo^luklari doldurulmu^tur.82

5 Aralik 1936 tarihinde onaylanan SSCB Anayasasi resmi olarak e^itlikfiydi ve yasa önünde kadin ve erkegin haklarinin e^itligini ifade ediyordu. 1936 SSCB Anayasasi'yla, kaynaklarin insanlarin ihtiyaflarina göre adil bir §ekilde payla^ilmasi temelinde sinif ayrimciliginin ortadan kaldirilmasi ve e^itlikfi toplumsal yapilarin §ekillendirilmesi yoluyla her türlü e^itsizligin ortadan kaldirildigi (Marksist-Leninist ideoloji) ilan edilmi^tir.83 Ancak bu dönem, daha fok, iktidarin ekonomik ve demografik nedenlerden

79 Kadinlara tam bir sosyal, siyasal ve yasal ejitlik saglanmasinda 1919 yilinda kurulan Zhenotdel adi verilen Kadin Bürosu'nun rolü büyüktür. Kadinlarin toplumdaki konumunu degijtirmeyi amaflayan kadin olujumlari arasinda yer alan Zhenotdel, Inesa Armand ve onun vefatinin ardindan A.M. Kollontay'in önderliginde faaliyetini sürdürmüj ancak, 1930 yilinda diger tüm bagimsiz kadin olujumlariyla birlikte, Stalin döneminde falijmalari sonlandirilmijtir. Hasbulatova, Rossiyskayagendernaya, 262.

80 S. G. Aivazova, Russkie zhenshchiny v labirinte ravnopraviaa (Oferki politifeskoy teorii i istorii) (M.: RlK Rusanova, 1998), 66-99; O. A. Voronina, Feminizm igendernoe ravenstvo (Moskva: Editorial URSS, 2004), 111.

81 Zavadskaya, Gendernaya ekspertiza, 17-20.

82 Shelenkova, "Istoriya razvitiya," 41-42;

83 A. Kondakov, "An Essay on Feminist Thinking in Russia: To Be Born a Feminist," Oñati Socio-legal Series 2/7 (2012): 35.

ötürü, Marksist teorinin kadinlarin kurtuluçu konusundaki klasik hükümlerine dayanan yol haritasindan uzaklaçtigini ortaya koymuçtur. Söz konusu dönemin kadina iliçkin politikalari, kadinlarin statüsünü degiçtirmekten ziyade Stalin hükümetinin ekonomik, demografik ve stratejik kaygilariyla ilintili olmuçtur. Bu sebeple Stalinist politika, daha çok bu problemleri çözme istegini ortaya koyarak yeni bir toplumsal cinsiyet rejimi kurmaya çaliçmiçtir84 Bu, kadinlarin devlet politikasinin birer nesnesine dönü^mesinde ve haklarinin birçok yönden kisitlanmasinda ve ailelerin hayatlarina (kilise yerine] müdahale edilmesinde kendini daha çok göstermi^tir.85

Sosyalist devlet güçlenip sanayileçme baçladiginda, Sovyet yetkilileri giderek daha siki kontrol ve düzenleme yöntemleri kullanarak özel yaçam özgürlügünü kisitlamaya çaliçmiçtir. Birçok araçtirmaya göre, baskici önlemlerin aile politikasina yansimasi dogum oranini arttirma ihtiyaci ile iliçkili olmuçtur. Fakat, demografik nedenin diçinda, köylülerden sanayi iççileri yaratma görevi devletin karçi karçiya kaldigi ulusal stratejik bir mesele olmuçtur. Bunun için devletin çikarlarinin bireylerin ve ailelerin çikarlari üzerindeki önceligine toplumun ikna edilmesi gerekmiçtir. Sosyal politikadaki degiçim, yalnizca yeni, komünist bir sosyal düzen degil, ayni zamanda hizla sanayileçen bir toplumda yeni bir emek disiplini kurulmasiyla da iliçkilendirilmiçtir. 30'lu yillarda özel hayatin bireyselleçmesi ve endüstriyel toplumlarin karakteristik özelligi olan büyük ölçekli göçlerin egilimi ile iliçkili olarak k^ük (çekirdek) aile kurumu yayginlaçmiçtir. Buna bagli olarak, aile içi iliçkilerin niteliginde, eçler arasindaki karçilikli iliçkilerde, ebeveynlik ve çocuklar arasindaki iliçkilerde, otoriter ataerkil iliçkiler modelinden daha demokratik ve eçit haklara dogru yönelim oldugu dü^ünülmü^tür.86

1930'lu yillarin baçindan Bolçevikler, kadin i^gücünü bir emek kaynagi olarak kullanirken evlilik birliklerini g^lendirmeyi ve anneligi destekleyen, kadinlari anne ve ev hanimi olarak aile sorumluluklarina ve büyük ailelere sahip olmaya teçvik edici politikalar yürütmeye yönelmi^tir.87 Aileyi toplumun temel taçi olarak yorumlayan ve anneligi destekleyen politikalar yasayla desteklenmiçtir. 1936 tarihli kararla kürtajin yasaklanmasi (istisnai durumlar diçinda], dogum için kadinlara maddi yardimin artirilmasi, çok çocuklu ailelere devlet yardimi yapilmasi, dogum evleri, kreçler ve anaokullari aginin geniçletilmesi, nafaka ödenmemesi durumlarina iliçkin cezalarin arttirilmasi ve boçanma sayisinin azaltilmasi için boçanma hukukunda bazi degiçiklikler yapilmasi kararlaçtirilmiçtir.88 Bu karar, 8 Temmuz 1944 yilinda kabul edilen Kararnamede yer alan, hamile kadinlara, birçok çocuga sahip ailelere ve bekar anneye devlet yardiminin arttirilmasi, annelik ve çocuklugun korunmasinin arttirilmasi, anneler için fahri unvanin oluçturulmasi ve annelik madalyasinin verilmesiyle desteklenmiçtir.89

o

Q

Z

Ù

Q r-j z

< CN o >

on D r-J oa

©

__|35|

84 Joanna Goven, "Gender and modernism in a Stalinist state," Social Politics 9/1 (2002): 3-28.

85 Pushkareva, "Gendernaya sistema," 8-23; Maksimov, "Osobennosti pravovogo," 135.

86 Rabzhaeva, "Istoriko-sotsialnyi," 93.

87 Pushkareva, "Seksualnost v chastnoy," 12-13.

88 Zavadskaya, Gendernaya ekspertiza, 103-106.

89 "Ukaz Prezidiuma VS SSSR ot 08.07.1944 'Ob uvelichenii gosudarstvennoy pomoshchi beremennym zhenshchinam, mnogodetnym i odinokim materyam, usilenii okhrany materinstva i detstva, ob ustanovlenii pochetnogo zvaniya 'Matgeroinya' i uchrezhdenii ordena 'Materinskaya slava' i medali 'Medal materinstva'." Vedomosti VS SSSR (37,1944).

Bu kararlar özellikle kürtajin yasaklanmasi, kadinlari hayatlarini bagimsiz olarak yönetme hakkindan mahrum birakmiç, çocuk dogurmayi toplumsal bir zorunluluk haline getirmiçtir.90 Hâlbuki gebeligin sonuna kadar duygusal ve fiziksel travmasini ve maddi yükünü taçiyan kadin, ayni zamanda çocugu yetiçtirme sorumlulugunu da üstlenmektedir. Okul öncesi bakim masraflari ve sonrasinda eklenen okul masraflari gibi maddi sorumluluklar da çaliçan ya da çaliçmayan kadinin dü^ünmesi gereken sorumluluklardir. Bu sebeple çocuk dogurup dogurmamak hakkina sahip olmak kadinlar açisindan önem taçimaktadir.91 Fakat diger taraftan hükümetler açisindan da bu durum önem arz etmektedir. Bu dönemde nüfusun çogunlugunun zor yaçam koçullari, yüksek bebek ölüm orani, dogurganlik çagindaki kadin sayisinin dü^ük olmasi, kürtajin serbest birakilmasi ve 1930'lu yillardan itibaren gebeligi önleme araçlarinin yapimi ve kullaniliçindaki teknolojinin geliçimi devletin nüfus artiçi beklentisini karçilamamiçtir. Ayrica kamu sektöründe kadin emeginin kapsaminin geniçletilmesi ve ülkede nüfusun aktif olarak gôç etmesiyle devletin kirsal alandaki politikasinin baçarisizligi demografik durumu olumsuz etkileyen unsurlar olmuçtur.92 Özellikle savaç beklentisi içinde olan hükümet, eski geleneksel yaklaçimlarin ve toplumdaki kadinlarin rol ve amaçlarinin gözden geçirilmesi gerektigi sonucuna varmiçtir. Bu ulusal tehdit devleti, 1936 yilindan radikal bir degiçiklik yapmaya itmiçtir.93 Dü^ük yapan annelerin saglik durumlarinin bozulmasi faktörleri dile getirilerek kadinlarin cinsel yaçamlarinin özerkligi konusuna sinirlamalar getirilmiç ve birinci gebelikte medikal zorunluluklar diçinda çocuk dü^ürme yasaklanmiçtir. ikinci Dünya Savaçinin agir demografik sonuçlariyla birlikte, çocuk dü^ürme durumlarina ciddi yasal sorumluluklar getirilmiçtir. Çocuk dü^üren kadinlara yardimci olanlara iki yillik hapis cezasi öngörülmü^tür. Ûç ayin üzerinde olan hamilelik durumunda yapilan dü^ükler ve medikal olarak yapilmayan dü^ükler kanun diçi sayilmiçtir. Hamile kadin ilgili doktor tarafindan içlemin tehlikeleri hakkinda bilgi verildikten sonra ciddi tibbi ve sosyal neden olmadigi takdirde hamileligi sonlandirmak istiyorsa para ödemek zorunda kalmiçtir.94

SSCB'de güçlü bir sanayileçme dalgasiyla birlikte kadinlara ekonomik kalkinmada iççi olarak ihtiyaç duyan iktidar, kadinlari toplu i^gücünde aktif olmaya itmiçtir. 1930 yilina kadar kadinlarin toplumsal üretime katilimi alanindaki asil görev, kadin içsizligi ile mücadele degil, kadin iççi sayisinin korunmasi ve kadin emeginin geniçlemesi olmuçtur. Ancak, 1920'lerde, kadin iççi sayisinda az bir artiça ragmen, büyük ö^ekli sanayi iççileri ° arasinda 1923 yilinda %30, 1928 yilinda ise %29 düzeyinde kadinlarin orani sabit g kalmiçtir. Sanayileçme sirasindaki i^gücü kitligi ve sürekli diç tehdit karçisinda temel ^ z görev olarak kadinlari savaç durumunda üretimde erkeklerin yerine hazirlamak

4 (\j j

g S « olmuçtur.95 Böylece endûstrileçmenin baçlamasiyla birlikte tarn istihdama dayali bir

СЙ

|36| _

90 Voroshilova, "Razvitie konstitutsionnoy," 29.

91 Smith, Kadinlar ve Sosyalizm, 142.

92 E. Z. Bagmanova, "Sotsialnoye polozhenie zhenshchin vo vtoroy polovine 1940-kh seredine 1960-kh gg.: na materialakh Tatarskoy ASSR" (Dissertatsiya, In-t istorii im. Sh. Mardzhani AN RT., Kazan, 2009), 30-43.

93 Goven, "Gender and modernism," 3-28.

94 Newsholme ve Kingsbury, Kizil Tip, 142.

95 M. I. Miroshnichenko, "Razvitie pervoy sovetskoy gendernoy modeli v pervoy polovine 1930-kh gg," Vestn. Yuzhno-Ural. gos. un-ta. Ser. Sotsialno-gumanitarnyye nauki 15/1 (2016): 22.

toplum dönügümüne giren Sovyet Rusya'sinda 50k sayida kadin, iggücüne katilmigtir. 1929'da endüstride faligan 473.000 kadin igfi sayisi ertesi yil 587.000'e ulagmigtir. 1929 ve 1935 yillari arasinda yaklagik dört milyon kadin, Sovyet ekonomisinin sanayi ve hizmet sektörlerinde ücretli emege baglamigtir.96 Bu gekilde devletin ulusal ekonomide kadin emegini kullanimi, tüm ekonomi politikasinin ayrilmaz bir parfasi haline gelmigtir. Bu baglamda, Ikinci Dünya Savagi sonrasi ilk yillarda kadin emeginin oranindaki azalma kisa süreli olmugtur. Ekonomik kalkinmanin genig dogasi, daha fazla igfi gerektirmig ve devlet, daha önce sosyal üretime girmemig kadinlari dahil etmekle ilgilenmigtir. Sonuf olarak, 1940'larin sonundan itibaren neredeyse tüm faliganlarin yarisindan fazlasini kadinlar olugturmugtur.97

Rejimin hizli sanayilegme programinin sonucu olarak, kadinlarin devlet yoluyla toplumsal üretime tam katiliminin saglanmasi, ev diginda faligma imkani elde eden Sovyet kadinlari ifin ekonomik bagimsizlik ve özgüven kazanmasini desteklemigtir. Devlet, iggücüne katilimi ifin kadinlara duydugu ihtiyaf dogrultusunda egitim, mesleki kariyer ve bu alanlarda resmi yasal egitlik güvencesi saglamigtir. Kadinlarin iggücüne katiliminin, onlarin özgürlegmesinin igareti oldugu sik sik vurgulanmigtir. Özellikle köylerdeki kadinlarin eg ve babalarinin baskisindan kurtulugunu ve erkeklerle egit ve bagimsiz kolektif igfi-fiftfi statüsünü savunarak kadinlarin sözde özgürlegmesi politikasina devam edilmigtir.98 Burada belirtelim ki, kadinlar bireysel yagamlarini düzenleme, ikincil özel veya yüksekögrenim alma arzusu ve kentsel altyapinin avantajlarindan en iyi gekilde yararlanma istegi onlari kentsel alana taginmak ifin fekici kilan faktörler olmugtur. Hem kentsel hem de kirsal alanlardaki kadin nüfusunun oranindaki azami artig kadinlarin toplumsal üretime kitlesel katilimini da beraberinde getirmigtir. Bu, devletin sosyal yardim önlemlerinin kapsamli geligimini saglamigtir. Bekar anneler ve dügük gelirli aileler ile ilgili devlet yapilarinin hukuki, manevi ve maddi destegi, faligan kadinlarin ve ailelerinin durumunu büyük ölfüde kolaylagtirmigtir. Dogum oranini tegvik etmek amafli bu politikalar savag sonrasi ilk yillarda dogurganligin artmasini saglamigtir.99 Fakat, kadinlarin ücretli iggücüne yüksek katilimi veya onlarin egitim ve ögretime erigiminin geniglemesi, geleneksel cinsiyet rollerinde büyük bir degigime yol afmayarak aksine Sovyet toplumunda erkeklerin statüsünün yükseltilmesi ile sonuflanmigtir.100

Bu durum, Ikinci Dünya Savagi'nin (1941-1945] hemen sonrasinda Sovyet toplumunda kadinin ekonomik, sosyal, politik alandaki konumu ve katiliminin sistematik ihlallere ugratilmasinda da kendini göstermigtir. Savagin ardindan, Sovyet toplumsal cinsiyet sisteminin özünde yer alan feligkiler daha belirgin hale gelmigtir. Savag dönemi eglerinin ig alaninda ve hane ifindeki sorumluluklarini ve gefim sorunlarini giderme görevlerini üstlenen kadinlara din, töre, geleneklerin degerlerinin yitirildigi adi altinda

96 Mespoulet, "Women in Soviet society," 4.

97 Bagmanova, "Sotsialnoye polozhenie," 143-162.

98 Zdravomyslova i Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniye," 311.

99 Bagmanova, "Sotsialnoye polozhenie," 43-60.

100 Thomas G. Schrand, "Socialism in One Gender: Masculine Values in the Stalin Revolution," in Russian Masculinities in History and Culture, ed. Barbara Evans Clements, Rebecca Friedman, and Dan Healey (Houndmills: Palgrave, 2002), 194.

baski yapilmaya çaliçilmiçtir. Toplumsal üretimde kadinlarin yüksek oranda istihdam edilmeleri, emekleri karçiliginda ödenen dü^ük ücretler savaç sonrasi ekonomik bunalimla ve ekonomik toparlanma gerekliligiyle iliçkilendirilmiçtir. Çaliçma alaninda egitim düzeyleri ve becerileri erkeklerden açagi olmamasina ragmen kadinlar ikincil pozisyonlarda yer almiç ve üst düzey pozisyonlara atamalari nadiren görülmü^tür. Egitim alaninda kadin sayisindaki artiç, meslek seçimine ve daha sonra kariyer basamaklarinin geliçtirilmesine, yüksek kategorideki uzmanlar arasinda paylarinin artmasina katkida bulunamamiçtir. Ülkede en yüksek makamlara 'liderlik kadrosu için kadinlarin aday gösterilmesi' konusunda periyodik olarak talimat verilmiç olmasina ragmen, kadinlar çogunlukla mesleki alanlarinda orta düzeyde temsil edilmiçtir. Devlet düzeyinde kadin ve erkegin eçitligini saglamak amaciyla, parti ve hükümet yapilarinda ve ülkenin temsili baglaminda uluslararasi iliçkiler alaninda kadin sayisini arttirmak için bazi adimlar atilmiç olsa da kadinlarin siyasetteki eçitligi sadece resmi bir nitelik olarak kalmiç ve uygulamaya geçilememiçtir. 101

Bu durum kadinlarin bir yandan istihdamini, egitimini, vasiflar kazanmasini destekleyen Sovyet iktidarinin diger yandan ideolojik olarak eskiye dönerek, özel alanda geleneksel cinsiyet rollerini savundugunu ve kadina yönelik temel ayrimcilik nedenlerini ortadan kaldirmadigini göstermektedir.102 Sonuç olarak kadinlar meslek, egitim ve politik alanlarda Bati Avrupa veya ABD'de oldugundan daha erken bir ilerleme kaydetseler de ülkedeki politik egilim, ev diçinda yogun bir çekilde çaliçmaya zorlanan kadinlarin, anne ve eç olarak yükümlülüklerini degiçtirmemiç, kadin ve erkek arasindaki özel alan sorumluluklarinin paylaçimi saglanamamiçtir.103

Üstelik kadinlar iç gücünde aktif olmaya devam ederken bakim, annelik ve eç rollerinin ayni kaldigi bu dönemde kadinin belirtilen yükümlülükleri yurttaçlik görevi ve kadinin yazgisi açisindan meçrulaçtirilmaya çaliçilmiçtir. Annelere onursal unvanlar verilerek kadinlarin annelik statüsünü yükseltmek amaçlanmiçtir. G^lü kadininin resmi söylemi geliçtirilmiçtir. Kadinlarin sanayileçme ve kolektifleçtirme politikalarinin uygulama sürecinde kendilerini kanitlamalari, ^gücündeki aktif ve kahramanlik rolü

о

Q Z tj

Q ™ Z

< о

D ° Ю СЙ

|38|

101 Bagmanova, "Sotsialnoye polozhenie," 86-104.

102 Left Voice, "No One is Handed Freedom"

103 K. A. Saber, "Sravnitelnaya kharakteristika realizatsii prav zhenshchin v Rossiyskoy Federatsii i Irake: konstitutsionno-pravovoy analiz," (Dissertatsiya, Yeletskiy gosudarstvenmy universitet im. 1. A. Bunina, Yelets, 2014), 28. Rus tarihfisi Pujkareva'nin fikrince bu durum kadinlarin kendilerine, ailelerine ve focuklarina yeterince ilgi göstermesini engellemij ve focuklarin mutlak fogunlugu krejlerde yetijtirildiginden gittikfe aile ve anneden uzaklajmijtir. Pushkareva, "Gendernaya sistema," 8-23.

104 Zdravomyslova i Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniye," 313-314.

Stalin yillari boyunca propaganda mekanizmasina hizmet etmiçtir. Nitekim kadinlarin devlete ve partiye iç gücü olarak çeçitli çekillerde hizmet etmesi, kadinlar için yeni firsatlar dogurmuç, sosyal hareketliliklerine katkida bulunmuç ve onlara yeni kaynaklar saglamiçti. Kadinlarin erkek mesleklerinin de üstesinden gelmeye baçlamasi kadinlarin sosyal statüsünü ve yeterliligini artirmiçti. Böylelikle kadinin bir yandan üretimde çaliçmasi diger yandan da dogum yapma zorunlulugu, Sovyet vatandaçlarinin birçok neslinin ögrendigi, kadinligin g^lü imaj kliçesi haline dönüçtürülmüçtür.104 Bu nedenle, Sovyetlerin kadina iliçkin politikasinin ikinci dönemi 'totaliter androjenlik (androgyny]'

olarak tanimlanmaktadir.105 195G'lere gelindiginde kadinlarin ekonomik seferberligi dogal olarak aseksüalizmin yetiçmesine yol açacaktir. Sovyet vatandaçlarin özel yaçami düzenli bir denetleme ve gözetimin nesnesi haline gelirken totaliter androjenlik arzusunun en iyi ifadesi dönemin 'Sovyet insani' kliçesi olmuçtur. Cinsiyetçilik, yalnizca günlük yaçamda degil, akademik çevrelerde de ilgisizlige ugramiç ve bu alanla ilgili genel bir vurdumduymazlik hâkim olmuçtur.106

193G'lu yillarla birlikte, kadina iliçkin yasal yönden taninan özgürlüklere ve kadin sorunlarinin çözüldügüne dair resmi söylemler kendini gösterse de Sovyet yetkilileri giderek daha siki kontrol ve düzenleme yöntemleri kullanarak özel yaçam özgürlügünü kisitlamaya çaliçmiçtir. Stalin hükümeti ekonomik ve demografik nedenlerden ötürü Marksist teorinin kadinlarin kurtuluçu konusundaki klasik hükümlerine dayanan yol haritasindan uzaklaçmaya baçlamiç ve önemli yasal degiçikliklere gitmiçtir. Yasal olarak kürtajin yasaklanmasi (1936], boçanma sürecinin zorlaçtirilmasi (1944) gibi yeni egilimler, kadinlarin durumunu daha da kötüle^tirmi^tir. Dönemin Sovyet basini, kadinlari birçok çocuga sahip olmanin ulusal önemine ikna etmeye çaliçmiçtir.107 Devletin henüz vatandaçlarinin refahini saglayacak araçlara sahip olmadigi bir dönemde aileyi öncelikli temel ekonomik birim olarak gören iktidar, aile kurumunun mevcut rolünü sürdürmesini istemiçtir.

3) Son Dönem: Sovyet Cinsiyet Düzeninin Açinmasi

Sovyet devletinin cinsiyet politikasinin kademeli olarak 'yumuçatilmasi' 195G'li yillarla baçlamiçtir. Stalin'in ölümünden sonra, 1953'te cinsiyet iliçkileri düzenli bir degiçim dönemine sil baçtan tekrar girmiç ve toplumsal cinsiyet iliçkilerini düzenleme alaninda, liberalleçmeyle baglantili yeni bir açama baçlamiçtir.108 Perestroyka'nin baçlangicina kadar geçen s^eç, kadina iliçkin devlet politikasinin ^üncü açamasini oluçturmuçtur.109 Sovyet toplumsal cinsiyet düzeninin temel karakteri, Nikita Kruççev'in ^özülme' (1953-1964] ve Leonid Brejnev'in 'duraklama' (1964-1982] dönemlerinde de korunmuçtur. Bu dönemde devlet, istihdam, aile, kadina yönelik politikalar, kadinlik ve erkekligi yorumlayan resmi söylemlerin oluçumu ve degiçiminde ana aktör olmaya devam etmiçtir. Dönemin genel tablosunda toplumsal cinsiyet politikasinda sinirli bir liberalleçtirme, özel alanin kismi olsa da dönü^ümü ve belirli bir gayri resmi kamusal alanin oluçumu söz konusu olmuçtur.110

Sovyet devleti siyasi çözülme döneminde (195G'lerin ortasi ile 198G'lerin ortasi], kadinlarin yaçamlarini siki bir çekilde kontrol etme ve düzenleme giriçimlerini kademeli olarak terk etmeye, bu s^eçte toplumun cinsiyet sorunlarina yeni bir açidan bakmaya ve kadin sorunlarini çözmek için yeni yollar bulmaya ihtiyaç oldugunun altini çizerek yeni politikalar geliçtirilmeye baçlanmiçtir. Kadin haklarina iliçkin devlet politikalarinin

105 E. Zdravomyslova and A. Temkina, "Gendered Citizenship in Soviet and Post-Soviet Societies," in Nation and Gender in Contemporary Europe, ed. V. Tolz and S. Booth (Manchester: Manchester University Press, 2005), 98.

106 Judit Takacs, "Disciplining gender and (homo)sexuality in state-socialist Hungary in the 1970s." European Review of History 22/1 (2015): 165.

107 Pushkareva, "Seksualnost v chastnoy", 13.

108 Maksimov, "Osobennosti pravovogo," 135.

109 Pushkareva, "Gendernaya sistema," 8-23.

110 Zdravomyslova i Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniye," 314.

liberalleçtirilmesi 1955 yilinda kùrtajin suç unsurundan çikarilip tekrar yasallaçtirilmasi ve annelikle bagli devlet desteginin gùçlendirmesiyle atilmiçtir. Aile hukuku alaninda, Stalinist donemin yasama içlemlerinin çogu degiçtirilmiç veya tamamen iptal edilmiçtir.111 1969 tarihli Evlilik ve Aile Kanunu'yla, boçanma prosedùrùnù onemli olçùde basitleçtirmiç, eçler için ortak mùlkiyet rejimi onaylanmiç ve nafaka iliçkileri dùzenlenmiçtir.112

Kadina yonelik yeni devlet politikasi çocuk dogumuyla ilgili bagimsiz kararlara izin vermiçtir.113 Boylece kadinlar Stalin doneminde 1936 yilinda kaybettikleri cinsel ozgùrlùklerini 1955 yilinda Stalin'in olùmùnden sonra kurtajin yeniden yasallaçmasiyla geri kazanmiçtir.114 Kruççev'in yillarinda sosyal alanin sorunlarina dikkat çekmede kùçùk bir artiç dikkat çekmektedir. Ulkede medikal ve çocuk kurumlarinin sayisi artmiç, kadin sagligi bakim imkânlari dùzelmiç, bu da anne ve bebek olùmlerinde azalmaya neden olmuçtur. Konut ve sosyal hizmetlerin kalitesinin artirilmasina çaliçilmiçtir. Bununla birlikte, genel olarak, sosyal altyapinin geliçim dùzeyi dùçùk kalmiçtir ve nùfusun artan taleplerini karçilayamamiçtir.115 Ozellikle Slav cumhuriyetlerinde olmak ùzere dogurganligin 1970'lerde dùçmesi, demografik bir krizin var oldugunu ortaya koymuçtur.116 Bu, kamu politikasinda belirli bir kariçiklik yaratmiçtir. Bu baglamda dogum oranindaki dùçùçùn nufusun içgùcùnùn harekete geçirilmesi ile çatiçmaya girdigi ve bu açidan aileyi destekleyen devlet politikasinin guçlendirildigini, sosyal politikanin kadin rolùnù degiçtirdigini ve annelik ùzerindeki vurguyu artirdigi gozlenmiçtir. Sonuçta dùçen dogurganlik durumunun karçisini alabilecek onlemler ùzerinde durulmuç ve nùfusun çogalmasini teçvik eden demografik bir politika izlenmiçtir.117

Bu açidan ilgili donemde kadin rolùnùn dogallaçtirilmasi yani, annelik ideolojisinin dogal bir hedef olarak tanitilmasi gozlenmiçtir. Devlet annelikle 'dogru kadinligi' tanimlayan bir ideoloji yùrùtmùçtùr.118 'Çaliçan anne' soylemi, daha once oldugu gibi, Sovyet toplumsal cinsiyet dùzeni için temel olarak kalsa da bu donemde vurgu daha çok 'iççi' den 'anne'ye kaymiçtir. Devlet, annelik ve çocuklugu destekleyen ve kadinin annelik içlevini yerine getirebilmesini amaçlayan giriçimlerde bulunmuç ve yasal iyileçtirmeler anneye tam ve kapsamli destek saglama hedefini belirlemiçtir.119 Ornegin, anneligi destekleyen ozellikle çaliçan annenin imajini yùkselten ekonomik yardimlar arasinda anaokullari ve kreç sayisinda artiç, dogum izninde ve odemelerinde artiç, yari zamanli olarak kadin çaliçma pratiginin yayginlaçtirilmasi ve genç ailelere konut tahsisinde ° oncelikler120 saglanmiçtir. Aile yardim programlarinin geliçtirilmesinin yani sira erken

Q Z

Ù -

S ^ 111 Zavadskaya, Gendernaya ekspertiza, 106.

S ^ /-n 112 Rabzhaeva, "Istoriko-sotsialnyi", 94.

ci w ii3 Zdravomyslova, i Temkina, 12 lektsiy po gendernoy, 341.

1401 114 Newsholme ve Kingsbury, Kizil Tip, 142.

115 Bagmanova, "Sotsialnoye polozhenie", 60-86.

116 I. N. Tartakovskaya, Gendernaya sotsiologiya (M.: Variant; Nevskiy Prostor, 2005), 129.

117 Daha fazla bilgi için bkz. Zavadskaya, Gendernaya ekspertiza, 89-135.

118 Zdravomyslova i Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniye", 314-315.

119 Maksimov, "Osobennosti pravovogo," 135.

120 Sanayileçmeyle kirsal kesimlerden çehirlere bùyùk çapli goçle gelen konut sorunu temelinde toplu konut inçaati politikasi, evlilik iliçkilerini etkileyen faktorlerden biri oldu. Konut politikasi ile iliçkili olarak ozel alanin donùçùmù gùçlendirildi. Konutun yapisi, insanlarin gùnlùk hayatlarinin orgùtlenmesini bùyùk olçùde belirlemektedir. Bu baglamda ozellikle 1950'li ve 60'li yillarin konut projesi, yeni bir toplu konut tipinin (ayri bir daire ve bireysel yaçam

evliliklerin yayilmasi, genç ailelerin yaçam koçullarinin iyileçtirilmesiyle boçanmalarin önlenmesi ve ailelerin büyüklügünün önemi gibi kamuoyu üzerinde etki oluçturulmaya çaliçilmiçtir.121

Burada dikkati çeken, toplumda gerçekleçen liberalleçme, pratikte devlet tarafindan kurulan ve desteklenen ebeveynlik ideolojisini degiçtirmedigidir. Kadinin bir eç ve anne olarak rolünü yerine getirmesi için sadece koçullarin iyileçtirilmesiydi. Çûnkû resmi söylemlerde, aile toplumun 'temel taçi' olarak yorumlanmaktadir ve burada cinsiyet temelinde rollerin bölünmesinde çocuklarin bakimi ve yetiçtirilmesi yine anneye emanet edilmiçtir. Devlet eliyle gûçlendirilen Sovyet ailesi bireysel hayatta kalmanin temeli haline gelirken Sovyet kadini anne ve devlet çaliçani arasinda sikiçip kalmiçtir.122 Bu nedenle geliçmiç sosyalizm toplumunda kadinlarin rolleri, erkeklerin rollerinden çok daha fazla olmuçtur. Bir kadin en baçinda anne olmak zorundaydi. Zira annenin rolü ideolojik hale getirilmiçti. Rus yazar ve araçtirmaci olan Zavadskaya'nin söylemiyle, annelik fahri bir görev olarak ilan edilmiç ve devlet niçanlariyla kutsanmiçti.123 Puçkareva'nin fikrince bu eylemler, dogurganliktaki dûçûç egilimini tersine çevirmek için totaliter devletin giriçimleriydi.124 Fakat somut veriler, aile birligini ve dogum oranini desteklemeye yönelik önerilen önlemlerin yeterli olmadigini gôstermiçtir. 1970'li yillarda boçanma sayisinda SSCB, ABD'den sonra dünyada ikinci sirada yer almiçtir. Boçanmalar özellikle kadinlar tarafindan baçlatiliyordu ve dogum orani dûçmeye devam ediyordu.125

Devletin anneligi destekleyen politikalari cinsiyet düzeninin söylemsel bir krizine, kadinlik ve erkekligi yorumlayan söylemlerde degiçiklige yol açmiçtir. Kadinin anne ve iççi rolünün bileçimi, bekâr annelerin durumuyla karçilaçtirmali eleçtirel söylemde sorunsallaçtirilirken öte yandan erkek rolü, tekelci ekmek kazanan ve savunmacinin rolünü kullanmanin imkânsizligi ile baglantili olarak eleçtirinin hedefi haline gelmiçtir. Öncelikli olarak, Sovyet kadinin çift yükü (hem anne-eç hem çaliçan rolünde] tartiçma konusudur. Sosyalist inçanin amaçlarini yerine getirmek için seferber edilen kadin, eç ve anne rollerini gerçekleçtirmede zorluklarla karçilaçmaktadir. Sosyal açidan yararli içlerde çaliçan kadin, çocuk yetiçtirme sorunlari, boçanma, yalniz annelikle sonuçlanan aile sorumluluklariyla baça çikamamaktadir. Ideal Sovyet kadini aile ve annelik üzerine odaklanmiç, ama kadin ayni zamanda Sovyet içletmelerinde ve kurumlarinda çaliçmaktadir ve bu nedenle kadinin aile içindeki ve kamusal alandaki konumunun/iki rolünün birleçtirilmesi meselesi tartiçma ortamlarinda analize tabii tutulmuçtur. Örnegin, Sovyet sosyologlari ve demograflari, kadin ve erkeklerin ev içi eçitsizliginin varligini ortaya koyuyordu. Çaliçmalarinda kadin iççilerin hane halkina erkeklere göre 2-2,5 kat daha fazla zaman harcadiklarini ve bu nedenle becerilerini geliçtirmek ve bireyin potansiyelini geliçtirmesi için daha az zamanlari oldugu belirtilmektedir. Üstelik evlilikte

için yeni firsatlar: günlük samimi iliçkiler, aile büyüklerinden bagimsiz çocuklarin yetiçtirilmesi, günlük yaçamin düzenlenmesi gibi] ortaya çikmasina yol açti ve bu ailenin özerk bir birim haline gelmesini sagladi. Zdravomyslova i Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniye", 316.

121 Zdravomyslova i Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniye", 316.

122 Zdravomyslova i Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniye", 316, 319-320.

123 Zavadskaya, Gendernaya ekspertiza, 89-135.

124 Pushkareva, "Gendernaya sistema", 8-23.

125 Gradskova, "Gendernaya ideologiya", 97.

toplumsal cinsiyet e^itsizligi güflenmektedir. Evli kadinlarin hane ifi görevlerinde e^lerine hizmetleri büyük rol oynamaktadir. Tek ebeveynli ailelerdeki kadinlar (evlilik di§i focuk sahibi, dul ve bo§anmi§ anneler] ev i^lerinde haftada yakla^ik alti saat evli ailelerdeki focuklarin annelerine göre daha az zaman harcamaktadir.126

Birfok dü^ünür ev ifi alandaki e^itsizligin bir sira sebeplere dayandigini ileri sürmektedir. Örnegin, ataerkil gefmi^ten gelen davrani§ normlarinin önemini halen korudugu, gelenek ve göreneklerin kizlari aile sorumluluklarina ittigini, kadinlarin genellikle ev i^lerinin dogasi geregi evyapici inanflari payla^tigini, hizmet sektörünün azgeli§mi§ olmasiyla kadin ve erkegi evsel ürünlerin tüketimine yönlendirilmesine yol aftigini, hane halkinin modernizasyonu kullanilmadigini sebepler arasinda göstermektedirler. Bu durumun kar^isini almak adina hizmet sektörünün geli^tirilmesi ve gündelik i^lerin mekanikle^tirilmesi gibi önlemler dü§ünülmü§tür. Bununla birlikte, Sovyet halkinin gelenek ve göreneklerinde degi^iklikler yapilmasi veya evli bir kadinin ev i§ini önemli ölfüde kolayla^tirabilecek akrabalarin yardimi hatta ailedeki focuklarin sayisinin kasitli olarak sinirlandirilmasi fifte yükü hafifletmeye yönelik stratejilerdi.127 Bu baglamda, ev faaliyetlerinde kadinin yükünü azaltmak ifin ülkede teknolojik/mekanik temelin olu^turulmasinin yani sira kamusal yemekhanelerin ve fama^irhanelerin faaliyete gefmesinin saglamasi ifin bir sira giri^imlerde bulunulmu^tur. Devlet sosyalist sanayisi ve teknolojisi ile kadinin enerji ve vakit harcadigi kimi ev i^lerini üstlenme yoluna gitmi^tir. Devlet ev i^lerine harcanan emegi dar alandan fikararak toplu emege fevirmi§ ve emegin verimliligini/üretkenligini (productivity] artirmi^tir.128 Yine de i§i kolayla^tirici araflarin bulunmasi ve diger reformlar, kadinlarin hane ifindeki ugra^ilarini hafifletmesine ragmen iki i§ kolunda (ev ifi ve ev di^indaki emegi] fali^masini ortadan kaldiramami^tir.

Diger taraftan 1960'li yillarin sonlarindan itibaren erkeklik kriziyle ilgili söylemler yayginla§mi§tir. Kamuoyu söyleminde erkeklerin ya§am standartlari (erken ölümleri, i§ kazalari, zararli ali^kanliklari gibi], toplumdaki erkek rolünün problemleri, egitimdeki kadinlarin egemenligi ile ilgili §ikayetler duyulmaya ba§lami§tir. Basinda ve diger medya kaynaklarinda, geleneksel toplumsal cinsiyet rolleri ifin gittikfe artan bir §ekilde özlem duyuldugu görülmü^tür.129 1970'li yillarda Sovyet erkek rolünün sorunsalla^tirilmasinda feminizasyon ele§tirilmi§ ve erkeklerin demografik 'eksikligi' (yüksek ölüm oranina, kötü ya§am ko^ullarina, kötü ali^kanliklara, alkolizme, endüstriyel yaralanmalara bagli) dile getirilmi^tir. Ele^tiri ferfevesinde hem gelenekselci hem de e^itlikfi yorumlar ve cinsiyet düzenini yeniden bifimlendirmek ifin ilgili bir sira öneriler (erkek yoksunlugunun üstesinden gelmek baglaminda alinacak önlemler arasinda erkeklerin sagligi üzerinde daha kati ve sistematik bir kontrol, aileyi iyile^tirme, kadinlarin kocalar ifin dogru ya§am bifimi ifin sorumluluklarinin güflendirilmesi gibi] sunulmu^tur. Neticede Stalin'in ölümünden sonra rejimin liberalle^mesiyle birlikte, cinsiyet düzenin söylemsel bir krizi; kadinlik ve erkekligi yorumlayan söylemlerde degi^iklik görülmü^tür. Kadinin anne ve

126 Zdravomyslova i Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniye", 317, 319-320.

127 Zdravomyslova i Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniye", 317-318.

128 T.A. Hasdemir, "Sovyetler Birligi'nde Kadinin Durumu", Amme Idaresi Dergisi 24/3 (1991): 84.

129 Daha fazla bilgi ifin bkz. Tartakovskaya, Gendernaya sotsiologiya, 114-135.

igfi rolünün bilegimi, bekar annelerin durumuyla kargilagtirmali elegtirel söylemde sorunsallagtirilirken, öte yandan erkek rolü, tekelci ekmek kazanan ve savunmacinin rolünü kullanmanin imkansizligi ile baglantili olarak elegtirinin hedefi haline gelmigtir. 130 Dolayisiyla, Sovyet kadinlik ve erkeklik projelerinin söylemsel krizi ile karakterize edilen son agamada Sovyet toplumunda geleneksel aile rollerinde önemli bir degigiklik olmamig, kadinin hane ifi görevleri azaltilamamig ve kadinlar ig yükünün yani sira fift yükü yerine getirmeye devam etmigtir. Toplumsal cinsiyet sistemi, 'gönüllü' annelik rolünü güflendirirken, ayni zamanda kadinlarin toplumsal üretimde kitlesel katilimini ifermigtir. Kadinin yasal statüsü konusundaki faligmalar sosyalist insan haklari doktrini ferfevesinde özgürlegmig kadina hem anneligi hem de emegi bir görev ve onur olarak sunmugtur.131

Dönemin Sovyet demograflari ve sosyologlari, SSCB'de kadinlarin toplumsal üretimdeki istihdam orani bakimindan dünyada ilk sirada yer aldigini kaydetmigtir. Sovyetler Birligi %44'lük oranla en fazla kadin mühendise sahip ülkelerden biri olarak, orta ve yüksekögretime sahip kadin teknik elemanlarin orani %59'a, kadin savci orani %36,5 ve savci yardimcisi orani %54,9 ulagmigtir. Ayrica her 100 erkege kargilik 86 kadin, ekonomist ve planlamaci görevinde bu alanlarda etkin olarak faligiyordu.132 Batili ülkelerde daha fok erkek igi olarak görülen bu mesleklere kadinlarin yöneliminin olmasi Sovyetler Birligi'ni olumlu yönde farklilagtiran politikalardan birisidir. 1920'lerden itibaren üretime katilan kadin sayisinda sürekli artig görülmüg ve 1970'li yillara gelindiginde, faligan kadinlarin toplam igfi sayisindaki orani %51'e ulagmigtir.133

1979 yilinin Birligin nüfus sayim sonuflarina göre Sovyetler'de kadin ve erkegin egitim seviyeleri arasinda ciddi farklar olugmamig ve faligan kadin ve erkek arasindaki egitim seviyesi yaklagik olarak ayni düzeye ulagmigtir. Egitim düzeylerindeki dengeli durum kadin iggücünün sektörlere göre dagilimini da fegitlendirmigtir. 1970'lerde artik, 16-54 yaglari arasinda faligma fagindaki tüm kadinlarin %82'si ulusal ekonominin fegitli kollarinda faligiyordu. En yüksek kadin istihdam orani %84'le saglik sektörünün payina dügmügtür. Ticaret ve üretim alaninda %76, egitim alaninda %73, iletigim sektöründe %68, devlet ve ekonomik yönetim organlarinda %65, bilim ve bilimsel hizmetler sektöründe %50 oraninda kadin istihdami görülmügtür. Bu verilere göre agirlikli olarak kadinlarin imalat digi sanayilerde istihdam edildigi görülmektedir. Bu yapisal dengesizlik durumu, belirli istihdam türlerinin feminizasyonunu ve mevcut cinsiyet ig bölümünü göstermektedir.134 Ayrica faligma fagindaki kadinlarin neredeyse tamamina yakininin ekonominin fegitli sektörlerinde faligmasi, emek alaninda tam egitlik elde edildigini sembolize etse dahi, daha dügük pozisyonlarda ve ücret veren sektörlerde yogunlagan kadin emeginin özelliklerini korudugu vurgulanmalidir.135 Benzer durum, ülkenin siyasi yagaminda da görülmügtür. Örnegin, 1966-1967 dönemi ifin parti saflarinda %20

130 Zdravomyslova i Temkina, "Gosudarstvennoe konstruirovaniy", 318-320.

131 Saber, "Sravnitelnaya kharakteristika," 30.

132 Hasdemir, "Sovyetler Birligi'nde Kadinin Durumu," 87.

133 Aivazova, Gendernoe ravenstvo, 62.

134 Zdravomyslova, i Temkina, 12 lektsiy po gendernoy, 341.

135 Gradskova, "Gendernaya ideologiya", 96-97.

oraninda kadinlar yer alirken, bu oranin %2,8'i sadece yönetim kadrosunda olmuçtur.136 Sanayi sektöründe, bilim, saglik ve egitim alaninda kadinlarin karar verme düzeyindeki oranlarinin dü^ük olmasi kadin ve erkeklerin pozisyonunda g^lü bir orantisizlik oldugunu göstermektedir.

Bu dönemde çaliçan kadinlarin kendilerini profesyonel alanda gerçekleçtirmelerini saglayan belirli çaliçma haklarinin yasal olarak saglamlaçtirilmasi son derece önemli olmuçtur. Anneligi sosyal ve emek faaliyetleri ile birleçtirmenin gerekliligini dü^ünen iktidar, çaliçan bir kadinin pozisyonunu kolaylaçtiracak ve daha fazla i^gücü ödenegi saglanacak giriçimlerde bulunmuçtur.137 Yasal iyileçtirmeler, çaliçan kadinlara tam ve kapsamli destek saglama hedefini belirlemiçtir. Bu baglamda, 12 Eylül 1971 tarihinde kabul edilen Çaliçma Yasasi bu dönemde kadinlarin yasal statüsünü düzenleyen önemli belgelerden birisi olmuçtur. 1971 tarihli Çaliçma Yasasi ile, kadinlarin tehlikeli çaliçma koçullarindaki içlerde çaliçtirilmasi yasaklanmiç ve istihdaminin yasak oldugu içlerin listesi onaylanmiçtir (madde 16G]. Yasaya göre kadinlarin gece çaliçmasi yasaklanmiçtir (161. maddesi]. Ayrica 162. maddeye göre ^ yaçin altinda çocuklari olan ve hamile kadinlarin iç gezileri yapmasi, fazla mesai ve hafta sonlari çaliçmasi yasaklanmiçtir. 163. maddede kadinlarin ancak kendi rizalari ile gece çaliçmalarina katilabilecegi, üç ve on dört yaç arasi çocugu olan, on sekiz yaçina gelinceye kadar özürlü veya engelli çocuklarina, hasta aile üyelerine bakan iççilerin fazla mesai çaliçmalarina katilamayacaklari ve rizasi olmadan göreve gönderilemeyecegi belirtilmiçtir. Bir buçuk yaçin altindaki çocuklari olan, önceki içi yapmanin imkânsiz olmasi durumunda, çocuk bir buçuk yaçina gelinceye kadar önceki içten elde edilen ortalama kazanci koruyarak baçka bir içe geçiçi saglanmiçtir. 165 ve 167. maddeye göre dogum izin süreleri ve çartlari düzenlenmi^tir. Bir buçuk yaçin altinda iki veya daha fazla çocugu olan kadinlar için dinlenme, yemek ve çocugu beslemek için genel molaya ek süre verilmiçtir. 169. Maddede mola süresinin bir saatten az olmayacagi, çaliçma saatlerine dahil edilecegi ve ortalama kazançlar üzerinden ödenecegi belirtilmiçtir. Yasanin 17G. maddesiyle hamile kadinlarin, emziren annelerin ve 1 yaçin altindaki çocuklari olan kadinlarin içten çikarilmalari yasaklanmiçtir.138

195G'lerin ortasiyla baçlayan yeni SSCB döneminde devlet, ideolojik ve politik aygitlarla toplumsal cinsiyet sistemini belirleyen ve uygulayan temel faktör olmayi korumuçtur. Öte yandan 195G'lerin sonlarina dogru, yari-kamusal alanin oluçumu ° baçlamiç, gayri resmi ve yari resmi topluluklarda bireysel ve toplumsal yaçamin alternatif z degerleri ve algilari geliçmiçtir. Toplumsal problemler edebiyat, sinema ve sosyal a ™ ^ bilimlerde (sosyoloji, demografi, sosyal istatistikler] tartiçma konusu yapilsa da bu

< о

э ™ ™ dönemde sosyal eleçtirinin kati ideolojik sansürü devam etmiçtir. Söylemlere karçi çikmak ve cinsiyet farkliliklarim yorumlamak ancak geç Sovyet zamanlannin sosyal bilimleri, edebiyati ve basini tarafindan mümkün olabilmiçtir. Bu çekilde, 198G'lerin ortalarinda siyasi ve ekonomik reformlarla yeniden yapilanmaya giriç sürecinin etkileriyle birlikte devlet, kademeli olarak, sosyal iliçkileri düzenlemede ve toplumsal

136 Aivazova, Gendernoe ravenstvo, 41.

137 Voroshilova, "Razvitie konstitutsionnoy", 30.

138 "Kodeks zakonov o trude RSFSR ot 09.12.1971," Vedomosti VSRSFSR (50, st. 1007, 1971).

cinsiyet sistemini belirlemede baskin rolünü yitirmeye ba§lami§tir. Ancak bundan sonra toplumsal cinsiyet politikasi, ideolojik ve politik seviyelerde ve günlük uygulamalarda degi^ime ugrami^tir.139

Bu dönemde yeni cinsiyet rolleri, yeni kadinlik ve erkeklik yorumlari, fe^itli toplumsal güflerin (politik aktörler, medya, pazar ve gelenekler gibi] etkisinin sonuflari olarak ortaya fikmi^tir. Öncelikle, kadin hareketinin yeni bifimlerinin ortaya fikmasi, gerfek toplumsal cinsiyet e^itligi aramaya ba^layan fok sayida dernegin olu^turulmasi ifin §artlar yaratmi^tir. 1980'lerin ilk kadin olu^umlari, kadin sorunlarini SSCB'de fözme tecrübesini sorgulamaya ba§lami§ ve nihayetinde sorunun tam anlamiyla fözülmedigini, kadin erkek haklarinda tam olarak e^itligin saglanmadigini ortaya koymu^tur.140 1990'li yillarla birlikte kadin hareketinin geli^imine bagli olarak, kadinlarin fikarlarini temsil eden ve onlari koruyan bir sira olu^umlar ortaya fikmi§ ve devlet iktidarinin yapilariyla etkile^ime girmeye ba§lami§tir. Kadinlarin toplumdaki rolünü ve yerini degerlendirmede kalipla§mi§ fikirlerin üstesinden gelebilmek ve cinsiyet temelinde de dahil olmak üzere her türlü ayrimciligin önlenmesi ve ortadan kaldirilmasina yönelik fe^itli kadin topluluklari, internet siteleri ve faaliyetler ortaya fikmi^tir. Üniversitelerde artan bir §ekilde toplumsal cinsiyet fali^malari yürütülmeye ve dersler verilmeye ba§lanmi§tir. Akademik söylemde, kadin ve erkek rollerinin yorumunda gelenekselligin yogunla^masi görülmü^tür. Dönemin yeni ideolojileri, afikfa veya dolayli olarak, yeniden dogu^a ihtiyaf duyan 'gelenege' ve kadinlarin ve erkeklerin 'dogal' kaderlerine dair belli bir fikre dayanmi^tir. Toplumsal cinsiyet terimlerindeki neo-gelenekfilik, yasal olarak yeni toplumsal roller olarak kabul edilebilecek gerfek kadinlik ve gerfek erkeklik gelenekleri arayi^i olarak anlamlandirilmi^tir. Cinsiyet gelenekfiliginin fe^itli degerlendirmeleri akademik fali^malara yansitilmi^tir. Rus toplumunun bir sira ara^tirmacilari 1990'larin Rus dönü^ümünde ataerkil rönesans ya da neo-gelenekfilik belirtileri görürken, öte yandan söylemsel neo-gelenekfiligin artmasinin yani sira, ayni zamanda, kadinlar ifin yeni stratejilerin ortaya fiktigini ve kadinlarin toplumsal statülerindeki ilerlemeler baglaminda yeni bir ortam olu^tugunu da vurgulami^tir.141

XX. yüzyilin 80'li yillarin ikinci yarisiyla birlikte SSCB'nin iktidar partisindeki ideolojik krizin agirla^tirdigi ve toplumun gözünde komünist ideolojinin temel degerlerinin yitirildigi bir ortam Sosyalist sistemin fökü^ünü hazirlami^tir.142 Gef Sovyet döneminde (1980'lerin sonu 1990'larin ba^inda] toplumsal cinsiyet düzeninin dönü^ümü toplumun sosyal yapisindaki degi^iklikler, Rus ulusal devletinin olu^umu, siyasi sistemdeki degi^imler, ekonomik sistemin dönü^ümü, Sovyet ideolojilerinin yikilmasi ve sosyal politikanin degi^en rolü baglaminda gerfekle§tirilmi§tir.143

.0

4.

Q

N

Ú

Q 2 N

A 2 0 >

S D 2 oa

R ©

__|45|

139 Zdravomyslova, i Temkina, 12 lektsiy po gendernoy, 315, 344-345.

140 Voronina, Feminizm igendernoe ravenstvo, 114.

141 Zdravomyslova, i Temkina, 12 lektsiy po gendernoy, 345-347; Detaylar ifin ayrica bkz. Pushkareva, 'Gendernaya sistema', 8-23; O. A. Voronina, "Zhenshchina i sotsializm: opyt feministskogo analiza," v kn.: Feminizm: Vostok. Zapad. Rossiya, pod red. M. T. Stepaniants (M.: Nauka, 1993), 205-225.

142 V. Ishakov, "Obshchestvenno-politicheskiye transformatsii v Rossii na rubezhe stoletiy: sotsialno-politicheskiye aspekty," Zhurnal Novaya Yevraziya, Problemy natsionalnoy strategii 1/2 (2010): 45.

143 Zdravomyslova i Temkina, 12 lektsiy po gendernoy, 345.

Sonuç

Tarihte ilk kez kadinlarin d^ük toplumsal ve yasal statü sorunlarina gerçek bir çözüm arayiçinin somut eylemleri 1917 Ekim Devrimi'nin hemen sonrasinda Sovyet Rusya'da atilmiçtir. Kadinlarin yasal statüsünde önemli degiçiklikler, Çarlik rejiminin devrilmesinden ve Bolçeviklerin iktidari ele geçirmesinden sonra mümkün olabilmiçtir. Bolçevikler, Marksist ideolojik temele dayanarak, toplumun ve özel hayatin her alaninda kadin ve erkek arasinda haklari eçitlemeye ve nihayetinde kadinlarin statüsü meselesini çôzmeye iliçkin anlayiçlari geliçtirmeyi baçarmiçtir. Dönemin dikkat çekici yönü, kadinin statüsü meselesinin çözümlenmesinde kirk yillik aktif bir mücadele yolundan geçen ulusal kadin hareketinin etkisinin görülmesidir. Sovyet iktidarinin geliçiyle toplumsal cinsiyet alaninda devrimci sayilabilecek eylemler, Bati ülkelerinde oldugundan birkaç on yil önce baçlamiçtir.

Sovyetler Birligi, kadin erkek hak ve özgürlüklerinin eçitliginin saglanmasi için gerekli koçullar yaratmayi amaçlayan politikalar izlemeye baçlayan ilk devletlerden birisi olmuçtur. 1917 gibi erken bir tarihten itibaren, dönemin hâkim ideolojik tutum ve degerler sisteminden hareketle tüm Sovyet vatandaçlarinin özgür^mesi çerçevesinde, kadinlar ve erkekler arasindaki eçitsizligi yasallaçtiran eski normlar yürürlükten kaldirilmiçtir. Kadinlarin özgür^mesine ve haklarinin kazanilmasina iliçkin anneligin korunmasi, istihdam, egitim, siyasi katilim, kürtaj ve saglik hakki gibi yasal güvenceler saglanmiçtir. Yapilan özgürlü^ü yasalar kadinlarin egitim, istihdam ve siyaset alaninda katilimlarinin önünü açarak, toplumda kendilerini gerçekleçtirebilmeleri için firsatlar dogurmuçtur. Kadinlarin yüksek egitim seviyesi, bedenleri üzerinde söz sahibi olabilmeleri, ekonomik bagimsizlik ve özgüven kazanmalari açisindan Sovyetler Birligi'nin Bati ülkelerine örnek oldugu söylenebilir.

Öte yandan Sovyet Birligi'nde söz konusu dön^ümlerin kadinlarin çikarlarindan ziyade daha çok iktidarin çikarlarina öncelik verilerek gerçekleçtirildigi tekrar vurgulanmalidir. Sovyet toplumsal cinsiyet düzeni, büyük ö^üde kadinlara ve erkeklere hem firsatlar hem de engeller koyan devlet politikasi tarafindan belirlenmiçtir. Sovyet devletinin geliçiminin farkli açamalarinda, kadinlarin mesleki ve genel egitim seviyelerinin iyileçtirilmesi, içgücü faaliyetlerine, devlet ve toplum yaçamina erkeklerle eçit koçullarda tam katiliminin saglanmasi ve anneligin korunmasi devletin amaçlari dogrultusunda çözülmüçtür. Kadini ülkenin ekonomik, demografik ve stratejik

о

^ sorunlarini çözmede bir araç olarak kullanan devlet, eçitlik ve özgürlügü ilan ederken ayni g zamanda ataerkil d^ünceye de bagli kalmiçtir. < g Ü Sovyet yetkilileri kadini hem kamusal hem de özel alanda ataerkil yapidan

§ re ® kurtarmak, tam bagimsizhgim saglamak ve yaçam standartlanni iyileçtirmek konusunda |46| içten olmalarina ragmen, baçta ekonomik ve demografik nedenler dogrultusunda zaman

içerisinde kademeli olarak kadina iliçkin bir sira politika ve uygulamalardan uzaklaçmiçtir. Özellikle 1930'lu yillardan 1950'lerin ortasina kadar olan dönemde esas olarak kadinlara yönelik devlet politikasi bu yönde olmuçtur. incelenen dönemde, kadinlar çeçitli çekillerde devletin ve partinin hizmetine seferber edilmiçtir. Bu dönemde savaç beklentisi içinde olan Sovyet hükümeti, dogum oranlarindaki keskin düçüçün

nüfusun normal yeniden üretimini tehdit etmesi karçisinda eski geleneksel yaklaçimlarin ve toplumdaki kadinlarin rol ve amaçlarinin gözden geçirilmesi gerektigi sonucuna varmiçtir. Stalin hükümeti söz konusu nedenlerden ötürü Marksist teorinin kadinlarin kurtuluçu konusundaki klasik hükümlerine dayanan yol haritasindan uzaklaçmaya baçlamiçtir. Bu yillarda devlet, cinsiyetler konusunda tek tarafli davranarak erkeklerin hanedeki rolünü degiçtirmek için herhangi bir adim atmamiç ve ev içi tüm sorumluluk kadinin yükü olarak kalmaya devam etmiçtir. Zhenotdel gibi kadinlarin toplumdaki konumunu degiçtirmeyi amaçlayan bagimsiz kadin oluçumlarin çaliçmalarinin sonlandirilmasi, kürtajin yasaklanmasi ve boçanma sürecinin zorlaçtirilmasi kadin nüfusu olumsuz çekilde etkileyen adimlar olmuçtur. Böylelikle ikinci açama, Stalin iktidarinin önceki on yilin aile ve kadinlara yönelik ilerici olan politikalarini tersine çevirdigi bir dönem olarak karçimiza çikmaktadir.

Sovyet devletinin cinsiyet politikasinin kademeli olarak 'yumuçatilmasi' ancak son açamayi içeren 1950'li yillardan sonra baçlamiçtir. Bu dönemde tekrar boçanma süreci kolaylaçtirilmiç ve kürtaj yeniden suç olmaktan çikarilmiçtir. Feminist hareket ise ancak 1970'ler sonrasi yeniden canlanmaya baçlamiçtir. 1977 tarihli son Anayasa, 1936 Anayasasina kiyasla kadin ve erkek haklarini daha kapsamli bir çekilde eçitlemiçtir. Bunlarla birlikte geç Sovyet döneminde de toplumsal cinsiyet düzenine iliçkin bazi geleneksel önyargilarin, eski ataerkil tutumlarin degiçmeden kaldigi ve kadinlarin sorunlarinin gerçek anlamda çôzûmûnûn mümkün olmadigi gôzlenmiçtir. Nitekim Sovyetler Birligi'nde gündelik bilinç düzeyindeki tutumlar teori ve dü^üncelerdeki gibi olmamiç, zihniyetler ôzgûrlûkçû yasalarin metinleri kadar hizli ve etkili bir çekilde geliçmemiçtir. Sovyet Rusya'nin sahip oldugu etnik ve dini farkliliklar da degerlendirildiginde ülkede gerçekleçen sûreçlerin yansimasi kitle bilincinde geleneksel görü^lerin ciddi çekilde degiçmedigi yönündedir.

Ataerkil yapida kalmaya devam eden Sovyet toplumunda önemli pozisyonlari erkekler içgal etmiç, hane içinde egemenligini korumuçtur. Aile ve ebeveynlik alanindaki rollerin toplumsal cinsiyete göre dagilimi geleneksel anlayiça dayanmiç ve bu, Sovyet aile politikasinda öncelikli bir meseleye dönü^memi^tir. Sovyet devleti, sosyal altyapinin ve onunla birlikte yaçam hizmetlerinin geliçtirilmesi veya çocuklarin yetiçtirilmesine dair üstlenilen yükümlülükleri tam olarak yerine getirememiçtir. Kreçler, kamusal çamaçirhaneler, ortak yemekhaneler gibi toplumsal hizmetlerle ev sorumluluklarinin toplumsallaçtirilmasi yetersiz kalmiçtir. Kamusal alana katilim, kadinlarin hane içerisindeki toplumsal cinsiyete dayali iç bölümü gibi sorumluluklarina dayanan otoriter-ataerkil aile içi iliçkiler tarzini yeterince açindiramamiçtir. Sovyet kadinlarinin çifte yükü ortadan kaldirilmamiç, kadin kamusal alan ile özel alan arasinda sikiçip kalmiçtir. Kadinlarin yüksek egitim düzeyine ragmen, i^gücü piyasasinda ayrimci uygulamalar sürmü^tür. Kadinlar daha çok dü^ük ücretli sektörlerde yogunlaçmiç, önemli iç pozisyonlarina ve siyasi görevlere eriçememiçtir. Dolayisiyla bu çaliçma, Sovyet döneminin ilk yillarindan kadin ve erkegin yasal olarak eçitligi saglanmiç olmasina ragmen, ülkede fiili eçitlige ulaçilamadiginin altini çizmektedir. Ancak çu belirtilmelidir ki, Sovyet toplumunda yüzyillardir kök salmiç ataerkil düzen tam anlamiyla kirilamamiç olsa da kadinlarin durumunun daha iyiye dogru degiçtigi sonucuna varilabilir. Bu açidan,

Sovyetler Birligi'nin toplumsal ya^amda kadinin özgürle^mesi yolunda öncü devletlerden

birisi olmayi ba^ardigini söylemek mümkündür.

^ ^ ^

Beyanname:

1. Etik Kurul izni: Etik Kurul Izni gerekmemektedir.

2. Katki Orani Beyani: Yazarlar, makaleye e§it oranda katki saglami§ olduklarini beyan etmektedirler.

3. £ikar £ati$masi Beyani: Yazarlar, herhangi bir fikar fati^masi olmadigini beyan etmektedirler.

Declarations:

1. Ethics approval: Not applicable.

2. Author contribution: The authors declare they have contributed equally to the article.

3. Competing interests: The authors declare no competing interests.

^ ^ ^

KAYNAK£A

Alferova, I.V. 'Zhenskiy vopros' v teorii i praktike bolshevizma. Bryansk: Kursiv, 2011.

Aivazova, S. G. "Ideynie istoki zhenskogo dvizheniia v Rossii." Obshestvennie nauki i

sovremennost 4 (1991]: 125-133. Aivazova, S.G. Russkie zhenshchiny v labirinte ravnopraviaa (Oferki politifeskoy teorii i istorii). M.: RIK Rusanova, 1998.

Aivazova, S. G. Gendernoe ravenstvo v kontekste prav cheloveka. M.: Eslan. 2001. Bagmanova, E. Z. "Sotsialnoye polozhenie zhenshchin vo vtoroy polovine 1940-kh seredine 1960-kh gg.: na materialakh Tatarskoy ASSR." Dissertatsiya, In-t istorii im. Sh. Mardzhani AN RT., Kazan, 2009.

Chuykina, S. "Byt neotdelim ot politiki: Ofitsialnye i neofitsialnye normy polovoy morali v sovetskom obshchestve 1930-1980-kh godov." V kn.: Vpoiskakh seksualnosti, pod red. E. Zdravomyslova i A. Temkina, 99-128. SPb.: Dmitriy Bulanin, 2002. D4 Chikalova, I. R. "I. Armand i A. Kollontay: feminizm, kommunizm i zhenskiy vopros v u Rossii." V kn.: Zhenshchiny v istorii: vozmozhnost byt uvidennymi, gl. red. I.R.

§ § gj Chikalova, 241-251, Minsk: BGPU, 2002.

^ - ^

02 ^ " "Dekret o grajdanskom brake, o detyah i o vedenii knig aktov sostoyaniya." Sobr. |48 uzakoneniy i rasporyajeniy pravitelstva za 1917-1918 gg. M.: Upravlenie delami

Sovnarkoma SSSR (1942): 161-163. "Dekret o rastorjenii braka." Sobr. uzakoneniy i rasporyajeniy pravitelstva za 1917-1918 gg. M.: Upravlenie delami Sovnarkoma SSSR (1942): 150-151.

Farnsworth, B. B. "Bolshevism, the Woman Question, and Aleksandra Kollontai." The

American Historical Review 81/2 (1976]: 292-316.

Goven, J. "Gender and modernism in a Stalinist state." Social Politics 9/1 (2002): 3-28.

Gafizova, N. "Istoricheskii opyt vzaimodeystviia rossiiskogo i mezhdunarodnogo zhenskih dvizhenii v kontse XIX - nachale XX veka." Dissertatsiya, Ivanovskii gosudarstvennii universitet, Ivanovo, 2000.

Glukhova, M. "Izmenenie polozheniya zhenshchin v politike v Rossii naçhala XX veka do nashikh dney." Noveishiye i klassicheskiye metody issledovaniya sotsialnykh izmenenii, red. E. Bogomyagkova, 20-38. SPb: Skifiya-print, 2018.

Gradskova, Yu. V. "Gendernaya ideologiya v Sovetskoy Rossii." V kn.: Vvedenie v gendernie issledovaniya, pod obsh. red. I. V. Kostikova, 87-98. M.: Aspekt Press, 2005.

Goldman V. Z. Zhenshchiny u prokhodnoy. Gendernie otnosheniya v sovetskoy industrii (1917-1937gg.). Per. V. Yu. Lobovskoy. M.: ROSSPEN, 2010.

Hasdemir, T.A. "Sovyetler Birligi'nde Kadinin Durumu." Amme Idaresi Dergisi 24/3 (1991): 81-98.

Hasbulatova, O. A. Opyt i traditsii zhenskogo dvizheniia v Rossii (1860-1917). Ivanovo: Ivan. gos. un-t., 1994.

Hasbulatova, O. A. Rossiyskaya gendernaya politika v XX stoletii: mify i realii. Ivanovo: Ivanovsk. gos. un-t., 2005.

Hasbulatova, O. A. "Zhenskoe dvizhenie v Rossii kak faktor sotsialnogo progressa (19001917 gg.]." Zhenshchina v rossiyskom obshchestve 2/83 (2017): 5-14.

Hasbulatova, O. A. i I. N. Smirnova. "Evoliutsiia zhenskogo voprosa v rossiiskom obshchestve (1900-2020]." Zhenshchina v rossiiskom obshchestve 1 (2022): 3-21.

Iukina, I. Russkiy feminizm kak vyzov sovremennosti. SPb.: Aleteiia, 2007.

Ishakov, V. "Obshchestvenno-politicheskiye transformatsii v Rossii na rubezhe stoletiy: sotsialno-politicheskiye aspekty." Zhurnal Novaya Yevraziya, Problemy natsionalnoy strategii 1/2 (2010): 45-63.

Kadioglu, S. 20. Yüzyil ve Kadin, Bati Ülkelerinde Kadin Hareketleri. Istanbul: Gri Yayinevi, 2005.

Kuprina, I. V. "Feministskoye dvizheniye v Rossii vo vtoroy polovine XIX - naçhale XX vv." Dissertatsiya, Moskovskiy gorodskoy pedagogicheskiy universitet, Moskva, 2000.

"Kodeks zakonov ob aktakh grazhdanskogo sostoyaniya, brachnom, semeynom i opekunskom prave ot 16 sentyabrya 1918 goda." Sobraniye uzakoneniy RSFSR, 7677, st 818 (1918).

"Kodeksa zakonov o trude R.S.F.S.R. izd. 1922 g.: Postanovleniye VTSIK ot 09.11.1922." Sobraniye uzakonenii RSFSR, 70, st. 903 (1922).

"Kodeksa zakonov o brake, semye opeke: Postanovlenie VTSIK ot 19.11.1926." Sobraniye uzakonenii RSFSR, 82, st. 612 (1926).

"Kodeks zakonov o trude RSFSR ot 09.12.1971." Vedomosti VS RSFSR, 50, st. 1007 (1971).

Kollontai, A. M. Polozheniye zhenshchiny v evolyutsii khozyaystva. M.: Gos. izd-vo, 1922.

Kollontai, A. M. "Revolyutsiya byta." Iskusstvo kino 6 (1991]: 105-109.

Kondakov, A. "An Essay on Feminist Thinking in Russia: To Be Born a Feminist." Oñati Socio-legal Series 2/7 (2012): 33-47.

Left Voice. ''No One is Handed Freedom on a Silver Platter': Women and the Russian Revolution." (2017). Eri^im tarihi: 19.07.2021, https://www.leftvoice.org/no-one-is-handed-freedom-on-a-silver-platter-women-and-the-russian-revolution/

Lenin V. I. Razvitie kapitalizma v Rossii. M.: Poli. sobr. soch., 1972.

Maksimov, A. A. "Osobennosti pravovogo polozheniya zhenshchin v Sovetskoy Rossii." Vestnik Mezhdunarodnogo instituta ekonomiki i prava 2/23 (2016): 130-139.

Mespoulet, M. "Women in Soviet society." CEFRES (2006): 1-8.

Miroshnichenko, M. I. "Razvitie pervoy sovetskoy gendernoy modeli v pervoy polovine 1930-kh gg." Vestn. Yuzhno-Ural. gos. un-ta. Ser. Sotsialno-gumanitarnyye nauki 15/1 (2016): 21-26.

Mirzozado, R.S. Gender: Camiyyat Insan hüququ. Siyasat (falsafi, tarixi va siyasi-hüquqi istiqamatlar). Baki: Adiloglu, 2003.

Newsholme, A. ve J. A.Kingsbury. Kizil Tip - Sovyet Rusya'da Toplumsallaptmlmip Saglik. fev. Selfuk Görmez, Istanbul: Yazilama Yayinlari, 2015.

Nechemias, C. "Women's Participation: from Lenin to Gorbachev." In Russian Women in Politics and Society, ed. by Wilma Rule, and Norma C. Noonan, 15-30. Westport, Connecticut and London: Greenwood Press. 1996.

Osipovich, T. E. "Kommunizm, feminizm, osvobozhdeniye zhenshchin i Aleksandra Kollontay." Obshchestvennyye nauki i sovremennost 1 (1993): 174-186.

Özbudun, S. Marksizm ve Kadin, Emek, A$k, Aile. Istanbul: Tekin Yayinevi, 2015.

Patrikeyeva, O. A. "Zhenskiye organizatsii Rossii nachala XX v.: bor'ba za politicheskoye ravnopraviye." Vestnik Leningradskogo gosudarstvennogo universiteta im. A. S. Pushkina 3 (2013): 18-28.

Petrov, A. V. i Yu. V. Kokoreva. "Vozniknoveniye zhenskogo obshchestvenno-politicheskogo dvizheniya v Rossii i yego rol' v stanovlenii pravovogo statusa zhenshchin v dorevolyutsionnyy period." Vestnik Nizhegorodskogo universiteta im. NI Lobachevskogo 3 (2008): 213-219.

o

2 Pushkareva, N. L. "U istokov russkogo feminizma: skhodstva i otlichiya Rossii i Zapada."

z

ú Ros. zhenshchiny iyevrop. kultura (2001): 79-84.

5 (N sV

5S ° m Pushkareva, N. L. i 0. E. Kazmina. "Brak v sovetskoy i postsovetskoy Rossii." V kn.:

^ - ^

02 ^ Semeynyye uzy. Modeli dlya sborki, pod red. S. A. Ushakina, 185-219. M.: Novoye

|5° literaturnoe obozreniye, 2004.

Pushkareva, N. L. "Seksualnost v chastnoy zhizni russkoy zhenshchiny (X-XX vv.): vliyaniye pravoslavnogo i etakraticheskogo gendernykh poryadkov." Zhenshchina v rossiyskom obshchestve 2 (2008): 3-17.

Pushkareva, N. L. "Gendernaya sistema Sovetskoy Rossii i sudby rossiyanok." Novoe

Uteraturnoe obozreniye 117/5 (2012]: 8-23.

Pushkareva, N. L. i I. M. Pushkareva, "Dva veka zhenskogo dvizheniya v Rossii i yego sovremennoye sostoyaniye." Zhenshchina v rossiyskom obshchestve 2 (2021): 1727.

Rabzhaeva, M. "Istoriko-sotsialnyi analiz semeinoi politiki v Rossii XX veka." Sotsiologicheskie issledovaniya 6 (2004): 89-97.

Rizvanova, M. "Sovyet Sonrasi Orta Asya'da Kadin: Imaj ve Gerfeklik." Yayinlanmami§ Yüksek Lisans Tezi, Istanbul Üniversitesi, 2012.

Saber, K. A. "Sravnitelnaya kharakteristika realizatsii prav zhenshchin v Rossiyskoy Federatsii i Irake: konstitutsionno-pravovoy analiz." Dissertatsiya, Yeletskiy gosudarstvenniy universitet im. I. A. Bunina, Yelets, 2014.

Salogub, Ya. L. i V.V. Frolov. "Kodeks zakonov ob aktakh grazhdanskogo sostoyaniya, brachnom, semeynom i opekunskom prave 1918 g. kak etap bolshevistskogo eksperimenta v pravovom regulirovanii semeyno-brachnikh otnosheniy. Istoriografiya. Istofhniki." Vestnik Volzhskogo universiteta imeni V.N. Tatishcheva 4, Tom 2 (2017): 5-17.

Savchuk, A. A. "Byla li seksualnaya revolyutsiya v Rossii v 1920-e gg.? K postanovke problemy." Istoriya povsednevnosti 3/5 (2017): 22-39.

Smith, S. Kadinlar ve Sosyalizm Kadinlari Kurtulupu Üzerine Denemeler. fev. Etkin Bilen Eratalay. Istanbul: Yordam Kitap, 2012.

Schrand, Thomas G. "Socialism in One Gender: Masculine Values in the Stalin Revolution." In Russian Masculinities in History and Culture, ed. by Barbara Evans Clements, Rebecca Friedman, and Dan Healey, 194-209. Houndmills: Palgrave. 2002.

Shabanova, A. N. "Ocherk zhenskogo dvizheniia v Rossii." Zhenshchina v rossiyskom obshestve 4 (2008): 3-26.

Shineleva, L. T. "Zhenshchina i politika." V kn.: Obshchaya i prikladnaya politologiya, pod obsh. red. V. I. Zhukova i B. I. Krasnova, 571-588. M.: MGSU, 1997.

Shelenkova, A. I. "Istoriya razvitiya gendernogo ravnopraviya v Rossii." Elektronniy nauchniy zhurnal 'Nauka. Obshchestvo. Gosudarstvo'9/3 (2021): 37-45.

Takacs, J. "Disciplining gender and (homosexuality in state-socialist Hungary in the 1970s." European Review of History 22/1 (2015): 161-175.

Tartakovskaya, I. N. Gendernaya sotsiologiya. M.: Variant; Nevskiy Prostor, 2005.

"Ukaz Prezidiuma VS SSSR ot 08.07.1944 'Ob uvelichenii gosudarstvennoy pomoshchi beremennym zhenshchinam, mnogodetnym i odinokim materyam, usilenii okhrany materinstva i detstva, ob ustanovlenii pochetnogo zvaniya 'Matgeroinya' i uchrezhdenii ordena 'Materinskaya slava' i medali 'Medal materinstva'." Vedomosti VS SSSR, 37 (1944).

Voronina, O. A. "Zhenshchina i sotsializm: opyt feministskogo analiza." V kn.: Feminizm: Vostok. Zapad. Rossiya, pod red. M. T. Stepaniants, 205-225. M.: Nauka, 1993.

Voronina, O. A. Feminizm igendernoe ravenstvo. M.: Editorial URSS, 2004.

Voroshilova, S. V. "Razvitie konstitutsionnoy idei ravenstva polov v Rossii XX veka."

VestnikSaratovskoy gosudarstvennoyyuridicheskoy akademii 2/109 (2016]: 26-31. Yaman, A. Sovyetler Birliginden Rusya Federasyonuna - Sovyet Sosyalizminin Anayasalari (1918 -1924 -1936 -1977 -1993). Istanbul: Dogu Kutuphanesi, 2018.

Zavadskaya, L. Gendernaya ekspertiza rossiyskogo zakonodatelstva. M.: BEK, 2001. Zdravomyslova, Ye. A. i A. A. Temkina. "Gosudarstvennoe konstruirovaniye gendera v sovetskom obshchestve." Zhurnal issledovaniy sotsialnoy politiki. Tom 1, 3/4 (2003]: 299-321.

Zdravomyslova, E., and A. Temkina. "Gendered Citizenship in Soviet and Post-Soviet Societies." In Nation and Gender in Contemporary Europe, ed. by V. Tolz and S. Booth, 96-113, Manchester: Manchester University Press, 2005. Zdravomyslova, Ye. A. i A. A. Temkina. Rossiyskiy gendernyy poryadok: sotsiologicheskiy podkhod. SPb: Izdatelstvo evropeyskogo universiteta v Sankt-Peterburge, 2007.

Zdravomyslova, Ye. A. i A. A. Temkina. 12 lektsiy po gendernoy sotsiologii. SPb: Izdatelstvo

evropeyskogo universiteta v Sankt-Peterburge, 2015.

^ ^ ^

o

Q Z tj

|52|